تعزیه: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{مدخل دائره المعارف|کتاب [[فرهنگ عاشورا(کتاب)|فرهنگ عاشورا]]}} | {{مدخل دائره المعارف|کتاب [[فرهنگ عاشورا(کتاب)|فرهنگ عاشورا]]}} | ||
| − | + | «تعزیه» و «تعزیت»، هم به معناى تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است، هم به معناى اجراى نوعى نمایش مذهبى به یاد حادثه [[عاشورا]] که «شبیه خوانى» هم گفته مى شود که بیشتر برای این معنا کاربرد دارد. | |
| − | + | == تسلیت‌گویى == | |
| + | اصل تسلیت گویى به خاطر مصیبتى که بر کسى وارد شده، در [[اسلام]] [[استحباب|مستحب]] است. [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله فرمود: «من عزّى مُصاباً فله مثلُ أجره»<ref>سفینة البحار، ج ۲، ص ۱۸۸. در این زمینه ر.ک: «باب التعزیة والمآتم » در بحارالانوار، ج ۷۹، ص ۷۱ تا ۱۱۳.</ref> هر کس مصیبت دیده اى را تسلیت گوید، پاداشى همانند او دارد. | ||
| − | + | همچنین طبق [[حدیث|حدیثى]] از [[امام صادق ]] علیه السلام، خداوند به [[حضرت فاطمه ]] سلام الله علیها در سوگ شهادت [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]] علیه السلام تعزیت گفت.<ref>همان.</ref> | |
| − | [[ | + | از مستحبات [[روز عاشورا]] است که افراد وقتى به هم مى رسند، نسبت به این مصیبت بزرگ به یکدیگر تعزیت و تسلیت گویند. این نشانه داغدارى در این فاجعه عظیم و همبستگى با جبهه [[شهدای کربلا|شهداى کربلا]] است. عبارتى که مستحب است در این تسلیت گویى گفته شود چنین است: «أعظم الله اُجورنا بمُصابنا بالحسین علیه السلام و جَعَلَنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدى من آل محمد علیهم السلام».<ref> مفاتیح الجنان، اعمال روز عاشورا.</ref> در این متن تعزیت، ضمن داغدارى در سوگ حضرت [[سیدالشهداء|سیدالشهداء]]، مسأله [[ثار|خونخواهى]] آن امام شهید در رکاب [[حضرت مهدى]] علیه السلام از خداوند خواسته شده است. |
| − | + | سنت تسلیت گویى در میان [[شیعه|شیعه]]، نسبت به مناسبت هاى دیگرى که وفات [[اهل البیت|معصومین]] علیهم السلام پیش مى آید، رایج است و هنگام دیدار، جمله «اعظم الله اجورکم» را مى گویند. | |
| − | + | == شبیه‌خوانى == | |
| + | تعزیه خوانى و شبیه خوانى، نمایشى است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام مى گیرد که در نقش قهرمانان [[کربلا]] و با لباس هاى مخصوص و ابزار جنگى و همراه با دهل و شیپور، نیزه، شمشیر، سپر، سنج، کرنا، سرنا، خنجر، زره، مشک آب و اسب، ایفاى نقش مى کنند. صحنه و نمایش بر مبناى حوادث کربلا و [[مقتل|مقاتل]] تنظیم مى شود.<ref>درباره تاریخچه آن در کشورمان ایران ر.ک: «تعزیه، هنر بومى پیشرو ایران » گردآورنده: پنز چلکووسکى. ترجمه: داود حاتمى. نیز «دایرة المعارف تشیع »، ج ۴.</ref> تعزیه، اگر به صورت صحیح و با حفظ موازین و شئون [[معصوم|معصومین]] انجام شود، تاثیر مهم مى گذارد و وسیله انتقال فرهنگ [[شهادت در راه خدا|شهادت]] به نسل هاى آینده است. | ||
| − | + | «(تعزیه) در فرهنگ [[شیعه]]، به معناى [[نوحه]] بر امامان شهید، نزدیک قبورشان یا در خانه سوگواران است که براى [[امام حسین ]] علیه السلام نوحه مى خوانند. در فرهنگ مردم، نمونه هایى از [[تابوت]] هاى سمبلیک براى کشته هاى کربلاست. در شهرهاى مختلف شیعه نشین، روز عاشورا مراسم خاصى برپا مى کنند و هودج ها و اسب هایى را راه مى اندازند. برپایى این گونه مراسم که در اماکن عمومى و مساجد و... به صورت تحریک کننده حزن مردم است، «تعزیه» نام دارد و با لباس ها و... برخى حوادث کربلا را به صورت نمایش ارائه مى کنند. در این مراسم، [[روضه خوانی|روضه خوانى]] و نوحه خوانى هم انجام مى گیرد و کودکانى هم به عنوان «پیشخوان» برنامه اجرا مى کنند و متن هاى اجرایى اغلب به صورت [[شعر]] است.»<ref>دائرة المعارف الاسلامیه، ج ۵، ص ۳۱۳.(با تلخیص)</ref> | |
