خرافات

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

خُرافات، جمع خُرافه و در عربى به معناى سخن دروغ اما با نمک مُسْتَملَح. آمده است. ظاهراً خرافه نام مردى از قبیله عُذْرَه بود که بنابر روایات، جنّیان او را ربودند و او پس از بازگشت به قبیله خود، حکایاتى شگفت‌انگیز از مصاحبتِ خود با جنّیان نقل مى‌کرد. از آنجا که مردمان سخنان او را باورکردنى نمى‌یافتند، به‌ تدریج هر سخن عجیب و ناپذیرفتنى را «حدیث خرافه» نامیدند.

منشأ این روایات در منابع اسلامى، دو حدیث است که از طریق عایشه از پیامبر اکرم صلى‌ اللّه‌ علیه‌ و آله‌ و سلم نقل شده و در آنها وجود فردى به این نام، ملاقات او با پیامبر و ماجراهایى که میان او و جنّیان رخ داده، تأیید شده است. با این حال در منابع نام خرافه در شمار صحابه پیامبر اکرم ذکر نشده است. این روایات چنان مشهور بوده که از قرن سوم، «حدیث خرافه» در شمار امثال سایره عرب درآمده و مثل «اَمْحَل من حدیثِ خُرافة»، ناممکن‌تر از داستانى که خرافه نقل مى‌کرد در بیشتر مجموعه‌هاى امثال عربى ذکر شده است. در عین حال، مفضل‌ بن سلمه، شرحى مفصل از ماجراى خرافه آورده که بدون شک از ملحقات و بر ساخته‌هاى قرن سوم است و در منابع دیگر، چنان تفصیلى وجود نداشته است.

واژه خرافات از حدود قرن چهارم، معادل و ترجمه واژه فارسىِ افسانه محسوب شده است، چنان که گفته‌اند هزار و یک شب عربى، مجموعه خرافاتى مقتبس از هزار افسانه ایرانى است و خرافه را به فارسى افسانه گویند. ابن‌ندیم، فصلى از الفهرست را به «اخبار المُسامِرین والمُخَرِّفین و اسماءالکتب المصنَّفة فى الأسمار والخرافات» اختصاص داده و گفته است که ایرانیان اولین ملتى بودند که در زمینه خرافات کتاب نوشتند. او آثارى چون کلیله ‌و دمنه، سندبادنامه، بلوهر و یوداسف و به‌ طور کلى افسانه‌ها و داستانهاى سنّتى و کهن ایرانى، هندى، رومى و جز آنها را ذیل عنوان اَسمار و خرافات دسته‌بندى کرده‌است.

به‌ این‌ ترتیب خرافات در معناى افسانه‌هاى سنّتى ملل، جزو معارفى تلقى مى‌شد که فرهنگ‌شناسان و کیهان‌نگاران در کنار شعر، اغانى، اخبار، احادیث، انساب و لغت و نحو بدان مى‌پرداختند. به‌ گفته ابن‌ندیم، در دوران عباسى(حک: ۱۳۲ـ۶۵۶.) و به ویژه دوره مقتدر، مردم به اَسمار و خرافات علاقه بسیار داشتند. در کنار پیوند واژه اسمار با خرافات، در ادبیات معاصر عرب هم گاه خرافه در معناى روایات غیرمستند، افسانه و حکایات پریان بکار مى‌رود و هنگامى که صفتِ خرافیه را به واژه‌اى چون قصه یا أُقْصُوصَه داستان کوتاه. مى‌افزایند، حکایت یا قصه تَخیلى و اغراق‌آمیز را اراده مى‌کنند. گاه واژه خَرّاف به معناى قصه‌گو نیز بکار مى‌رود، چنان که در منابع متقدم‌تر عربى نیز خرافات، به قُصّاص نسبت داده شده است.

