ادریس بن عبدالله اشعری قمی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«ادریس بن عبدالله اشعری قمی» از عالمان بلندمرتبه و راویان موثق شیعه در قرن دوم هجری و از اصحاب امام صادق علیه‌السلام است. «زکریا بن ادریس قمی» فرزند اوست.

نام کامل	ادریس بن عبدالله اشعری قمی
زادروز	قرن اول هجری
زادگاه	قم
وفات	قرن دوم هجری
شاگردان	عبدالملک قمی، معاویة بن عمار، حماد بن عثمان، سعد بن سعد اشعری، محمد بن عیسی بن یونس،...
آثار	کتاب الحدیث،...

ولادت و خاندان

ابوزکریا ادریس بن عبدالله اشعری قمی در نیمه دوم سده اول هجری به دنیا آمد. او در شهر قم می زیست و به همین سبب به «ادریس قمی» نیز معروف بود. پدرش، عبدالله بن سعد بن مالک اشعری، از شیعیان نجیب و وارسته، و از سران طایفه بزرگ اشعریون (اولین ترویج دهندگان تشیع در قم) بود. او در تربیت و تعالی فرزندانی چون «ادریس» تلاش کرد.

برادرانش «عمران»، «عیسی» و «عبدالملک» نیز از شیعیان سرشناسی بودند که توجه امامان معصوم علیهم السلام را به خود جلب کردند و نزد آنان مقام والائی یافتند. هنگامی که «عمران بن عبدالله» به خدمت امام صادق علیه السلام می رسید، حضرت با ملاطفت و مهربانی ویژه ای جویای حال او و عشیره اش می شد، به طوری که هر وقت کسی درباره شخصیت او سؤالی می کرد، حضرت می فرمود: «هذا نجیب من قوم نجباء؛ او فردی شریف از طایفه ای پاک نژاد و شریف است». «عیسی بن عبدالله» نیز که از خواص یاران امام صادق علیه السلام بود، هرگاه فیض حضور نزد امام علیه السلام نصیبش می شد، حضرت با بهترین کلمات به تعریف و تمجید او می پرداخت و با گفتن: «منا اهل البیت» جایگاه والای او را می ستود. «عبدالملک بن عبدالله» هم از شیعیانی بشمار می رفت که مدال پرافتخار صحابی امام صادق علیه السلام را بر سینه داشت و آن حضرت درباره شخصیت ارزشمند وی فرمود: «انه قوی الایمان».

ادریس بن عبدالله که در چنین خاندان اصیل و نجیبی نشو و نما یافته بود، علاوه بر این که از شیعیان راستین خاندان عصمت و طهارت به حساب می آمد، در تعلیم و تربیت فرزندان خود نیز به نیکی تلاش کرد. حاصل این تلاش، فرزند بزرگوارش «زکریا بن ادریس» بود که در زمره عالمان و راویان بزرگ شیعه جای گرفت و سرانجام به فیض عظمای صحابی امامان نائل آمد.

اوضاع سیاسی روزگار ادریس

به طور کلی دوران حیات «ادریس بن عبدالله» با دو تحول عمده سیاسی اجتماعی روبرو بود. نخستین تحول، درگیری حاکمان اموی و عباسی بر سر قدرت بود، که عطش ریاست و حکومت بر ممالک اسلامی آنها را به جان یکدیگر انداخت و آتش جنگ در جوامع مسلمان را شعله ور ساخت. این درگیری ها نتیجه ای جز ایجاد بحران، به هدر رفتن نیروی انسانی و مالی مسلمانان در پی نداشت، لذا از این دگرگونی می توان با عنوان تحولی منفی یاد کرد.

تحول دوم که در حقیقت حاصل تحول نخست بود و باید به عنوان دگرگونی مثبت از آن یاد کرد، زیرا در این تغییر و تحول سران طایفه نور و هدایت، یعنی اهل بیت علیهم السلام به ویژه امام باقر و امام صادق علیهماالسلام فرصت را مناسب دیدند و به ترویج و تبلیغ اسلام ناب پرداختند، ایشان در این راه با کوشش های فراوان به تشکیل حوزه های بزرگ دینی و تعلیم و تربیت شاگردان کارآمد و پرتوان همت گماردند و از این نیروی عظیم برای نشر فرهنگ حقیقی اسلام که همان مکتب حیات بخش تشیع بود، به خوبی بهره گرفتند.