| − | + | درباره این نمایش مذهبى نوشته اند: «شبیه خوانى یا به اصطلاح عامه «تعزیه خوانى»، عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین [[سیدالشهداء|سیدالشهدا]] علیه السلام و یاران آن بزرگوار یا یکى از حوادث مربوط به واقعه [[کربلا]] بود... شبیه خوانى ناطق، ظاهرا در دوره ناصرالدین شاه در [[ایران|ایران]] معمول شد یا اگر قبلا چیزی از آن قبیل بود، در دوره سلطنت ناصرالدین شاه رونقى بسزا یافت و شبیه خوان هاى زبردستى پیدا شدند. ظاهر آن که، مشاهدات شاه در سفرهاى خود از تآترهاى اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیه خوانى بى تاثیر نبوده است».<ref>از صبا تا نیما، یحیى آرین پور، ج ۱، ص ۳۲۲.</ref> | |
| − | + | «شبیه خوانى و تعزیه خوانى سنت هنرى و نمایشى اهل [[تشیع]] است که سیماى وجیه و معصوم قدیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان اهل معنى عیان داشته است».<ref>درآمدى بر نمایش و نیایش در ایران، جابر عناصرى، ص ۸۶.</ref> | |
| − | درباره | + | درباره کیفیت اجراى آن و سنت ها و آداب مربوط به تعزیه، تحقیقات ارزشمندى انجام گرفته و آثارى تالیف شده است. در یکى از منابع آمده است: «تعزیه به احتمال قوى به صورت هیئت فعلى خویش در پایان عصر [[صفویه|صفوى]] پدید آمد و از همه سنت هاى کهن نقالى و روضه خوانى و فضائل و [[مناقب]] خوانى و موسیقى مدد گرفت و تشکیلاتى محکم براى خود ترتیب داد و کارگردانان ورزیده اداره آن را در دست گرفتند... تعداد تعزیه هاى اصلى که کمى از صد مى گذرد، کیفیت تعزیه نامه ها که غالبا منظوم و در هر حال آهنگین یعنى مرکب از بحر طویل و شعر است، دستگاه هایى که هر یک از خوانندگان باید شعر خود را در آن بخوانند، آهنگ مخالف خوانان که داراى هیمنه و شکوه حماسى است...».<ref>فصلنامه هنر، شماره ۲، ص ۱۶۲، مقاله «پژوهشى در تعزیه و تعزیه خوانى ».</ref> |
| − | + | به اقتضاى نقشى که افراد مختلف در اجراى تعزیه و شبیه خوانى داشتند و حال و هواى شعرها و نحوه خواندن، اصطلاحات خاصى هم رایج بود، مثل: رجزخوانى، شبیه خوانى، نوحه خوانى، بحر طویل خوانى، [[مقتل]] خوانى، شهادت خوانى، هجران خوانى (از زبان اسرا)، اشقیاخوانى و شمرخوانى (از زبان سران سپاه [[عمر بن سعد|عمر سعد]]). | |
| − | + | آنچه نقل شد، گوشه اى از کیفیت اجراى آن را نشان مى دهد. به نقل دیگرى توجه کنید: «شبیه خوانى و تعزیه در عصر صفویه هنوز در ایران مرسوم نشده بود... برپایى نمایش مذهبى یا تعزیه ظاهرا از زمان پادشاهى کریم خان زند در ایران معمول شده است... این نوع عزادارى که بیشتر جنبه عامیانه داشته و رواج آن در شهرهاى کوچک و قراء و قصبات ایران بیشتر از شهرهاى بزرگ بوده است... صورت ساده آن (شبیه سازى) که عنوانى نداشته در عهد صفویه معمول بوده و بعد از سلسله صفویه به صورت نمایش مذهبى روى صحنه آمده است... از خصوصیات تعزیه این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبى در یکى از دستگاه ها و آوازها... اجرا مى کردند و... مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیز رعایت بحر و [[قافیه|قافیه]] را در اشعار مى کردند همچنین شمایل آنها با اصل نیز تناسب داشت».<ref>موسیقى مذهبى ایران، ص ۳۳ تا ۳۵ (تلخیص شده) نیز ر.ک: فصلنامه هنر، شماره ۲ (زمستان ۶۱) ص ۱۵۶ مقاله «پژوهشى در تعزیه و تعزیه خوانى ». </ref> | |
