المحجة فیما نزل فی القائم الحجة (کتاب)

«المَحَجّة فی ما نزل فی القائم الحُجّة»، اثر سید هاشم بحرانى (م، ۱۱۰۷ ق)، کتابى است درباره آیاتى از قرآن مجید که به استناد سخنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و ائمه هدى (علیهم‌السلام)، در مورد امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه) تفسیر و تأویل و تطبیق گردیده است.

نویسنده	سید هاشم بحرانی
موضوع	آیات و روایات مهدویت
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تحقیق	سيد طالب زكى

مؤلف

سید هاشم حسینى بحرانى (م، ۱۱۰۷ ق)، از محدثان بزرگ شیعه در قرن یازده هجری و از شاگردان فخرالدین طریحی بود. او مرجعیت دینی و اجتماعی اهالی بحرین را برعهده داشت. شیخ حر عاملی صاحب «وسائل الشیعه»، از شاگردان اوست.

محققان اسلامى، شخصیت بحرانی را ستوده اند و از وى با عناوین محدث، فقیه، مفسر، رجالى، ادیب، عابد و زاهد یاد کرده اند.

بیشتر تألیفات وی گردآورى اخبار و احادیث در زمینه هاى مختلف است، که مشهورترین آنها کتاب «البرهان فی تفسیر القرآن» می باشد. برخی دیگر از آثار او عبارتند از: مدینة المعاجز، ینابیع‌ المعاجز و اصول ‌الدلائل، حلیة الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار، الحجة فیما نزل فی القائم الحجة و... .

محتوای کتاب

کتاب «المحجة فیما نزل فی القائم الحجة»، آیات متعددى از قرآن کریم را مورد بحث قرار داده و ارتباط آنها را با موضوع مهدویت از زبان ائمه(ع) توضیح داده است. این مجموعه در ۱۲۰ قسمت تنظیم شده که در ابتداى هر قسمت، آیاتى که درباره حضرت امام عصر(عج) نازل گشته، طبق احادیثى که در تفسیر و تأویل آنها از ائمه(ع) وارد شده، جمع‌آورى و به ترتیب سوره‌ها و آیات، نظم داده شده و سپس روایات مربوط به آن نقل شده است.

احادیث کتاب با ذکر سند در ذیل آیات یاد شده‌اند و از بحث و بررسى اقوال مفسران و مطالب دیگرى که معمولا در تفاسیر مطرح مى‌شوند، سخنى به میان نیامده است.

از یک نگاه، برخى از این آیات و روایاتى که ذیل آنها آمده است را مى‌توان چنین دسته‌بندى کرد:

• الف)- دسته‌اى از آیات به این امر اشاره دارند که غیب همان حجت است و مراد از آنان که به غیب ایمان مى‌آورند، کسانى هستند که قیام آن حضرت را پذیرفته‌اند، مانند: بقره آیه‌هاى ۲-۴: (ذلِک الْکتابُ لا رَیبَ فیهِ هدی للمتقین* الذین یؤمنون بالغیبِ...)؛ در مورد این آیه، سه روایت از امام صادق(ع) بدین مضمون آمده است که متقیان، شیعیان امام على(ع) هستند و غیب همان حجت غایب است.
• ب)- دسته دیگر از آیات مربوط به ویژگى‌ها و خصوصیات یاران حضرت حجت(ع) مى‌باشند، مانند: بقره ۱۴۶: (فَاسْتَبِقُوا الْخَیرات...)؛ در روایاتى که ذیل این آیه، ذکر شده است، خیرات، به معناى ولایت آمده و این فرموده خداوند: «هر کجا باشید خداوند همه شما را خواهد آورد»، بر اصحاب قائم(ع) تطبیق گردیده است.
• ج)- عده‌اى به علائم ظهور و حوادثى که قبل از قیام حضرت صاحب(ع) اتفاق خواهد افتاد اشاره دارند، از جمله: بقره ۱۵۶: (وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَىْءٍ مِنَ الْخَوْف...)؛ به گفته مؤلف، این آیه به علائمى اشاره دارد که قبل از ظهور اتفاق خواهند افتاد، از قبیل ظلم فرمانروایان، گرانى نرخ‌ها، فساد، تباهى و کمى سود تجارت‌ها، مرگ‌هاى زودرس، کاهش کشاورزى و کم شدن برکت میوه‌ها.
• د)- عده‌اى نیز حوادث پس از ظهور را بیان مى‌کنند، مانند: نساء ۴۸: (یا أَیهَا الَّذینَ أُوتُوا الْکتابَ آمِنُوا... مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلى أَدْبارِه)؛ طبق حدیثى که از امام صادق(ع) نقل شده، این آیه به جریان فرورفتن سپاهیان سفیانى در سرزمین بیداء و زنده ماندن تنها سه نفرى که خداوند صورت‌هاى آنها را به پشت برمى‌گرداند اشاره دارد.
• د)- دسته‌اى نیز آیاتى هستند که طبق روایات، تأویل آنها هنوز واقع نشده است از قبیل: توبه ۳۳: (هُوَ الَّذی أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدىٰ وَدینِ الحَقِّ لِیظهِرَهُ عَلَى الدّینِ کلِّهِ...)؛ از روایات چنین برمى‌آید که تأویل این آیه نیز هنوز نیامده و زمان آن قیام حضرت ولى‌عصر(ع) خواهد بود.
• ه)- آیاتى که به این مطلب اشاره دارند که آن حضرت، همه مردم را به دین اسلام دعوت خواهند فرمود و از کسى عذرى پذیرفته نخواهد شد، مانند: آل عمران ۸۴: (وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِى السَّماوات...)؛ در حدیثى که از امام کاظم(ع) ذیل این آیه آمده، چنین روایت شده که ایشان فرموده‌اند: این آیه در رابطه با قائم(ع) نازل شده است؛ وى چون به‌پا خیزد، اسلام را بر عالمیان عرضه خواهد کرد؛ هرکس از روى فرمانبرى مسلمان شد، او را به فرایض اسلام امر خواهد فرمود و هرکس اسلام را نپذیرد، عذر او پذیرفته نخواهد شد؛ به‌گونه‌اى که در خاور و باختر کسى باقى نخواهد ماند مگر اینکه یکتایى خدا را بپذیرد.
• و)- آیاتى که به صبر و شکیبایى در دوران غیبت توصیه مى‌کنند، مانند: آل عمران ۲۰۱: (یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا...)؛ امام باقر(ع) فرموده‌اند: مراد این است که بر اداى فرایض صبر کنید، با دشمنانتان پایدارى نمایید و با امامتان بپیوندید.
• ز)- آیاتى که بر این امر دلالت دارند که زمین به نیکوکاران و صالحان به ارث خواهد رسید، از جمله: اعراف ۱۲۹: (إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یورِثُها مَنْ یشاءُ مِنْ عِبادِهِ...)؛ در روایتى که مؤلف ذیل این آیه ذکر کرده، چنین آمده است که منظور از وارثان، امامان(ع) هستند که خداوند زمین را به آنها واگذار کرده و هنگامى که حضرت حجت(ع) قیام نمایند، زمین‌ها را تصرف مى‌نمایند، مگر زمین‌هایى که در اختیار شیعیان باشد که آنها را به آنان واگذار خواهند فرمود.
• ح)- عده‌اى از آیات نیز به این نکته اشاره دارند که مشرکان و کافران، قیام آن حضرت را برنتافته و راضى به آن نخواهند بود، مانند: توبه ۳۴: (هُوَ الَّذى أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى... وَ لَوْ کرِهَ الْمُشْرِکون...)؛ در روایتى که ذیل این آیه نقل شده، امام صادق(ع) فرموده‌اند: «چون قائم(عج) قیام کنند، هیچ کافر و مشرکى نماند مگر اینکه خروج آن حضرت را نمى‌خواهد تا جایى که اگر کافر یا مشرکى در دل سنگى باشد، آن سنگ خواهد گفت: اى مؤمن، در دل من کافر یا مشرکى است...».

وضعیت کتاب

احادیث کتاب با منابع و مآخذ تطبیق شده است و هر جا که در منبع حدیث زیادتى وجود داشته است، بین [کروشه] و هر جا که در نسخه مزبور اضافه بر مأخذ بوده، بین (پرانتز) آمده و در پاورقى به آن اشاره شده است. پاره‌اى از احادیث به کتاب یا مؤلف خاصى نسبت داده نشده است. از جمله منابع کتاب، دو نسخه خطى کتاب «تأویلُ الآیات الظاهرة فِى ما نَزل فِى العترة الطّاهرة» مى‌باشد.

این کتاب در گذشته به ضمیمه اثر دیگرى از مؤلف به نام «غایة المرام» چاپ شده بود.

آیاتى از قرآن که درباره حضرت امام منتظر(عج) تأویل گردیده و مؤلف آنها را نیاورده، توسط محقق در آخر کتاب افزوده شده است.

منابع

• "المحجة فیما نزل فی القائم الحجة"، ویکی نور.