واژه خرافات، اصولاً ساخته و پرداخته جهان‌بینى انتقادى و نسبتاً دیرباور و ذهنیت نخبگان و فرهیختگان خواص بوده است و از این رو در دایره واژگان عوام، رجوع کنید به خاصه و عامه. که صاحب جهان‌بینى متفاوتى بوده‌اند، جایى نداشته است. با بررسى چگونگى توصیف و تبیین خاصه از باورها و رفتارهاى عامه و تحلیل واژه‌ها و اصطلاحاتى که به این منظور در ذهن و زبان خواص شکل گرفته و به کار رفته است، معلوم مى‌شود که واژه خرافات در کنار مجموعه‌اى از واژه‌ها استفاده مى‌شد که جملگى محتوایى تخفیف‌آمیز و انتقادى داشته‌اند، مانند طامات، ژاژ، هَزْل و شَطْح، هذیان مُحال، مُحالات و محال ممتنع، فُحش، بدعت زرق، فساوس، حماقتها. تُرَّهات و بَسابس، دروغها. و احلام و خیال. در این گفتمان، خرافات با خرف‌شدگى و نقصان در عقل، دیوانگى، مستى، پستى و فرومایگى و ذوق‌اندیشى و افسانه‌گرایى مناسبت دارد و سخن کودکان و پیرزنان است. و چه‌بسا کودکان هم از پذیرفتن آن امتناع مى‌کنند.

ازاین‌رو این واژه غالباً همراه با صفاتى تحقیرآمیز چون پریشان، فاسده و خنده‌ناک، مصنوع و موضوع، مزخرف، باطل، و دروغ و مستحیل وصف شده است. پیدایى و گسترش آن را نیز ناشى از گمراهى و جهل دانسته‌اند و طبیعى است که نپذیرفتن خرافات و محالات توصیه شود، چنان که «خداوندانِ عقل بدان سخنان ننگرند» و باید زبان از خرافات در بَست و آیینه دل را از زنگار خرافات زدود.

در نگاه و باور خواص، خرافات غالباً بر ساخته باور عوام است، از این‌رو در ذکر باورهاى نامعقول و غیرمستند مردم عادى جامعه از الگوى «عوام مى‌گویند...» یا «باور عوام آن است که...» استفاده مى‌کنند. به‌ زعم ایشان اکثر مردمِ عامى، باطلِ ممتنع را بیشتر دوست دارند و به اخبار خرافى چون داستانهاى راجع به جن و غول و پرى، بسیار علاقه‌مندند. و طبعاً همین مردم عامى موجب گسترش و رواج این‌گونه اخبارِ خلاف واقع مى‌شوند، هر چند این اخبار را همواره نویسندگان و فرهیختگان در کتابهاى خود نگاشته و به نسلهاى پى در پى انتقال داده‌اند.

در منابع مختلف، از واژه خرافات با دلالت انتقادى و تخفیف‌آمیزش براى توصیف دسته‌هاى متنوعى از آرا و اخبار و باورها استفاده شده است و موارد کاربرد الگوىِ «و از خرافاتِ ایشان آن است که...» در متون دوره اسلامى، پرشمار است.، مکرراً از اخبار و روایات تاریخى یا جغرافیایى یا برخى حکایت ها که مضمون آنها را باورنکردنى و خلاف واقعیت مى‌دانسته با عنوان خرافات یاد کرده است. او همچنین تبیینهاى غلط و غیرعلمى برخى نویسندگان را در زمینه‌هاى مختلف مثلاً درباره چگونگى استحصال یاقوت و الماس در شمار خرافات قلمداد کرده است.

بسیارى از نویسندگان، اخبار و روایاتى را که در آثار پیشینیان با منابع مقبول خود موافق نمى‌یافتند یا این اخبار به هر دلیل در نزد ایشان پذیرفتنى نبود با برچسب خرافات، تضعیف مى‌کردند. به گفته ابن‌جوزى کتابهاى مورخان متأخر پر از مطالب نادرست، مستهجن و خرافات است. برخى نویسندگان نیز اخبار، اطلاعات جغرافیایى و کیهان‌شناختى نامعقول و ناپذیرفتنى را خرافات مى‌نامیدند.

در منابع دوره اسلامى، بسیارى از اساطیر گوناگون ایرانیان، رومیان و دیگر ملل و اقوام باستان خرافات نامیده شده است. همچنین بسیارى از اخبار راجع به موجودات ماورایى همچون جن در فرهنگ خود عربها نیز خرافات تلقى شده است.

برخى لطیفه‌ها و نیز تحلیلهاى زبان‌شناختى عامیانه، گاه ذیل عنوان خرافات، دسته‌بندى شده‌اند؛ مثلاً راغب اصفهانى در کتاب خود، فصلى به نام «خرافاتٌ عَلى سَبیلِ التهَکمِ» لطیفه‌هایى براى ریشخند آورده است. برخى نویسندگان با گرایشهاى کلامى، در رد آرا و عقایدِ پیروان ادیان و مذاهب دیگر از این آرا و عقاید با عنوان خرافات یاد کرده‌اند. چنان‌که ابن‌کثیر این قول منسوب به شیعیان را که محل ظهور مهدى موعود سردابى در سامرا است، از خرافات و هذیانات و ترّهات رافضیان دانسته است. او همچنین آیات مجعول مُسَیلمه کذاب را خرافات خوانده است.

