ابن ابی جمهور احسائی: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
(اضافه کردن رده) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{خوب}} |
| + | '''«ابن ابی‌جمهور احسائی»''' (زنده در ۹۰۴ ق)، حکیم، فقیه، صوفی، متکلم و محدث [[شیعه]] در قرن نهم قمری و از شاگردان [[علی بن هلال جزائری]] است. آثار متعدد فقهی، کلامی و روایی از این عالم ربانی بر جای مانده که مشهورترین آنها کتاب «[[عوالى اللئالى (کتاب)|عوالى اللئالى العزیزیّة فى احادیث الدّینیّه]]» نام دارد. | ||
| + | {{شناسنامه عالم | ||
| + | ||نام کامل = '''محمد بن ابی‌جمهور احسائی''' | ||
| + | ||تصویر= | ||
| + | ||زادروز = ۸۳۸ قمری | ||
| + | |زادگاه = [[احساء]] | ||
| + | |وفات = ۹۰۴ قمری | ||
| + | |مدفن = | ||
| + | |اساتید = [[علی بن هلال جزائری|علی بن هلال جزایری]]، زین‌الدین علی احسائی، سید شمس‌الدین محمد احسائی، حسن بن عبدالکریم فتال،... | ||
| + | |شاگردان = سید محسن رضوی قمی، ربیعة بن جمعه جزائری، سید شرف‌الدین محمود طالقانی، محمد بن صالح غروی،... | ||
| + | |آثار = [[عوالى اللئالى (کتاب)|عوالى اللئالى العزیزیّة فى احادیث الدّینیّه]]، مُجلی مرآة المُنجی، رسالة الاقطاب الفقهیّه و الوظائف الدینیّه، معین الفکر، نثر اللئالى،... | ||
| + | }} | ||
| + | ==زندگینامه== | ||
| + | ابوجعفر محمد بن علی بن ابراهیم معروف به ابن ابی جمهور در شهر [[احساء]] به دنیا آمد. تاریخ ولادت او به درستی معلوم نیست. الشّیبی با استناد به صورت مجلس مناظرۀ احسائی با متکلم [[سنی|سنّی]]، تولد او را به طور قطع ۸۳۸ ق. دانسته است.<ref>الشیبی، تشیع و تصوف، ص ۳۳۱.</ref> آنچه از منابع معتبر موجود برمی‌آید، این است که ابن ابی جمهور در نیمۀ اول قرن ۹ ق. در شهر لحصا یا احساء [[بحرین]]، در خانواده‌ای از اهل علم و تقوا به دنیا آمده است. پدرش شیخ علی و جد بزرگ وی ابراهیم، از علمای بزرگ احساء بودند. ابن ابی جمهور احسائی در سال‌های نخستین زندگی از محضر پدر بزرگوار خود و برخی دیگر از علمای دیار احساء علوم مقدماتی را فراگرفت. | ||
| + | او، سپس به [[عراق]] هجرت کرد و در [[نجف]] اشرف، از محضر بزرگانی چون: شیخ شرف‌الدین حسن بن عبدالکریم فتّال نیشابوری استفاده‌ها برد. ابن ابی جمهور پس از سال‌ها تحصیل در محضر بزرگان عازم سفر [[حج]] شد. بعد از مراجعت و اقامتی کوتاه در احساء به [[زیارت]] [[کربلا]] رفت و دوباره به نجف برگشت و سپس به قصد زیارت [[امام رضا علیه السلام|ثامن الحجج]] علیه‌السلام به سوی [[مشهد]] مقدس روانه شد. | ||
| + | او پس از پانزده سال مجاورت [[حرم امام رضا علیه السلام|حرم امام رضا]] علیه‌السلام، در سال ۸۹۳ ق، برای دومین بار به سوی خانه خدا شتافت. در راه بازگشت از حج نیز نزدیک به دو سال در نجف بود و در اواخر سال ۸۹۵ ق عازم مشهدالرضا گشت و تا پایان عمر شریف خود در آنجا باقی ماند. وی در طوس علاوه بر تدریس و تألیف، با علمای [[اهل سنّت]] در اثبات حقّانیت مذهب [[تشیع]] و خلافت [[امام علی]] علیه‌السلام مناظراتی داشته است که مهم‌ترین آن، مناظره با فاضل هروی است که در ۸۷۸ ق. در خانۀ سید محسن رضوی انجام گرفته و فاضل هروی را مجاب کرده است.<ref>یوسف بحرانی، لؤلؤة البحرین، ۱۶۶.</ref> | ||
