مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

شریعت: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(۱۰ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
شَریعت به معنی آنچه خداوند متعال براى بندگان خود وضع و تشریع کرده است، می باشد. به شریعت، شَرع، شریعت الهی، شریعت مُنزِلِه و قانون الهی نیز گفته می شود.
+
{{خوب}}
 +
'''شریعت''' در اصطلاح [[قرآن|قرآن کریم]] راه و روشى است که براى [[امّت|امتى]] از امتها، یا پیامبرى از [[پیامبران]]، تعیین گردیده است و در اصطلاح [[فقیه|فقها]] مجموعۀ [[احکام شرعی|احکام شرعى]] است که [[الله|خداوند]] آن را از طریق پیامبران به مردم رسانده است. احکام شریعت [[اسلام]]، همۀ ابعاد زندگی [[انسان]] را در بر می گیرد و [[قرآن]] و [[سنت]] دو منبع اصلی آن هستند.
  
==معنی شریعت==
+
==شریعت در لغت و اصطلاح ==
 +
[[راغب اصفهانی]] در کتاب [[مفردات قرآن راغب (کتاب)|مفردات القرآن]] می‌گوید: الشرع: یعنی راهی روشن و واضح. گفته می‌شود: شَرَعتُ له طریقاً، یعنی راهی را برای او تبیین کردم. و چنین راهی را شِرع، شَرع و شریعه نامیده‌اند. و در [[قرآن]] این لفظ برای راه الهی به استعاره گرفته شده و فرموده: «شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً».<ref>[[سوره مائده]]، ۴۸.</ref><ref>مفردات راغب، مادّه «شرع».</ref>
  
«شریعت» در لغت به معناى درگاه و سردر ورودى (= عتبه) و نیز به معناى آبشخور و جایگاهى که بدون طناب از آن آب نوشیده مى شود «مورد الماء الّذى یستقى منه بلا رِشاء» [۱] آمده است و به مجموعه مسائل دینى اعمّ از عقاید و اخلاق و احکام نیز «شریعت» گفته مى شود از این جهت که مایه حیات و طهارت کسانى است که آن را بپیمایند و سلوکى هماهنگ با آن داشته باشند. [۲] مراد از «شریعت» در آیه ۱۸ سوره جاثیه نیز همین معنا مى باشد: (ثُمَّ جَعَلْنَاکَ عَلَى شَرِیعَة مِّنَ الاَْمْرِ). [۳] البتّه در اصطلاح فقها و کتب فقهی و تعبیراتى نظیر «شرایع الاحکام» خصوص احکام فرعی عملی از آن اراده مى شود که در این صورت کاملا مرادف با معناى اصطلاحى «فقه» است. [۴]
+
در اصطلاح [[فقیه|فقها]] مراد از شریعت، مجموعۀ [[احکام شرعی|احکام شرعى]] است که [[الله|خداوند]] آن را براى بندگان خود [[سنت|سنّت]] قرار داده است و از طریق [[پیامبران]] ابلاغ گردیده و در بردارندۀ احکامى است که اوّلًا، رابطۀ انسان را با خودش و ثانیاً، رابطۀ او را با پروردگارش و ثالثاً، رابطۀ او را با همنوعانش تنظیم مى‌کند.
  
==نسبت شریعت با دین==
+
پس شریعت، نظام فراگیرى است که تمامى جوانب و زوایاى زندگى آدمى را در برمى‌گیرد و شریعت [[اسلام|اسلامى]] نیز یعنى مجموعه‌اى از احکام، مقرّرات و قواعد شرعى که خداى عزّ وجلّ آن را براى بندگان خود تشریع کرده و برگزیده است و توسط [[خاتم الأنبیاء|خاتم پیامبران]] حضرت محمّد بن عبداللّٰه صلی الله علیه و آله ابلاغ گردیده است.<ref>مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، ج‌۳۷، ص۹۹</ref>
 +
==نسبت شریعت با دین ==
 +
[[دین]] و شریعت هر دو به معنای راه است، ولی [[قرآن]] شریعت را در معنای راه و روشی خاص برای امتی یا پیامبری خاص به کار می برد. چنانچه در مورد امت های مختلف می فرماید: «لِکلٍّ جَعَلْنا مِنْکمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجا<ref>[[سوره مائده]]، ۴۸.</ref>؛ برای هر یک از شما شرع و راهی قرار دادیم». ولی دین، یک قانون و راه الهیِ عمومی برای تمام امت‌هاست
  
