ذکر (اصطلاح اخلاق و عرفان)

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

به گفته راغب در مفردات، «ذکر» دو معنی دارد؛ گاه به معنی حضور چیزی در ذهن (یادآوری) و گاه به معنی حفظ و نگاهداری معارف و اعتقاداتِ حق در درون جان است. منظور از ذکر خدا تنها یادآوری به زبان نیست، بلکه هدف این است که انسان با تمام قلب و جان به ذات خدا توجه داشته باشد، همان توجهی که انسان را از گناه بازمی‌دارد و به اطاعت فرمان او دعوت می‌کند، به همین دلیل از پیشوایان اسلام نقل شده است که منظور از ذکر، یادآوری عملی است.

مراتب ذکر خدا

۱. ذکر لفظی:

• «وَاذْکرِ اسْمَ رَبِّک وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا»(سوره مزمل/۸)؛ و نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند!

۲. ذکر قلبی:

• «وَاذْکر رَّبَّک فِی نَفْسِک تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکن مِّنَ الْغَافِلِینَ»(سوره اعراف/۲۰۵)؛ پروردگارت را در دل خود از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان مباش!

۳. ذکر معنوی و باطنی:

• «...فَإِذَا قَضَیتُم مَّنَاسِککمْ فَاذْکرُوا اللَّـهَ کذِکرِکمْ آبَاءَکمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکرًا...»(سوره بقره/۲۰۰)؛ ...خدا را یاد کنید، همانند یادآوری از پدرانتان بلکه از آن هم بیشتر!...

در این آیه "ذکر" را به وصف "شدّت" توصیف کرده و معلوم است که مقصود از آن ذکر باطنی و معنوی است، چون ذکر لفظی شدت و ضعف ندارد.

آثار ذکر خدا

۱. آرامش:

ذکر خدا، تنها آرام بخش دلهای مؤمنان: «الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللَّـهِ أَلَا بِذِکرِ اللَّـهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(سوره رعد/۲۸)؛ آنها (توبه کنندگان) کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است. آگاه باشید! تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد.

۲. منع از فحشاء و منکر:

نماز به عنوان مصداقی از ذکر، برترین مانع فحشاء:

• «...وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکرِی»(سوره طه/۱۴)؛ و نماز را برای یاد من بپادار.
• «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکرِ...»(سوره عنکبوت/۴۵)؛ (نماز را بپادار) که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه باز می‌دارد.

۳. بصیرت:

ذکر خدا به هنگام وسوسه انگیزی های شیطان موجب بصیرت تقواپیشگان: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیطَانِ تَذَکرُوا فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ»(سوره اعراف/۲۰۱)؛ پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌هایی شیطان شوند به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و ناگهان بینا می‌گردند.

۴. ترس از خدا:

ذکر و یاد خدا تأثیر عمیق و ژگرفی در دلهای مؤمنان می‌گذارد: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکرَ اللَّـهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ»(سوره انفال/۲)؛ مؤمنان، تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان می‌گردد و هنگامی که آیات او بر آنها خوانده می‌شود، ایمانشان فزونتر می‌گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.

۵. آمرزش الهی:

• «وَالذَّاکرِینَ اللَّـهَ کثِیرًا وَالذَّاکرَاتِ أَعَدَّ اللَّـهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا»(سوره احزاب/۳۵)؛ ... زنان و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند، خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.

۶. بهشت:

پاداش ذاکر خداوند، در پی ارتکاب گناه و ظلم به نفس: «وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ذَکرُوا اللَّـهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّـهُ وَلَمْ یصِرُّوا عَلَىٰ مَا فَعَلُوا وَهُمْ یعْلَمُونَ * أُولَـٰئِک جَزَاؤُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ»(سوره آل عمران/۱۳۵ و ۱۳۶)؛ و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می‌افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می‌کنند و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ و بر گناه اصرار نمی‌ورزند با این که می‌دانند آنها پاداششان آموزش پروردگار و بهشت هایی است که از زیر درختانش، نهرها جاری است جاودانه در آن می‌مانند چه نیکو است پاداش اهل عمل!

آثار اعراض از ذکر خدا

۱. زندگی سخت:

«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا...»؛ و هر که از یاد من روی گرداند، حتماً برای او زندگی (سخت و) تنگ خواهد بود...

مقصود از "ذکر خدای تعالی" یا معنای مصدری (یادآوری) است و یا به معنای قرآن و یا به معنای مطلق کتاب های آسمانی و یا به معنای دعوت حقّه است و اگر دعوت حقّه را "ذکر" نامیده از این باب است که لازمه پیروی دعوت حقه و اعتقاد به آن، یاد خدای متعال است و اگر فرمود: «کسی که از ذکر من اعراض کند معیشتی (تنگ) دارد». برای این است که اگر کسی خدا را فراموش کند و با او قطع ارتباط نماید دیگر چیزی جز دنیا باقی نمی‌ماند که به آن دل ببندد و آن را مطلوب یگانه خود قرار دهد و در نتیجه همه تلاش های خود را منحصر در آن می‌کند و فقط به اصلاح زندگی دنیایش می‌پردازد و روز به روز آن را توسعه بیشتری می‌دهد و این معیشت، وی را آرام نمی‌کند، برای این که هر چه بدست می‌آورد به آن قانع و راضی نمی‌شود و دائماً چشم به اضافه‌تر از آن می‌دوزد بدون این که حرص و تشنگیش به جایی منتهی شود، پس چنین کسی در حالت فقر و تنگی بسر می‌برد و همیشه دلش علاقمند به چیزی است که ندارد.

۲. تسلّط شیطان:

• «وَمَن یعْشُ عَن ذِکرِ الرَّحْمَـٰنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»(سوره زخرف/۳۶)؛ و هر کس از یاد خدا رویگردان شود شیطان را به سراغ او می‌فرستیم پس همواره قرین اوست.

۳. گمراهی:

• «فَوَیلٌ لِّلْقَاسِیةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِکرِ اللَّـهِ أُولَـٰئِک فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ»(سوره زمر/۲۲)؛ وای بر آنان که قلب های سخت در برابر ذکر خدا دارند، آنها در گمراهی آشکاری هستند».

۴. نابینایی در قیامت:

• «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکا وَنَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمَىٰ * قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمَىٰ وَقَدْ کنتُ بَصِیرًا * قَالَ کذَٰلِک أَتَتْک آیاتُنَا فَنَسِیتَهَا وَکذَٰلِک الْیوْمَ تُنسَىٰ»(سوره طه/۱۲۴-۱۲۶)؛ و هر که از یاد من روی گرداند حتما برای او زندگی تنگی خواهد بود و روز قیامت او را نابینا محشور می‌کنیم. می‌گوید: پروردگارا چرا مرا نابینا محشور کردی در حالی که من (در دنیا) بینا بودم؟! می‌فرماید: آن گونه که آیات من برای تو آمد، تو آنها را فراموش کردی امروز نیز تو فراموش خواهی شد.

۵. جهنّم:

• «وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ یوْمَئِذٍ لِّلْکافِرِینَ عَرْضًا * الَّذِینَ کانَتْ أَعْینُهُمْ فِی غِطَاءٍ عَن ذِکرِی وَکانُوا لَا یسْتَطِیعُونَ سَمْعًا»(سوره کهف/ ۱۰۰-۱۰۱)؛ در آن روز جهنم را بر کافران عرضه می‌داریم! همانا که پرده‌ای چشمانشان را از یاد من پوشانده بود و قدرت شنوایی نداشتند.

منابع

• کاظم احمدزاده، "ذکر"، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۱۸ فروردین ۱۳۹۲.