| + | ابن ابى جمهور در اوایل قرن دهم هجرى دار فانی را وداع گفت. | ||
| + | سال دقیق وفات او روشن نیست، امّا از قراین چنین برمی‌آید که شیخ تا [[ماه ذی القعده|ذی القعدۀ]] سال ۹۰۴ ق. زنده بوده است، زیرا در این تاریخ به درخواست دوستان و شاگردان خود شرحی به نام «مُعین الفکر» بر کتاب «[[باب حادی عشر (کتاب)|باب حادی عشر]]» نوشته است. | ||
| − | + | ==استادان و شاگردان== | |
| + | برخی از استادان ابن ابی جمهور احسایی عبارتند از: | ||
| − | + | *شیخ زین الدین علی احسائی (پدر بزرگوارش)؛ | |
| + | *سید شمس الدین محمد موسوی احسائی؛ | ||
| + | *شیخ حسن بن عبدالکریم فتال؛ | ||
| + | *[[علی بن هلال جزائری|شیخ علی بن هلال جزائری]]؛ ابن ابی جمهور [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] و [[منطق]] را از وی کسب فیض نموده و معترف است که با کثرت اساتید و [[مشایخ]] خویش، به پاس عظمت و جلالت قدر استادش ابن هلال، دیگر اساتید خویش را یاد نمی‌کند. | ||
| − | + | ابن ابی جمهور شاگردانی نیز داشته است که از او [[اجازه (علم الحدیث)|اجازۀ روایت]] گرفته‌اند، از جمله: | |
| − | + | *سید محسن رضوی قمی؛ | |
| + | *شیخ ربیعة بن جمعه جزائری؛ | ||
| + | *سید شرف‌الدین محمود طالقانی؛ | ||
| + | *شیخ محمد بن صالح غروی حلی.<ref>خوانساری، روضات، ، ۷ / ۳۴؛ قمی، الکنی و الالقاب، ۱ / ۱۹۲.</ref> | ||
| − | + | ==آثار و تألیفات== | |
| − | + | #«[[عوالى اللئالى (کتاب)|عوالى اللئالى العزیزیّة فى احادیث الدّینیّه]]» یا «عوالى اللئالى الحدیثیّه على مذهب الامامیّه»، کتابی است شامل روایات [[فقه|فقهی]] و غیر فقهی. ابن ابی الجمهور در مقدمۀ کتاب می‌گوید: این کتاب را با استفاده از [[احادیث]] صحیح و قابل اعتماد از طریق [[مشایخ]] بزرگ حدیث گردآوری کرده‌ام تا وظیفۀ خود نسبت به اعلام و ابلاغ حقایق الهی و شرعی به مردم را به انجام رسانم. | |
| + | #«مُجْلی مِرآة المُنجی»، ابن ابی جمهور در این کتاب کوشیده است تا میان [[علم کلام]] و [[فلسفه]] (مخصوصاً افکار شیخ اشراق) و [[عرفان]] (به ویژه عقاید [[محیی الدین ابن عربی|ابن عربی]] و شارحان او) تطبیق دهد و با [[تأویل]] آیات و روایات، [[تشیع]] را با [[تصوف|تصوّف]] سازگار کند.<ref>کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ص۲۰۹.</ref> | ||
| + | #«رسالة الاقطاب الفقهیّه و الوظائف الدینیّه على مذهب الامامیه»، که در آن [[قواعد فقهى]] را مرتب و مدون کرده است. | ||
| + | #«رساله البرمکیة فقه الصلوة الیومیة». | ||
| + | #«الانوار المشهدیّه فى شرح الرّسالة البرمکیّه»، شرحى است بر رساله برمکیه. | ||
| + | #«التحفة الحسینیّة فى شرح الرّسالة الالفیّة». | ||
| + | #«المسالک الجامعیّة فى شرح الالفیّة الشهیدیّة». | ||
| + | #«تحفة القاصدین فى معرفة اصطلاح المحدّثین». | ||
| + | #«بدایة النهایة فى الحکمة الاشراقیة». | ||