علماى شیعه نیز در رد و نقد بعضى باورهاى عامیانه دینى و مذهبى از همین عنوان استفاده کرده‌اند. به‌ گفته عبدالجلیل قزوینى این باور که در آخرالزمان، یزید و ابن‌زیاد و خوارج زنده مى‌شوند و به قتل مى‌رسند، اصلى ندارد و از جمله خرافات و ترّهات است و این افراد همچون همه آدمیان، فقط در قیامت زنده مى‌شوند و به مجازات اعمالشان مى‌رسند. در ۱۳۶۷ نیز شیخ‌ محمد خالصى‌زاده کتابى در رد ارشادالعوام محمد کریم‌خان کرمانى متوفى ۱۲۸۸، از علماى شیخیه. کتابى نگاشت و آن را خرافات شیخیه و کفریاتِ ارشادالعوام نامید. این نویسندگان در نقد تاریخىِ برخى باورها و سنّتهاى مذهبى رایج همچون تعزیه‌خوانى، روضه‌خوانى، قمه‌زنى و جز آنها ــ که عمدتاً به تحریفها، الحاقات و بدعتهاى رایج در آداب عزادارى شیعه مربوط مى‌شوند ــ این آداب و آیینها را خرافات نامیده‌اند.

در این میان، نویسندگان غربى نیز در سفرنامه‌هاى خود در بسیارى از موارد، مسلمانان را مردمانى خرافاتى و باورها و رفتارهایشان را خرافه دانسته‌اند

در تمام موارد پیش‌گفته، آنچه خرافه خوانده شده بدین‌شرح است:

1. خبر یا تبیینى که در صحت آن تردیدهاى بسیار هست و غالباً نمى‌توان آن را به مقتضاى قوانین ساخته‌ شده طبیعت یا بر حسب مقایسه با دیگر اخبار مقبول، پذیرفت.
2. حکمتى عامیانه که منشأ و مبناى آن مشخص یا دست‌یافتنى نیست ولى عوام آن را پذیرفته‌اند.
3. باورها و رفتارهاى عامیانه‌اى که نسل به نسل منتقل شده و جزو عناصر هویتِ سنّتىِ کسانى درآمده است که توانِ توجیه و معقول‌سازى آنها را در برابر نگاه پرسشگر و انتقادآمیز ناظران بیرونى ندارند.
4. بخشى از باورها و رفتارهاى تثبیت شده در شیوه دین‌ورزىِ عامیانه مردم که نه ریشه در آموزه‌هاى دست اول و اصیل دینىِ ایشان دارد و نه علما و نخبگان دینى آن را قبول دارند. بنابراین، رویکرد جدیدِ انسان‌شناختى از نیمه دوم قرن چهاردهم/بیستم به این سو، با پیشنهاد حذف واژه خرافات، مصرانه درصدد برآمده است که این‌گونه باورها و رفتارها را تحت عنوانهاى غیرارزشگذارانه و فارغ از پیشداوری هاى هنجارمدار مندرج سازد.

در مطالعات معاصر از همین‌رو به زیر شاخه‌هاى علمى تخصصى جدیدى همچون دین عامیانه رجوع کنید به دین. حکمت عامیانه، فقه‌اللغه عامیانه، پزشکى عامیانه و جز آنها در کنار عنوان عمومى‌ترى چون فرهنگ و آداب و باورهاى عامیانه فولکلور. توجه شده است.

به این ترتیب، ضمن پرهیز از یک‌جانبه‌نگرى و ارزش‌داورى از یک‌سو و رعایت اصول کل‌گرایى و جامع‌نگرى، واقع‌گرایى و بى‌طرفىِ روش‌شناختى از سویى دیگر ــ که تعدى از آنها در مطالعات جدید فرهنگ‌پژوهى یا انسان‌شناختى، خطایى راهبردى تلقى مى‌شود. ــ معضلِ ذهنیت‌زدگى در بررسى خرافات ، در مطالعات علمى درجه دوم یا دانشهاى توصیفى.از میان مى‌رود و تشخیص و نامیدن برخى باورها و رفتارهاى مردم با عنوان خرافه و استدلال براى نقد و تلاش براى حذف و طرد آنها از جوامع بر عهده صاحبان علوم و معارف درجه اول و دستورین نهاده مى‌شود. با این حال پژوهشگران حوزه‌هاى انسان‌شناسى و تاریخ اجتماعى نیز در قبال این موضوعات فقط تماشاگر نبوده‌اند بلکه با طرح مسئله اخلاقى بودن نقد و رد بى‌درنگ باورها و رفتارهاى به اصطلاح خرافى به نوعى این نقدها را تحت‌تأثیر و تا حدى در کنترل قرار داده‌اند.