| − | + | مساله شبیه خوانى از دیدگاه [[فقه|فقهى]] و اعتقادى نیز مورد بحث و بررسى عالمان [[شیعه]] قرار گرفته است. برخى آن را [[حرام|تحریم]] و بعضى تجویز کرده اند.<ref>از جمله درباره نظریه علما درباره جواز تعزیه و شبیه خوانى و سینه زنى و دسته راه انداختن... ر.ک: «فصلنامه هنر» شماره ۴ (پائیز ۱۳۶۲) مقاله «فتاواى علماى سلف درباره عزادارى و شبیه خوانى » ص ۲۹۰. همچنین کتاب «اسرارالشهاده » فاضل دربندى، بحث مبسوطى در این باره ها دارد، ص ۶۱ تا ۶۶.</ref> | |
| − | + | تاثیرگذارى عاطفى و نیز روحیه ضد [[ظلم]] که در پى دیدن نمایش هاى تعزیه در افراد ایجاد مى شود، از نقاط قوت و مثبت این نمایش مذهبى است. به همین جهت در [[ایران|ایران]] پس از انقلاب اسلامى، رواج و توسعه بیشترى یافته و همراه این توسعه، تحولاتى هم در سبک اجرا، هم در محتواى اشعار و جهت گیرى سیاسى اجتماعى پدید آمده است. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | در واقع، انقلاب اسلامى به تعزیه روح جدیدى بخشید و این هنر جان گرفت. صاحب نظران این فن، خود به تاثیر آن در روحیه سربازان و افسران در طول سالهاى دفاع مقدس اعتراف کرده اند.<ref>از جمله ر.ک: «کیهان فرهنگى »، مهر ۶۳، ص ۲۷، مقاله «نشستى در ارزیابى تعزیه ».</ref> اجراى تعزیه مخصوص ایران نیست، در کشورهاى اسلامى و شیعى دیگرى نیز این سنت مورد توجه است و با سبک هاى گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار و ادوات دیگرى اجرا مى شود، از جمله در هند و [[پاکستان]] که رواج بیشترى دارد.<ref>همان، ص ۳۱.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | جواد محدثی، فرهنگ | + | * جواد محدثی، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، نشر معروف. |
| − | |||
[[رده:سنت های عزاداران ابا عبدالله]] | [[رده:سنت های عزاداران ابا عبدالله]] | ||
{{الگو:واقعه عاشورا}} | {{الگو:واقعه عاشورا}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۰۸:۱۶
«تعزیه» و «تعزیت»، هم به معناى تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است، هم به معناى اجراى نوعى نمایش مذهبى به یاد حادثه عاشورا که «شبیه خوانى» هم گفته مى شود که بیشتر برای این معنا کاربرد دارد.
محتویات
تسلیت‌گویى
اصل تسلیت گویى به خاطر مصیبتى که بر کسى وارد شده، در اسلام مستحب است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من عزّى مُصاباً فله مثلُ أجره»[۱] هر کس مصیبت دیده اى را تسلیت گوید، پاداشى همانند او دارد.
همچنین طبق حدیثى از امام صادق علیه السلام، خداوند به حضرت فاطمه سلام الله علیها در سوگ شهادت امام حسین علیه السلام تعزیت گفت.[۲]
از مستحبات روز عاشورا است که افراد وقتى به هم مى رسند، نسبت به این مصیبت بزرگ به یکدیگر تعزیت و تسلیت گویند. این نشانه داغدارى در این فاجعه عظیم و همبستگى با جبهه شهداى کربلا است. عبارتى که مستحب است در این تسلیت گویى گفته شود چنین است: «أعظم الله اُجورنا بمُصابنا بالحسین علیه السلام و جَعَلَنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدى من آل محمد علیهم السلام».[۳] در این متن تعزیت، ضمن داغدارى در سوگ حضرت سیدالشهداء، مسأله خونخواهى آن امام شهید در رکاب حضرت مهدى علیه السلام از خداوند خواسته شده است.