| + | #رساله «معین الفکر» در شرح کتاب «[[باب حادی عشر (کتاب)|باب حادى عشر]]». | ||
| + | #شرحى بر رساله «معین الفکر» به نام «معین المعین». | ||
| + | #رساله «کاشفة الحال عن احوال الاستدلال»، کتابى است در مبحث [[اجتهاد]]. | ||
| + | #«رسالة فى العمل باخبار اصحابنا». | ||
| + | #«رسالة المناظرة مع الفاضل الهروىّ»، شرح سه مجلس گفتگو و مناظره مؤلف است با فاضل هروى در مسأله [[امامت]] و اثبات حقانیت [[حضرت على]](علیه السلام). | ||
| + | #رساله «زاد المسافرین فى اصول الدین»، در علم کلام. | ||
| + | #«کشف البراهین در شرح رساله زاد المسافرین». | ||
| + | #«درر اللئالى العمادیّة فى الاحادیث الفقهیّه»، در روایات و اخبار که در ۸۹۹ ق. به نام امیر عماد الدین، تألیف و در ۹۰۱ ق. پاکنویس شده است. | ||
| + | #«نثر اللئالى» در احادیث و اخبار. | ||
| + | #رساله «التحفة الکلامیة»، در دو مقاله؛ یکى در تقریر قوانین [[منطق]] و دیگرى در مباحث کلامى.<ref>غلامرضا رشیدیان، زندگی نامه ابن ابی جمهور، کیهان اندیشه ۱۳۷۶، شماره ۷۲</ref> | ||
| − | + | ==در نظر عالمان== | |
| + | ابن ابی جمهور با وجود فقاهت و تبحّر در [[کلام]] و [[احادیث]]، همواره مورد اعتراض گروهی از [[مشایخ]] و فقهای [[شیعه]] قرار گرفته است. به نظر می‌رسد که تمایل او به [[فلسفه]] و [[تصوف|تصوّف]] [مخصوصاً در کتاب مُجلی] و سهل‌انگاری در نقل اخبار و استفاده از روایات [[عامه|عامّه]] و [[حدیث مرسل|مُرسل]] و [[خبر واحد|آحاد]] [به خصوص در کتاب [[عوالى اللئالى (کتاب)|عوالی اللآلی]]] علت این اعتراض و عدم اعتماد بوده است.<ref>یوسف بحرانی، لؤلؤة البحرین، ۱۶۷.</ref> | ||
| − | + | در مقابل این گروه، دستۀ دیگری از بزرگان امامیه مانند [[سید نعمت الله جزائری|سید نعمت‌الله جزایری]] در جواهر الغوالی و [[محدث نوری]] در [[مستدرک الوسائل (کتاب)|مستدرک الوسائل]]، و نیز برخی از معاصران، از او تجلیل کرده‌اند. | |
| − | + | [[علامه حسن زاده آملی]] در مورد ابن ابی جمهور می گوید: «او شخصی جامع در علوم عقلی و نقلی بود و جامعیت او مطلبی است که بر فرد آشنا به نگاشته های علمی او و آگاه به کتابهای [[علم رجال|رجالی]] پوشیده نیست. و کتاب [[عوالى اللئالى (کتاب)|عوالی]] او بر تبحر او در [[احادیث]] و قوت او در شناخت جوامع روائی دلالت دارد».<ref>عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، ص۵۴</ref> | |
| − | + | [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|آیت الله مرعشی نجفی]] او را چنین می ستاید: «الحبر النّبیل، المحدّث المتکلم، العارف المتألّه، الزاهد الورع التّقى، جامع العلوم السمعیّة و العقلیّة؛ عالم شریف، محدث متکلم، عارف متأله، زاهد متقى و با ورع، جامع علوم نقلى و عقلى».<ref>عوالى اللئالى(الردود و النقود ضمیمه غوالى)، مرعشى نجفى، انتشارات قم، ص ۲.</ref> | |
| − | + | ==پانویس== | |
| − | + | {{پانویس}} | |
| − | + | ==منابع== | |
| − | + | *کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، صفحه ۳۷۸-۳۷۹. | |