بررسى تلاشهاى منفرد و پراکنده برخى نخبگان در تاریخ اجتماعى اسلام، در جهت رد و نقد آنچه خرافى تلقى مى‌کرده‌اند، نشان مى‌دهد که برخلاف تصورِ معمول این نقدها به واسطه مواجهه جهان اسلام با غلبه گفتمان علمى ـ تجربى به مفهوم غربىِ آن یا در اثر بیدارىِ حاصل از انتقاداتِ ناظرانِ غربى آغاز نشده بلکه سابقه این نگرش انتقادى به صدر اسلام و حتى به‌ فرهنگ عرب پیش از اسلام مى‌رسد. براى نمونه امرؤالقیس، سه بار نزد بُتِ ذوالخلصه فال زد تا ببیند که آیا به خون‌خواهى پدر برخیزد یا نه و چون هر سه بار بَد آمد، بت را دشنام داد و تیرهاى فال‌گیرى را شکست. پس از آن به جنگ رفت و پیروز شد و پس از آن دیگر کسى از اعراب براى داورى و تفاؤل به ذوالخلصه نرفت. عدى‌ بن حاتم نیز وقتى که دید فَلْسْ، بتِ قبیله طَى استغاثه‌هاى پرده‌دار خود را بى‌جواب گذاشته است، از پرستش این بت دست کشید.

در تعالیم قرآن، نمونه‌هایى از نقد و رد و انکار باورها و رفتارهاى خرافى عرب جاهلى وجود دارد، از جمله پناه بردن به جنّیان و فال زدن با ازلام در جریان غزوه حنین، وقتى برخى مسلمانان از پیامبر اکرم خواستند که بنابر سنّت جاهلى، برایشان درختى همچون ذات أنواط تعیین کند تا بر آن گرد آیند و عبادت کنند، ایشان سخت از این کار نهى کردند و مسلمانان را از دنبال کردن رسوم شرک‌آلود عرب جاهلى بازداشتند. همچنین پیامبر اکرم در ماجراى کسوفى که به هنگام مرگ پسرش، ابراهیم رخ داد و مردم آن را به این رویداد نسبت داده بودند، این‌گونه باورها را مردود اعلام کرد.

عمر، خلیفه دوم نیز وقتى شنید برخى از مسلمانان در کنار شجره رضوان درختى که در جریان غزوه حدیبیه، بیعت رضوان میان پیامبر و مسلمانان در زیر آن انجام گرفت. نماز مى‌گزارند، به‌ قطع آن درخت دستور داد. على علیه‌السلام نیز وقتى عازم جنگ نهروان بود، در واکنش به سخن منجمى که ساعت را براى جنگ نامساعد تشخیص داده بود، اعلام کرد که پیشگویى با آموزه‌هاى قرآنى ناسازگار است و مسلمانان را از این‌گونه اقدامات نهى کرد. به‌ علاوه امام على علیه‌السلام در نهج‌البلاغه، هر چند بر چشم‌زخم، سحر و فال، صحه نهاده، اما تطیر فال بد زدن را مردود اعلام کرده است.

علاوه بر پیشوایان دین، نخبگان سیاسى و اجتماعى و علمى نیز در ادوار مختلف تاریخ اسلام، گاه در قبال برخى از باورها و رفتارها که از نظر ایشان خرافه‌هایى بیش نبود، مواضعى انتقادى اتخاذ مى‌کردند. این نقدها گاه مبنایى منطقى داشت چنان‌که ابوریحان بیرونى در نقد این قول که مارهایى در مکانى خاص وجود دارند که دیدن آنها منجر به مرگ مى‌شود، گفته است پس چطور ناقلِ این خبر نمرده است؟ گاه این نقدها متضمنِ ایرادى تاریخى بود، چنان‌که میرزامحمدحسین فراهانى عقیده مردم قزوین را درباره نمازخواندن امام حسن علیه‌السلام در مسجدِ سنجیده، واقع در محله درب رى قزوین بى‌اصل دانسته زیرا هیچ گزارش تاریخى مؤید آن نیافته است.