سنت تسلیت گویى در میان شیعه، نسبت به مناسبت هاى دیگرى که وفات معصومین علیهم السلام پیش مى آید، رایج است و هنگام دیدار، جمله «اعظم الله اجورکم» را مى گویند.
شبیه‌خوانى
تعزیه خوانى و شبیه خوانى، نمایشى است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام مى گیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباس هاى مخصوص و ابزار جنگى و همراه با دهل و شیپور، نیزه، شمشیر، سپر، سنج، کرنا، سرنا، خنجر، زره، مشک آب و اسب، ایفاى نقش مى کنند. صحنه و نمایش بر مبناى حوادث کربلا و مقاتل تنظیم مى شود.[۴] تعزیه، اگر به صورت صحیح و با حفظ موازین و شئون معصومین انجام شود، تاثیر مهم مى گذارد و وسیله انتقال فرهنگ شهادت به نسل هاى آینده است.
«(تعزیه) در فرهنگ شیعه، به معناى نوحه بر امامان شهید، نزدیک قبورشان یا در خانه سوگواران است که براى امام حسین علیه السلام نوحه مى خوانند. در فرهنگ مردم، نمونه هایى از تابوت هاى سمبلیک براى کشته هاى کربلاست. در شهرهاى مختلف شیعه نشین، روز عاشورا مراسم خاصى برپا مى کنند و هودج ها و اسب هایى را راه مى اندازند. برپایى این گونه مراسم که در اماکن عمومى و مساجد و... به صورت تحریک کننده حزن مردم است، «تعزیه» نام دارد و با لباس ها و... برخى حوادث کربلا را به صورت نمایش ارائه مى کنند. در این مراسم، روضه خوانى و نوحه خوانى هم انجام مى گیرد و کودکانى هم به عنوان «پیشخوان» برنامه اجرا مى کنند و متن هاى اجرایى اغلب به صورت شعر است.»[۵]
درباره این نمایش مذهبى نوشته اند: «شبیه خوانى یا به اصطلاح عامه «تعزیه خوانى»، عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین سیدالشهدا علیه السلام و یاران آن بزرگوار یا یکى از حوادث مربوط به واقعه کربلا بود... شبیه خوانى ناطق، ظاهرا در دوره ناصرالدین شاه در ایران معمول شد یا اگر قبلا چیزی از آن قبیل بود، در دوره سلطنت ناصرالدین شاه رونقى بسزا یافت و شبیه خوان هاى زبردستى پیدا شدند. ظاهر آن که، مشاهدات شاه در سفرهاى خود از تآترهاى اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیه خوانى بى تاثیر نبوده است».[۶]
«شبیه خوانى و تعزیه خوانى سنت هنرى و نمایشى اهل تشیع است که سیماى وجیه و معصوم قدیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان اهل معنى عیان داشته است».[۷]
درباره کیفیت اجراى آن و سنت ها و آداب مربوط به تعزیه، تحقیقات ارزشمندى انجام گرفته و آثارى تالیف شده است. در یکى از منابع آمده است: «تعزیه به احتمال قوى به صورت هیئت فعلى خویش در پایان عصر صفوى پدید آمد و از همه سنت هاى کهن نقالى و روضه خوانى و فضائل و مناقب خوانى و موسیقى مدد گرفت و تشکیلاتى محکم براى خود ترتیب داد و کارگردانان ورزیده اداره آن را در دست گرفتند... تعداد تعزیه هاى اصلى که کمى از صد مى گذرد، کیفیت تعزیه نامه ها که غالبا منظوم و در هر حال آهنگین یعنى مرکب از بحر طویل و شعر است، دستگاه هایى که هر یک از خوانندگان باید شعر خود را در آن بخوانند، آهنگ مخالف خوانان که داراى هیمنه و شکوه حماسى است...».[۸]
به اقتضاى نقشى که افراد مختلف در اجراى تعزیه و شبیه خوانى داشتند و حال و هواى شعرها و نحوه خواندن، اصطلاحات خاصى هم رایج بود، مثل: رجزخوانى، شبیه خوانى، نوحه خوانى، بحر طویل خوانى، مقتل خوانى، شهادت خوانى، هجران خوانى (از زبان اسرا)، اشقیاخوانى و شمرخوانى (از زبان سران سپاه عمر سعد).