شریعت از نظر مفهومی اخص از دین است؛ زیرا شریعت عبارت است از راه و روشی خاص برای امتی یا پیامبری؛ در حالی که دین عبارت است از روش عام الهی نسبت به همه امتها؛ از این رو، شریعت قابل نسخ است؛ لیکن دین به این معنا نسخ پذیر نیست [۵] .
+
از این روی شریعت -بجز شریعت خاتم پیامبران، [[پیامبر اسلام|حضرت محمد]] (صلی الله علیه وآله)- [[نسخ]] می‏ پذیرد، ولی دین به معنای وسیع خود نسخ نمی‏‌پذیرد، یعنی این گونه نیست که حکم آن پس از مدتی برداشته شود. دین از اول بوده و بعدا هم خواهد بود. پس خداوند بندگان خود را جز به یک دین که همان [[اسلام]] و تسلیم در برابر اوست مکلف نساخته: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام<ref>[[سوره آل عمران]]، ۱۹.</ref>‏؛ همانا دین نزد خداوند اسلام (تسلیم فرمان خدا شدن) است.»<ref>تفسیر المیزان، ج۵، ص۳۵۰</ref>
  
==معنی شارع==
+
==شریعت اسلام==
 +
در [[اسلام|دین اسلام]]، کتاب خدا ([[قرآن]]) و [[سنت|سنّت]] دو منبع اصلی شریعت اند که مجتهدان برای به دست آوردن [[احکام شرعی|احکام]] و تکالیف شرعی به آن دو رجوع می‌کنند.<ref> فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۴</ref> همچنین «شارع»، به معنای واضع و تشریع کننده شریعت، [[خدای متعال]] و به معنای تبیین و تفسیر کننده آن، [[پیامبر اسلام|پیامبر اعظم]] صلّی اللّه‌ علیه و آله است.<ref> فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۴</ref>
  
شارع به معنای وضع و تشریع کننده شریعت، خدای متعال و به معنای تبیین و تفسیر کننده آن، پیامبر اعظم صلّی اللّه‌ علیه و آله است.
+
برخی از ویژگی های شریعت اسلام عبارتند از:
  
==منبع شریعت==
+
*'''قلمرو جامع شریعت اسلام:''' شریعت اسلام قلمروی جامع دارد و همه ابعاد حیات بشری را در بر می‌گیرد؛<ref>نگاه کنید:  لگنهاوزن، محمد، «نقش شریعت در زندگی مسلمین»، ترجمه منصور نصیری، معرفت، اسفند ۱۳۷۹ش. </ref> اعم از امور عبادی، مسائل مربوط به [[خانواده در اسلام|خانواده]]، مسائل مربوط به معاملات و مسائل حکومتی و ...
  
کتاب خدا (قرآن) و سنّت دو منبع اصلی شریعت اند که مجتهدان برای به دست آوردن احکام و تکالیف شرعی به آن دو رجوع می‌کنند.
+
*'''تبعیت شریعت از مصالح و مفاسد:''' از دیدگاه فقهای [[شیعه]]، احکام و تکالیفی که خداوند متعال مقرر کرده، تابع مصالح و مفاسد است؛ بدین معنا که خداوند بدانچه مصلحت بندگان در آن بوده امر کرده و از آنچه برای آنان مفسده داشته نهی کرده است.<ref> فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۵</ref>
  
==شریعت و تبعیت از مصالح و مفاسد==
+
*'''آسان گیری شریعت اسلام:''' خداوند متعال شریعت را سهل و آسان قرار داده است. قرآن کریم با بیانات مختلف بدین مطلب تصریح کرده است. در آیه‌ای می‌فرماید: «لایُکَلِّفُ اللّه‌ُ نَفْساً إلاّ وُسْعَها<ref> بقره، آیه۲۸۶.</ref>؛ خداوند هیچ کس را تکلیف نمی‌کند مگر به قدر توانایی او». و در آیه‌ای دیگر آمده است: «وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ<ref>حج، آیه۷۸.</ref>؛ و در دین (در مقام تکلیف) بر شما مشقت و رنج ننهاده است». و در آیه‌ ای دیگر خداوند پس از بیان این حکم که در صورت دسترس نداشتن به آب، با خاک پاک [[تیمم|تیمّم]] کنید، می‌فرماید: «ما یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِن حَرَجٍ<ref>مائده، آیه۶.</ref>؛ خداوند نمی‌خواهد هیچ گونه سختی برای شما قرار دهد». از این رو، خداوند متعال هم در مقام جعل و تشریعِ حکم، حکمی حرجی و مشقت زا وضع نکرده؛ و هم در صورتی که بر اثر پیدایی شرایط و عوارضی، حکمی برای مکلّف حرجی و دارای مشقت باشد، آن حکم را از وی برداشته و او را از آن معاف داشته است.<ref> فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۵</ref>
  