| − | + | *نرم افزار جامع الحادیث [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. | |
| − | + | *عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، حسن زاده آملى، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۵ش. | |
| − | + | *زندگینامه ابن ابی جمهور، غلامرضا رشیدیان، کیهان اندیشه ۱۳۷۶، شماره ۷۲. | |
| − | + | *[https://www.cgie.org.ir/fa/article/222716/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%A7%D8%A8%DB%8C-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1 "ابن ابی جمهور"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]. | |
| − | + | {{سنجش کیفی | |
| − | + | |سنجش=شده | |
| − | + | |شناسه= خوب | |
| − | * | + | |عنوان بندی مناسب= خوب |
| − | + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | |
| − | + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | |
| − | + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | |
| − | + | |جامعیت= خوب | |
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده=دارد | ||
| + | }} | ||
[[رده:علمای قرن نهم]] | [[رده:علمای قرن نهم]] | ||
| + | [[رده:علماء شیعه]] | ||
| + | [[رده:محدثان]] | ||
| + | [[رده:متکلمان]] | ||
| + | [[رده:فیلسوفان]] | ||
| + | [[رده:فقیهان]] | ||
| + | [[رده:عارفان]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مرتبط به دانشنامه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۲۶
«ابن ابی‌جمهور احسائی» (زنده در ۹۰۴ ق)، حکیم، فقیه، صوفی، متکلم و محدث شیعه در قرن نهم قمری و از شاگردان علی بن هلال جزائری است. آثار متعدد فقهی، کلامی و روایی از این عالم ربانی بر جای مانده که مشهورترین آنها کتاب «عوالى اللئالى العزیزیّة فى احادیث الدّینیّه» نام دارد.
| نام کامل | محمد بن ابی‌جمهور احسائی |
| زادروز | ۸۳۸ قمری |
| زادگاه | احساء |
| وفات | ۹۰۴ قمری |
|
| |
| اساتید |
علی بن هلال جزایری، زین‌الدین علی احسائی، سید شمس‌الدین محمد احسائی، حسن بن عبدالکریم فتال،... |
| شاگردان |
سید محسن رضوی قمی، ربیعة بن جمعه جزائری، سید شرف‌الدین محمود طالقانی، محمد بن صالح غروی،... |
| آثار |
عوالى اللئالى العزیزیّة فى احادیث الدّینیّه، مُجلی مرآة المُنجی، رسالة الاقطاب الفقهیّه و الوظائف الدینیّه، معین الفکر، نثر اللئالى،... |
زندگینامه
ابوجعفر محمد بن علی بن ابراهیم معروف به ابن ابی جمهور در شهر احساء به دنیا آمد. تاریخ ولادت او به درستی معلوم نیست. الشّیبی با استناد به صورت مجلس مناظرۀ احسائی با متکلم سنّی، تولد او را به طور قطع ۸۳۸ ق. دانسته است.[۱] آنچه از منابع معتبر موجود برمی‌آید، این است که ابن ابی جمهور در نیمۀ اول قرن ۹ ق. در شهر لحصا یا احساء بحرین، در خانواده‌ای از اهل علم و تقوا به دنیا آمده است. پدرش شیخ علی و جد بزرگ وی ابراهیم، از علمای بزرگ احساء بودند. ابن ابی جمهور احسائی در سال‌های نخستین زندگی از محضر پدر بزرگوار خود و برخی دیگر از علمای دیار احساء علوم مقدماتی را فراگرفت.