گاه این نقد تاریخى با رویکرد اصلاحگرانه اعتقادى همراه مى‌شد. مثلاً میرزاحسین نورى طبرسى در ۱۳۱۹ با تألیف کتاب لؤلؤ و مرجان ‌در شرط پله ‌اول ‌و دوم منبر روضه‌خوانان و سیدمحسن امین عاملى در ۱۳۴۶ با تألیف التنزیه فى اعمال الشبیه در صدد خرافه‌زدایى از سنّتهاى روضه‌خوانى و عزادارى شیعیان برآمده‌اند. برخى از این نقدها از منظر روان‌شناختى و با توجه به تجربه‌هاى خودنگرانه مطرح مى‌شد. مثلاً تحلیل انتقادى امین‌الشریعه اصفهانى‌از جستجوها و سلوک معنوى‌ و عرفانى خود و تجربه‌هاى خرافى و توهم آمیزش در این زمینه رجوع کنید به

همچنان‌که در بسیارى از موارد، نقد آنچه خرافه خوانده مى‌شد به آن دسته از پدیده‌هاى دینى یا فرهنگى ناظر بود که به صورت آسیب اجتماعى درآمده بودند. براى نمونه آقاخان کرمانى با نگارش رساله‌اى کوتاه، با تأکید بر لزوم توجه به پیشرفت و توسعه علوم و فنون جدید از عادت مردم ایران به گفتمان «ان‌شاءاللّه» به شدت انتقاد کرده است. برخى از این نقدها نیز بر یک تجربه طولانى حرفه‌اى مبتنى بود. مثلاً سدیدالسلطنه که سالها در سواحل خلیج‌فارس، در کنار اشتغالات حکومتى به مطالعه پرداخته و یک تک‌نگارى نسبتاً جامع درباره صید مروارید و حرفه غواصى نگاشته در این باور مشهور که مروارید محصول محبوس شدن قطره باران در صدف است، سخت تردید کرده است.

بسیارى از این منتقدان نیز براى سنجیدن و ارزیابى این‌گونه باورها و رفتارها، دست به مشاهده مستقیم، آزمون و اقدام عملى زده‌اند. این جسارت یا بنا بر جهان‌بینى ویژه و متمایز آنان به عنوان عضوى از طبقه نخبگان/ فرهیختگان خواص ممکن مى‌شد یا بر حسب مورد و موقعیت که در این صورت، افراد عادى جامعه هم بعضاً در جایگاه این نقدهاى توأم با آزمون و عمل قرار مى‌گرفتند. هر چند، باورمندان به این باورها و رفتارها یا کسانى که در افق گفتمان خرافى بسر مى‌برند، معمولاً این باورها و رفتارها را به‌ ویژه از حیث اثربخشى مورد آزمون و تجربه قرار نمى‌دهند. آنان حاضر به خطر کردن براى کشف واقعیت نیستند و در واقع در بیشتر موارد اقدام به هر گونه آزمون و ارزیابى این باورها و رفتارها، به نوعى مسبوق به دست‌کم قدرى سستى در اعتقاد به آنهاست.

ناصرخسرو براى شنیدن صداى دوزخیان که عوامِ بیت‌المقدس مى‌گفتند از وادى جهنم یا گِهینوم. برمى‌خیزد به آنجا رفت و البته چیزى نشنید. ابن‌جوزى در کتاب الاذکیاء، داستان مردى زیرک و شجاع را آورده است که شبانه براى کشف راز غولى که مردمان از او مى‌ترسیدند، به خرابه‌اى رفت و در آنجا کنیزى سیاه‌پوست را یافت که با افکندن سایه خود بر دیوار، سالها رهگذران را در وهم و وحشت مى‌افکند و جامه‌ها و اسبابشان را مى‌ربود. در حکایتى دیگر آمده که غواصى شجاع راز عفریتى در قعر دریا را گشود و نشان داد که آنچه دیگر غواصان را در بن آب مى‌ترساند، عبایى است که به صخره‌اى گیر کرده است. براى نمونه‌هایى دیگر همچون مخالفت عباس‌میرزا قاجار با نظر منجمى که ساعت را براى آغاز نبرد، نحس و نامساعد اعلام کرده یا روکردن دست شعبده‌بازان و دعانویسان شَیاد