از دیدگاه فقهای شیعه احکام و تکالیفی که خداوند متعال مقرر کرده، تابع مصالح و مفاسد است؛ بدین معنا که خداوند بدانچه مصلحت بندگان در آن بوده امر کرده و از آنچه برای آنان مفسده داشته نهی کرده است.
+
==بدعت==
 
+
[[بدعت]] عبارت است از نوآورى عقیده یا عملى در حوزه [[دین|دین]] بدون استناد به منابع پذیرفته شده در استنباط [[احکام شرعی|احکام]].<ref> فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۷۵</ref> از آنجا که زمام تشریع احکام و تکالیف بندگان به دست [[الله|خداوند]] است که [[پیامبران|پیامبران]] از راه [[وحی]] آن را دریافت و به مردم ابلاغ می‌کنند، بنابر این، هیچ یک از بندگان حق ندارد از پیش خود و بر پایه نظر و اندیشه خویش، حکم و تکلیفی را وضع کند و آن را به خداوند نسبت دهد.<ref> فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۵</ref> روایات بسیارى در نکوهش بدعت وارد شده است. مضمون برخى از آنها این است که: «هر بدعتى گمراهى، و فرجام هر گمراهى‌اى آتش است».<ref>وسائل الشیعة، ج۸، ص۳۳۵</ref>
==شریعت سمحه و سهله==
 
 
 
خداوند متعال شریعت را سهل و آسان قرار داده است. قرآن کریم با بیانات مختلف بدین مطلب تصریح کرده است. در آیه‌ای می‌فرماید:{لایُکَلِّفُ اللّه‌ُ نَفْساً إلاّ وُسْعَه}؛ [۶] خداوند هیچ کس را تکلیف نمی‌کند مگر به قدر توانایی او» و در آیه‌ای دیگر آمده است:{وَما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ}؛ [۷] و در دین (در مقام تکلیف) بر شما مشقت و رنج ننهاده است». و در آیه‌ ای دیگر خداوند پس از بیان این حکم که در صورت دسترس نداشتن به آب با خاک پاک تیمّم کنید، می‌فرماید: {مایُرِیدُ اللّه‌ُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِن حَرَجٍ}؛ [۸] خداوند نمی‌خواهد هیچ گونه سختی برای شما قرار دهد». از این رو، خداوند متعال هم در مقام جعل و تشریعِ حکم، حکمی حرجی و مشقت زا وضع نکرده و هم در صورتی که بر اثر پیدایی شرایط و عوارضی، حکمی برای مکلّف حرجی و دارای مشقت باشد، آن حکم را از وی برداشته و او را از آن معاف داشته است.
 
 
 
==نوآوری در شریعت==
 
 
 
زمام تشریع احکام و تکالیف بندگان به دست خداوند است که پیامبران از راه وحی آن را دریافت و به مردم ابلاغ می‌کنند. بنابر این، هیچ یک از بندگان حق ندارد از پیش خود و بر پایه نظر و اندیشه خویش، حکم و تکلیفی را وضع کند و آن را به خداوند نسبت دهد.
 
 
 
==استصحاب عدم نسخ در شریعت==
 
 
 
چنانچه در شریعت فعلی نسبت به نسخ حکمی ثابت در شریعت پیشین شک شود، آیا استصحاب عدم نسخ جاری و حکم به بقای آن در شریعت فعلی می‌شود یا نه؟
 
بنابر جریان استصحاب، حکم شریعت پیشین در شریعت فعلی ثابت می‌شود؛ لیکن چنین استصحابی به دلیل وجود اشکالات متعدد مورد پذیرش قرار نگرفته است.
 