او، سپس به عراق هجرت کرد و در نجف اشرف، از محضر بزرگانی چون: شیخ شرف‌الدین حسن بن عبدالکریم فتّال نیشابوری استفاده‌ها برد. ابن ابی جمهور پس از سال‌ها تحصیل در محضر بزرگان عازم سفر حج شد. بعد از مراجعت و اقامتی کوتاه در احساء به زیارت کربلا رفت و دوباره به نجف برگشت و سپس به قصد زیارت ثامن الحجج علیه‌السلام به سوی مشهد مقدس روانه شد.
او پس از پانزده سال مجاورت حرم امام رضا علیه‌السلام، در سال ۸۹۳ ق، برای دومین بار به سوی خانه خدا شتافت. در راه بازگشت از حج نیز نزدیک به دو سال در نجف بود و در اواخر سال ۸۹۵ ق عازم مشهدالرضا گشت و تا پایان عمر شریف خود در آنجا باقی ماند. وی در طوس علاوه بر تدریس و تألیف، با علمای اهل سنّت در اثبات حقّانیت مذهب تشیع و خلافت امام علی علیه‌السلام مناظراتی داشته است که مهم‌ترین آن، مناظره با فاضل هروی است که در ۸۷۸ ق. در خانۀ سید محسن رضوی انجام گرفته و فاضل هروی را مجاب کرده است.[۲]
ابن ابى جمهور در اوایل قرن دهم هجرى دار فانی را وداع گفت. سال دقیق وفات او روشن نیست، امّا از قراین چنین برمی‌آید که شیخ تا ذی القعدۀ سال ۹۰۴ ق. زنده بوده است، زیرا در این تاریخ به درخواست دوستان و شاگردان خود شرحی به نام «مُعین الفکر» بر کتاب «باب حادی عشر» نوشته است.
استادان و شاگردان
برخی از استادان ابن ابی جمهور احسایی عبارتند از:
- شیخ زین الدین علی احسائی (پدر بزرگوارش)؛
- سید شمس الدین محمد موسوی احسائی؛
- شیخ حسن بن عبدالکریم فتال؛
- شیخ علی بن هلال جزائری؛ ابن ابی جمهور فقه و اصول و منطق را از وی کسب فیض نموده و معترف است که با کثرت اساتید و مشایخ خویش، به پاس عظمت و جلالت قدر استادش ابن هلال، دیگر اساتید خویش را یاد نمی‌کند.
ابن ابی جمهور شاگردانی نیز داشته است که از او اجازۀ روایت گرفته‌اند، از جمله:
- سید محسن رضوی قمی؛
- شیخ ربیعة بن جمعه جزائری؛
- سید شرف‌الدین محمود طالقانی؛
- شیخ محمد بن صالح غروی حلی.[۳]
آثار و تألیفات
- «عوالى اللئالى العزیزیّة فى احادیث الدّینیّه» یا «عوالى اللئالى الحدیثیّه على مذهب الامامیّه»، کتابی است شامل روایات فقهی و غیر فقهی. ابن ابی الجمهور در مقدمۀ کتاب می‌گوید: این کتاب را با استفاده از احادیث صحیح و قابل اعتماد از طریق مشایخ بزرگ حدیث گردآوری کرده‌ام تا وظیفۀ خود نسبت به اعلام و ابلاغ حقایق الهی و شرعی به مردم را به انجام رسانم.
- «مُجْلی مِرآة المُنجی»، ابن ابی جمهور در این کتاب کوشیده است تا میان علم کلام و فلسفه (مخصوصاً افکار شیخ اشراق) و عرفان (به ویژه عقاید ابن عربی و شارحان او) تطبیق دهد و با تأویل آیات و روایات، تشیع را با تصوّف سازگار کند.[۴]
- «رسالة الاقطاب الفقهیّه و الوظائف الدینیّه على مذهب الامامیه»، که در آن قواعد فقهى را مرتب و مدون کرده است.
- «رساله البرمکیة فقه الصلوة الیومیة».
- «الانوار المشهدیّه فى شرح الرّسالة البرمکیّه»، شرحى است بر رساله برمکیه.
- «التحفة الحسینیّة فى شرح الرّسالة الالفیّة».
- «المسالک الجامعیّة فى شرح الالفیّة الشهیدیّة».