آنچه نقل شد، گوشه اى از کیفیت اجراى آن را نشان مى دهد. به نقل دیگرى توجه کنید: «شبیه خوانى و تعزیه در عصر صفویه هنوز در ایران مرسوم نشده بود... برپایى نمایش مذهبى یا تعزیه ظاهرا از زمان پادشاهى کریم خان زند در ایران معمول شده است... این نوع عزادارى که بیشتر جنبه عامیانه داشته و رواج آن در شهرهاى کوچک و قراء و قصبات ایران بیشتر از شهرهاى بزرگ بوده است... صورت ساده آن (شبیه سازى) که عنوانى نداشته در عهد صفویه معمول بوده و بعد از سلسله صفویه به صورت نمایش مذهبى روى صحنه آمده است... از خصوصیات تعزیه این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبى در یکى از دستگاه ها و آوازها... اجرا مى کردند و... مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیز رعایت بحر و قافیه را در اشعار مى کردند همچنین شمایل آنها با اصل نیز تناسب داشت».[۹]
مساله شبیه خوانى از دیدگاه فقهى و اعتقادى نیز مورد بحث و بررسى عالمان شیعه قرار گرفته است. برخى آن را تحریم و بعضى تجویز کرده اند.[۱۰]
تاثیرگذارى عاطفى و نیز روحیه ضد ظلم که در پى دیدن نمایش هاى تعزیه در افراد ایجاد مى شود، از نقاط قوت و مثبت این نمایش مذهبى است. به همین جهت در ایران پس از انقلاب اسلامى، رواج و توسعه بیشترى یافته و همراه این توسعه، تحولاتى هم در سبک اجرا، هم در محتواى اشعار و جهت گیرى سیاسى اجتماعى پدید آمده است.
در واقع، انقلاب اسلامى به تعزیه روح جدیدى بخشید و این هنر جان گرفت. صاحب نظران این فن، خود به تاثیر آن در روحیه سربازان و افسران در طول سالهاى دفاع مقدس اعتراف کرده اند.[۱۱] اجراى تعزیه مخصوص ایران نیست، در کشورهاى اسلامى و شیعى دیگرى نیز این سنت مورد توجه است و با سبک هاى گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار و ادوات دیگرى اجرا مى شود، از جمله در هند و پاکستان که رواج بیشترى دارد.[۱۲]
پانویس
- ↑ سفینة البحار، ج ۲، ص ۱۸۸. در این زمینه ر.ک: «باب التعزیة والمآتم » در بحارالانوار، ج ۷۹، ص ۷۱ تا ۱۱۳.
- ↑ همان.
- ↑ مفاتیح الجنان، اعمال روز عاشورا.
- ↑ درباره تاریخچه آن در کشورمان ایران ر.ک: «تعزیه، هنر بومى پیشرو ایران » گردآورنده: پنز چلکووسکى. ترجمه: داود حاتمى. نیز «دایرة المعارف تشیع »، ج ۴.
- ↑ دائرة المعارف الاسلامیه، ج ۵، ص ۳۱۳.(با تلخیص)
- ↑ از صبا تا نیما، یحیى آرین پور، ج ۱، ص ۳۲۲.
- ↑ درآمدى بر نمایش و نیایش در ایران، جابر عناصرى، ص ۸۶.
- ↑ فصلنامه هنر، شماره ۲، ص ۱۶۲، مقاله «پژوهشى در تعزیه و تعزیه خوانى ».
- ↑ موسیقى مذهبى ایران، ص ۳۳ تا ۳۵ (تلخیص شده) نیز ر.ک: فصلنامه هنر، شماره ۲ (زمستان ۶۱) ص ۱۵۶ مقاله «پژوهشى در تعزیه و تعزیه خوانى ».
- ↑ از جمله درباره نظریه علما درباره جواز تعزیه و شبیه خوانى و سینه زنى و دسته راه انداختن... ر.ک: «فصلنامه هنر» شماره ۴ (پائیز ۱۳۶۲) مقاله «فتاواى علماى سلف درباره عزادارى و شبیه خوانى » ص ۲۹۰. همچنین کتاب «اسرارالشهاده » فاضل دربندى، بحث مبسوطى در این باره ها دارد، ص ۶۱ تا ۶۶.
- ↑ از جمله ر.ک: «کیهان فرهنگى »، مهر ۶۳، ص ۲۷، مقاله «نشستى در ارزیابى تعزیه ».
- ↑ همان، ص ۳۱.
منابع
- جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف.
 |
|||
| قبل از واقعه | |||
| شرح واقعه |
| ||
| پس از واقعه | |||
| بازتاب واقعه | |||
| وابسته ها | |||