چنانچه در شریعت اسلام، نسبت به بقای حکمی به جهت شک در نسخ آن، شک شود آیا استصحاب عدم نسخ جاری و حکم به بقای آن می‌شود یا نه؟ معروف جریان استصحاب است؛ هر چند برخی در این نیز اشکال کرده‌اند.
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
۱. ↑ المعجم الوسیط، مادّه «شرع».
+
{{پانویس}}   
۲. ↑ مفردات راغب، مادّه «شرع».   
+
==منابع==
۳. ↑ المیزان، تفسیر ابن عاشور، التفسیر المنیر، ذیل آیه ۱۸ سوره جاثیه.  
+
*طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه، پنجم، ۱۴۱۷ق.
۴. ↑ آیة الله مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ج۱.    
+
*جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۵. ↑ المیزان ج۵، ص۳۵۰.   
+
*جمعى از مؤلفان‌، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام‌، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام‌، چاپ اول‌.
۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.    
+
*لگنهاوزن، محمد، «نقش شریعت در زندگی مسلمین»، ترجمه منصور نصیری، معرفت، اسفند ۱۳۷۹ش.
۷. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۷۸.    
 
۸. ↑ مائده/سوره۵، آیه۶.   
 
  
==مآخذ==
+
[[رده:فقه]]
 
+
[[رده:اسلام]]
*مقاله شریعت در دانش‌نامه اينترنتی ویكی‌فقه.
+
[[رده: مقاله های مهم]]
  
[[رده:فقه]]
+
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۱۰:۱۷

شریعت در اصطلاح قرآن کریم راه و روشى است که براى امتى از امتها، یا پیامبرى از پیامبران، تعیین گردیده است و در اصطلاح فقها مجموعۀ احکام شرعى است که خداوند آن را از طریق پیامبران به مردم رسانده است. احکام شریعت اسلام، همۀ ابعاد زندگی انسان را در بر می گیرد و قرآن و سنت دو منبع اصلی آن هستند.

شریعت در لغت و اصطلاح

راغب اصفهانی در کتاب مفردات القرآن می‌گوید: الشرع: یعنی راهی روشن و واضح. گفته می‌شود: شَرَعتُ له طریقاً، یعنی راهی را برای او تبیین کردم. و چنین راهی را شِرع، شَرع و شریعه نامیده‌اند. و در قرآن این لفظ برای راه الهی به استعاره گرفته شده و فرموده: «شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً».[۱][۲]

در اصطلاح فقها مراد از شریعت، مجموعۀ احکام شرعى است که خداوند آن را براى بندگان خود سنّت قرار داده است و از طریق پیامبران ابلاغ گردیده و در بردارندۀ احکامى است که اوّلًا، رابطۀ انسان را با خودش و ثانیاً، رابطۀ او را با پروردگارش و ثالثاً، رابطۀ او را با همنوعانش تنظیم مى‌کند.

پس شریعت، نظام فراگیرى است که تمامى جوانب و زوایاى زندگى آدمى را در برمى‌گیرد و شریعت اسلامى نیز یعنى مجموعه‌اى از احکام، مقرّرات و قواعد شرعى که خداى عزّ وجلّ آن را براى بندگان خود تشریع کرده و برگزیده است و توسط خاتم پیامبران حضرت محمّد بن عبداللّٰه صلی الله علیه و آله ابلاغ گردیده است.[۳]

نسبت شریعت با دین

دین و شریعت هر دو به معنای راه است، ولی قرآن شریعت را در معنای راه و روشی خاص برای امتی یا پیامبری خاص به کار می برد. چنانچه در مورد امت های مختلف می فرماید: «لِکلٍّ جَعَلْنا مِنْکمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجا[۴]؛ برای هر یک از شما شرع و راهی قرار دادیم». ولی دین، یک قانون و راه الهیِ عمومی برای تمام امت‌هاست

از این روی شریعت -بجز شریعت خاتم پیامبران، حضرت محمد (صلی الله علیه وآله)- نسخ می‏ پذیرد، ولی دین به معنای وسیع خود نسخ نمی‏‌پذیرد، یعنی این گونه نیست که حکم آن پس از مدتی برداشته شود. دین از اول بوده و بعدا هم خواهد بود. پس خداوند بندگان خود را جز به یک دین که همان اسلام و تسلیم در برابر اوست مکلف نساخته: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام[۵]‏؛ همانا دین نزد خداوند اسلام (تسلیم فرمان خدا شدن) است.»[۶]