- «تحفة القاصدین فى معرفة اصطلاح المحدّثین».
- «بدایة النهایة فى الحکمة الاشراقیة».
- رساله «معین الفکر» در شرح کتاب «باب حادى عشر».
- شرحى بر رساله «معین الفکر» به نام «معین المعین».
- رساله «کاشفة الحال عن احوال الاستدلال»، کتابى است در مبحث اجتهاد.
- «رسالة فى العمل باخبار اصحابنا».
- «رسالة المناظرة مع الفاضل الهروىّ»، شرح سه مجلس گفتگو و مناظره مؤلف است با فاضل هروى در مسأله امامت و اثبات حقانیت حضرت على(علیه السلام).
- رساله «زاد المسافرین فى اصول الدین»، در علم کلام.
- «کشف البراهین در شرح رساله زاد المسافرین».
- «درر اللئالى العمادیّة فى الاحادیث الفقهیّه»، در روایات و اخبار که در ۸۹۹ ق. به نام امیر عماد الدین، تألیف و در ۹۰۱ ق. پاکنویس شده است.
- «نثر اللئالى» در احادیث و اخبار.
- رساله «التحفة الکلامیة»، در دو مقاله؛ یکى در تقریر قوانین منطق و دیگرى در مباحث کلامى.[۵]
در نظر عالمان
ابن ابی جمهور با وجود فقاهت و تبحّر در کلام و احادیث، همواره مورد اعتراض گروهی از مشایخ و فقهای شیعه قرار گرفته است. به نظر می‌رسد که تمایل او به فلسفه و تصوّف [مخصوصاً در کتاب مُجلی] و سهل‌انگاری در نقل اخبار و استفاده از روایات عامّه و مُرسل و آحاد [به خصوص در کتاب عوالی اللآلی] علت این اعتراض و عدم اعتماد بوده است.[۶]
در مقابل این گروه، دستۀ دیگری از بزرگان امامیه مانند سید نعمت‌الله جزایری در جواهر الغوالی و محدث نوری در مستدرک الوسائل، و نیز برخی از معاصران، از او تجلیل کرده‌اند.
علامه حسن زاده آملی در مورد ابن ابی جمهور می گوید: «او شخصی جامع در علوم عقلی و نقلی بود و جامعیت او مطلبی است که بر فرد آشنا به نگاشته های علمی او و آگاه به کتابهای رجالی پوشیده نیست. و کتاب عوالی او بر تبحر او در احادیث و قوت او در شناخت جوامع روائی دلالت دارد».[۷]
آیت الله مرعشی نجفی او را چنین می ستاید: «الحبر النّبیل، المحدّث المتکلم، العارف المتألّه، الزاهد الورع التّقى، جامع العلوم السمعیّة و العقلیّة؛ عالم شریف، محدث متکلم، عارف متأله، زاهد متقى و با ورع، جامع علوم نقلى و عقلى».[۸]
پانویس
- ↑ الشیبی، تشیع و تصوف، ص ۳۳۱.
- ↑ یوسف بحرانی، لؤلؤة البحرین، ۱۶۶.
- ↑ خوانساری، روضات، ، ۷ / ۳۴؛ قمی، الکنی و الالقاب، ۱ / ۱۹۲.
- ↑ کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ص۲۰۹.
- ↑ غلامرضا رشیدیان، زندگی نامه ابن ابی جمهور، کیهان اندیشه ۱۳۷۶، شماره ۷۲
- ↑ یوسف بحرانی، لؤلؤة البحرین، ۱۶۷.
- ↑ عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، ص۵۴
- ↑ عوالى اللئالى(الردود و النقود ضمیمه غوالى)، مرعشى نجفى، انتشارات قم، ص ۲.
منابع
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، صفحه ۳۷۸-۳۷۹.
- نرم افزار جامع الحادیث [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، حسن زاده آملى، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۵ش.
- زندگینامه ابن ابی جمهور، غلامرضا رشیدیان، کیهان اندیشه ۱۳۷۶، شماره ۷۲.
- "ابن ابی جمهور"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