در برخى موارد که چنین منتقدى، باورى خرافى را نمى‌پذیرفت و براى آزمودن آن خطر مى‌کرد، عملا انتفاعى هم براى او حاصل مى‌شد. مثلا کسانى که اسبشان تصادفاً زمین مى‌خورد، جراحتى برمى‌داشت یا خون‌دماغ مى‌شد، فال بد مى‌زدند و سوار شدن بر آن اسب را بدشگون مى‌دانستند و بنابراین کسانى که به این خرافات باور نداشتند، این اسبها را به بهایى نازل مى‌خریدند و سود کلانى بدست مى‌آوردند

در کنار این نقدها، چه‌بسا که در حکمت عامیانه نیز با وجود آمیختگى و تلازم آن با انبوهى از باورهایى که خرافى نامیده مى‌شوند، آموزه‌هایى نیز در جهت رد و طرد برخى از این باورها قابل بررسى است؛ براى نمونه: رد نحوست شب چهارشنبه؛ شومىِ سرتراشیدن و ناخن گرفتن در چهارشنبه؛ رد باور به نحوست ماه صفر.

در دوران جدید که رویکردهاى علمى و تجربى کمابیش در سراسر جهان غلبه یافته و به هر روى، میزان مراجعه انسان به ماوراءالطبیعه کاهش یافته است، باورها و رفتارهایى که امروزه خرافى تلقى مى‌شوند نیز رو به کاستى نهاده‌اند. در واقع با توجه به تضعیف کیفیت و کاهش یافتن کمیت خاستگاهها و سرچشمه‌هاى مفروض این‌گونه باورها و رفتارها و به‌ویژه جابه‌جایىِ کارکردى که این گفتمان در توجیه و تبیین سازوکارهاى حاکم بر جهان آفرینش و نیز زندگى روزانه‌ بشر داشته است، با نظاماتِ تبیینىِ علم تجربى و تسلط یافتن روزافزون‌بشر بر بخش بزرگى از این سازوکارها، باورهاى منطبق با عقلانیت جدید و دستاوردهاى علمى روز جایگزین بسیارى از باورهاى عامیانه ــ هم در حوزه‌هاى دینى و هم در حوزه‌هاى غیردینى ــ شده‌اند. البته باورهاى مندرج با عنوان خرافات، پیوسته در قالب ها و بسترهاى تازه‌اى، بازتولید و حتى ابداع مى‌شوند.