شریعت اسلام

در دین اسلام، کتاب خدا (قرآن) و سنّت دو منبع اصلی شریعت اند که مجتهدان برای به دست آوردن احکام و تکالیف شرعی به آن دو رجوع می‌کنند.[۷] همچنین «شارع»، به معنای واضع و تشریع کننده شریعت، خدای متعال و به معنای تبیین و تفسیر کننده آن، پیامبر اعظم صلّی اللّه‌ علیه و آله است.[۸]

برخی از ویژگی های شریعت اسلام عبارتند از:

  • قلمرو جامع شریعت اسلام: شریعت اسلام قلمروی جامع دارد و همه ابعاد حیات بشری را در بر می‌گیرد؛[۹] اعم از امور عبادی، مسائل مربوط به خانواده، مسائل مربوط به معاملات و مسائل حکومتی و ...
  • تبعیت شریعت از مصالح و مفاسد: از دیدگاه فقهای شیعه، احکام و تکالیفی که خداوند متعال مقرر کرده، تابع مصالح و مفاسد است؛ بدین معنا که خداوند بدانچه مصلحت بندگان در آن بوده امر کرده و از آنچه برای آنان مفسده داشته نهی کرده است.[۱۰]
  • آسان گیری شریعت اسلام: خداوند متعال شریعت را سهل و آسان قرار داده است. قرآن کریم با بیانات مختلف بدین مطلب تصریح کرده است. در آیه‌ای می‌فرماید: «لایُکَلِّفُ اللّه‌ُ نَفْساً إلاّ وُسْعَها[۱۱]؛ خداوند هیچ کس را تکلیف نمی‌کند مگر به قدر توانایی او». و در آیه‌ای دیگر آمده است: «وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ[۱۲]؛ و در دین (در مقام تکلیف) بر شما مشقت و رنج ننهاده است». و در آیه‌ ای دیگر خداوند پس از بیان این حکم که در صورت دسترس نداشتن به آب، با خاک پاک تیمّم کنید، می‌فرماید: «ما یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِن حَرَجٍ[۱۳]؛ خداوند نمی‌خواهد هیچ گونه سختی برای شما قرار دهد». از این رو، خداوند متعال هم در مقام جعل و تشریعِ حکم، حکمی حرجی و مشقت زا وضع نکرده؛ و هم در صورتی که بر اثر پیدایی شرایط و عوارضی، حکمی برای مکلّف حرجی و دارای مشقت باشد، آن حکم را از وی برداشته و او را از آن معاف داشته است.[۱۴]

بدعت

بدعت عبارت است از نوآورى عقیده یا عملى در حوزه دین بدون استناد به منابع پذیرفته شده در استنباط احکام.[۱۵] از آنجا که زمام تشریع احکام و تکالیف بندگان به دست خداوند است که پیامبران از راه وحی آن را دریافت و به مردم ابلاغ می‌کنند، بنابر این، هیچ یک از بندگان حق ندارد از پیش خود و بر پایه نظر و اندیشه خویش، حکم و تکلیفی را وضع کند و آن را به خداوند نسبت دهد.[۱۶] روایات بسیارى در نکوهش بدعت وارد شده است. مضمون برخى از آنها این است که: «هر بدعتى گمراهى، و فرجام هر گمراهى‌اى آتش است».[۱۷]

پانویس

  1. سوره مائده، ۴۸.
  2. مفردات راغب، مادّه «شرع».
  3. مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، ج‌۳۷، ص۹۹
  4. سوره مائده، ۴۸.
  5. سوره آل عمران، ۱۹.
  6. تفسیر المیزان، ج۵، ص۳۵۰
  7. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۴
  8. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۴
  9. نگاه کنید: لگنهاوزن، محمد، «نقش شریعت در زندگی مسلمین»، ترجمه منصور نصیری، معرفت، اسفند ۱۳۷۹ش.
  10. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۵
  11. بقره، آیه۲۸۶.
  12. حج، آیه۷۸.
  13. مائده، آیه۶.
  14. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۵
  15. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۷۵
  16. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۶۷۵
  17. وسائل الشیعة، ج۸، ص۳۳۵

منابع

  • طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه، پنجم، ۱۴۱۷ق.
  • جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
  • جمعى از مؤلفان‌، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام‌، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام‌، چاپ اول‌.
  • لگنهاوزن، محمد، «نقش شریعت در زندگی مسلمین»، ترجمه منصور نصیری، معرفت، اسفند ۱۳۷۹ش.