منابع مقاله

• علاوه بر قرآن.
• آقاخان كرمانى، «رساله ان‌اشاءاللّه، ماشاءاللّه» روزگارى كه گذشت، عبدالحسين صنعتى‌زاده كرمانى، [تهران]، 1346ش.
• هانرى رنه د آلمانى، از خراسان تا بختيارى، ترجمه غلامرضا سميعى، تهران 1378ش.
• ابن ابى‌الحديد، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره 1385ـ1387/1965ـ1967، چاپ افست بيروت [بى‌تا].
• ابن‌ اثير.
• ابن‌ بلخى.
• ابن‌ جوزى، كتاب‌الاذكياء، بيروت 1408/1988.
• همو، المنتظم فى تاريخ الامم والملوك، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1412/1992.
• ابن‌ حجر عسقلانى، كتاب الاصابة فى تمييز الصحابة، مصر 1328، چاپ افست بيروت [بى‌تا].
• ابن‌ حوقل.
• ابن‌ خلدون.
• ابن‌ دريد، كتاب جمهرة‌اللغة، چاپ رمزى منيربعلبكى، بيروت 1987ـ1988.
• ابن‌ سعد (قاهره).
• ابن‌ عبرى، تاريخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانى، بيروت 1958.
• ابن‌ عماد.
• ابن‌ قتيبه، المعارف، بيروت 1407/1987.
• ابن‌ كثير، البداية والنهاية، بيروت 1411/1990.
• ابن‌ كلبى، كتاب الاصنام، چاپ احمد زكى‌پاشا، قاهره 1332/1914.
• ابن‌ مستوفى اربلى، تاريخ اربل، المسمّى نباهة البلد الخامل بمن ورده من الاماثل، چاپ سامى صقار، [بغداد] 1980.
• ابن‌ منظور.
• ابن‌ نديم (تهران).
• ابن‌ هشام، السيرة‌النبويّة، چاپ مصطفى سقا، ابراهيم ابيارى و عبدالحفيظ شلبى، [بيروت]: دارابن كثير، [بى‌تا].
• ابوريحان بيرونى، الجماهر فى‌الجواهر، چاپ يوسف‌الهادى، تهران 1374ش.
• همو، كتاب البيرونى فى تحقيق ماللهند، حيدرآباد، دكن 1377/1958.
• احمد بن سهل ابوزيد، كتاب البدء والتاريخ، چاپ خليل عمران منصور، بيروت 1417/1997.
• احمدامين، قاموس العادات والتقاليد والتعابير المصرية، قاهره 1953.
• كاظم ارفع، مصاحبه‌اى درباره خرافه و نيرنگ، قم 1346ش.
• محمد اسفنديارى، از عاشوراى حسين تا عاشوراى شيعه، قم 1384ش.
• محمدحسن‌ بن على اعتمادالسلطنه، خرنامه (منطق‌الحمار)، چاپ على دهباشى، تهران 1379ش.
• محمد بن محمد (على) انورى، ديوان، چاپ محمدتقى مدرس رضوى، تهران 1364ش.
• ركن‌الدين اوحدى، ديوان، چاپ اميراحمد اشرفى، تهران 1362ش.
• محمد بن محمد بلعمى، تاريخ بلعمى: تكمله و ترجمه تاريخ طبرى، به تصحيح محمدتقى بهار، چاپ محمد پروين گنابادى، تهران 1380ش.
• بيهقى.
• محمدحسن پاكدامن، جامعه در قبال خرافات، مشهد 1378ش.
• ژ.م. تانكوانى، نامه‌هايى درباره ايران و تركيه آسيا: سفرنامه ژى. ام. تانكوانى، ترجمه على‌اصغر سعيدى، تهران 1383ش.
• محسن‌بن على تنوخى، نشوار المحاضرة و اخبار المذاكرة، چاپ عبود شالجى، بيروت 1391ـ1393/1972ـ1973.
• عبدالملك‌بن محمد ثعالبى، فقه‌اللغة و سرّ العربيّة، چاپ سليمان سليم بواب، دمشق 1409/1989.
• همو، لطائف المعارف، چاپ ابراهيم ابيارى و حسن كامل صيرفى، [قاهره ?1379/1960].
• عمرو بن بحر جاحظ، كتاب‌الحيوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر [1385ـ1389/1965ـ1969]، چاپ افست بيروت [بى‌تا].
• عبدالرحمان‌ بن احمد جامى، مثنوى هفت اورنگ، چاپ مرتضى مدرس گيلانى، تهران: كتابفروشى سعدى، [بى‌تا].
• گوستاو جاهودا، روانشناسى خرافات، ترجمه محمدنقى براهنى، تهران 1371ش.
• شمس‌الدين محمد حافظ، ديوان، چاپ محمد قزوينى و قاسم غنى، تهران 1369ش.
• حمزة‌ بن حسن حمزه اصفهانى، سوائر الامثال على‌افعل، چاپ فهمى سعد، بيروت 1409/1988.
• خرافه‌گرايى: چيستى، چرايى و كاركردها، زيرنظر رضا صالحى اميرى، تهران: پژوهشكده تحقيقات استراتژيك، 1387ش.
• خليل‌ بن احمد، كتاب‌العين، چاپ مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، قم 1405.
• محمد بن احمد ذهبى، تاريخ‌الاسلام و وفيات المشاهير والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، بيروت، حوادث و وفيات 241ـ250ه، 1414/1994، حوادث و وفيات 301ـ310ه، 1415/1994، حوادث و وفيات 591ـ600ه، 1417/1996.
• حسين‌ بن محمد راغب اصفهانى، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء والبلغاء، چاپ رياض عبدالحميد مراد، بيروت 1425/2004.
• خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1999.
• محمود بن عمر زمخشرى، المستقصى فى امثال العرب، بيروت 1397/1977.
• محمدعلى سديدالسلطنه، صيد مرواريد = المناص فى احوال غوص والغواص، چاپ احمد اقتدارى، تهران 1381ش.
• كارلا سرنا، سفرنامه مادام كارلا سرنا: آدمها و آيينها در ايران، ترجمه على‌اصغر سعيدى، تهران 1362ش.
• مجدودبن آدم سنايى، ديوان، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ش.
• محمد بن محمود طوسى، عجايب‌نامه: عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تهران 1375ش.
• على‌ بن محمدناصر ظهيرالدوله، خاطرات و اسناد ظهيرالدوله، چاپ ايرج افشار، تهران 1351ش.
• عبدالجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال‌الدين محدث ارموى، تهران 1358ش.
• ابراهيم‌ بن بزرگمهر عراقى، كليات شيخ فخرالدين ابراهيم همدانى متخلص بعراقى، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1335ش.
• حسن‌ بن عبداللّه عسكرى، كتاب جمهرة الامثال، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم و عبدالمجيد قطامش، بيروت [1964/1384].
• محمد بن ابراهيم عطار، ديوان، چاپ تقى تفضلى، تهران 1362ش.
• على‌ بن ابى‌طالب علیه السلام، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحى صالح، بيروت 1387/1967.
• كامل غَزّى، كتاب نهر الذهب فى تاريخ حلب، چاپ شوقى شعث و محمود فاخورى، حلب 1412ـ1413/1991ـ1993.
• محمد بن عمر فخررازى، التفسير الكبير، او مفاتيح‌الغيب، بيروت 1421/2000.
• محمدحسين‌ بن مهدى فراهانى، سفرنامه ميرزا محمدحسين حسينى فراهانى، چاپ مسعود گلزارى، تهران 1362ش.
• على‌ بن نصير قاسم‌انوار، كليات قاسم انوار، چاپ سعيد نفيسى، تهران 1337ش.
• فيودور بارون كورف، سفرنامه‌ى بارون فيودوركورف، ترجمه اسكندر ذبيحيان، تهران 1372ش.
• مايكل لمبك، «گفتمان انسان‌شناسى دين»، در درباره انسان‌شناسى دين: سه مقدمه، ترجمه ابراهيم موسى‌پور، تهران: جوانه توس، 1386ش.
• آنمارى دوال مالفييت، «انسان‌شناسى و مطالعه دين»، در همان.
• مجمل‌التواريخ والقصص، چاپ محمدتقى بهار، تهران: كلاله‌خاور، 1318ش.
• احمد بن محمد مرزوقى اصفهانى، كتاب الازمنة والامكنة، چاپ خليل منصور، بيروت 1417/1996.
• مسعودى، مروج (بيروت).
• مسكويه.
• مفضل‌ بن سلمه، الفاخر، چاپ عبدالعليم طحاوى، [قاهره] 1380/1960.
• احمد بن على مَقريزى، امتاع الاسماع بماللنبى صلى‌ اللّه‌ عليه‌ و سلم‌ من الاحوال والاموال والحفدة والمتاع، چاپ محمد عبدالحميد نميسى، بيروت 1420/1999.
• جلال‌الدين محمد بن محمد مولوى، كليات شمس يا ديوان كبير، چاپ بديع‌الزمان فروزانفر، تهران 1355ش.
• ناصرخسرو، ديوان، چاپ جعفر شعار و كامل احمدنژاد، تهران 1378ش.
• همو، سفرنامه ناصرخسرو، چاپ نادر وزين‌پور، تهران 1374ش.
• محمود بن عبدالجليل واصفى، بدايع الوقايع، چاپ الكساندر بلدروف، تهران 1349ـ1350ش.
• چارلز جيمز ويلز، تاريخ اجتماعى ايران در عهد قاجاريه، ترجمه سيد عبداللّه، چاپ جمشيد دودانگه و مهرداد نيكنام، تهران 1363ش.
• صادق هدايت، نيرنگستان، تهران 1342ش.
• ياقوت حموى.
• Edward Granville Browne, A year amongst the Persians, London 1950.
• Gaspard Drouville, Voyage en Perse, pendant les annees 1812 et 1813, St. Petersburg 1819, repr. Tehran 1976.
• EI2, s.vv. "Hikaya" (by Ch. Pellat), "Kissa.2: in modern Arabic literature" (by Ch. Vial).
• Encyclopaedia of religion and ethics, ed. James Hastings, Edinburgh: T. and T. Clark, 1980-1981, s.v. "superstition" (by Alice Gardner).
• James Baillie Fraser, A winter's journey (Taªtar): from Constantinople to Tehran, London 1838, repr. New York 1973.
• Raphael du Mans, Estat de la perse en 1660, ed. Ch. Schefer, Paris 1890, repr. Farnborough, Engl, 1969.

منبع

• ابراهيم موسى‌پور، مدخل «خرافات» در دانشنامه جهان اسلام، ج15.