شاگردان این مکتب هر یک به شکل عنصری فعال و مؤثر درآمدند که ادریس بن عبدالله نیز یکی از آنان بود. او با قرار گرفتن در صف شاگردان امام صادق علیه السلام نام خود را در لوح زرین درس آموختگان مکتب جعفری به ثبت رسانید و بدین وسیله جان خود را از گزند حوادث و بحران های جاری آن روزگار که به وسیله طالبان قدرت به وجود آمده بود، در امان نگاه داشت.

صحابی امام صادق علیه‌السلام

شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) «ادریس بن عبدالله» را از یاران امام صادق علیه السلام دانسته است. نارسایی منابع و گزارش های موجود، شرح چگونگی حضور او نزد امام صادق علیه السلام و دیگر امامان را دشوار می سازد، اما شمار اندک روایت های بر جای مانده از ادریس، گویای این است که وی نیز همانند بسیاری از شیعیان راستین، بارها به دیدار امام شتافته است. او هنگام حضور نزد امام علیه السلام گوش جانش را به شنیدن سخنان دلنشین حضرت نوازش می داد و پس از آن، به نقل و ترویج آن ها می پرداخت.

«ادریس بن عبدالله» در یکی از دیدارهایش با امام صادق علیه السلام سخنی پرمعنا در بیان عظمت اهل بیت وحی از آن حضرت شنید و نقل کرد که از این قرار است: «... ان منا اهل البیت لمن الدنیا عنده مثل هذه و عقد بیده عشره»؛ همانا دنیا نزد ما اهل بیت مثل این است، و با دو انگشت سبابه و بند شصت حلقه ای دایره شکل درست کرد». علامه مجلسی در بحارالأنوار این حدیث را چنین معنا کرده است: «این که دنیا نزد اهل بیت همانند حلقه ای است، به این معنا است که ایشان می توانند به اذن خداوند، هر گونه تصرفی در آن بنمایند، یا آن که از درون آن آگاهند و بر آن تسلط دارند».

پرسش های مختلف «ادریس بن عبدالله» از امام صادق علیه السلام شاهد دیگری بر وجود رابطه او با امام علیه السلام است. وی از فرصت های دیدار با امام علیه السلام به خوبی بهره می جست و در نزد حضرت پیرامون مسائل گوناگون معارف اسلامی، از قبیل: مناسک حج، احکام ولادت، اجاره و تفسیر قرآن و...، به طرح سؤال های مفید می پرداخت.

جایگاه علمی

با توجه به گزارش های اندک که درباره شخصیت ادریس بن عبدالله موجود است، زندگانی علمی او را می توان در بخش های: تألیف کتاب، استادان و شاگردان خلاصه کرد.

تألیفات:

«ادریس بن عبدالله» در زمره فقیهان و عالمان زمان خود به حساب می آمد و در میدان های گوناگون معارف آن عصر از پیشتازان بود، وی در این راه با جمع آوری و تدوین سخنان گهربار امامان دین به تألیف کتابی در این باره پرداخت، و بدین وسیله بر مقام و منزلت علمی خود افزوده و گامی در جهت پاسداری از فرهنگ اصیل امامت برداشت.

شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الذریعه» از کتاب ادریس بن عبدالله با نام «کتاب الحدیث» یاد کرده است، ولی در حال حاضر اثر مستقلی از آن موجود نیست، شاید این کتاب نیز همانند بسیاری از آثار کوچک دیگر، در نوشته های بزرگی همچون کتب اربعه شیعه ادغام شده که وجود روایت هایی از او در میان این کتاب ها نیز مؤید همین احتمال است.

نجاشی (م ۴۵۰ ق)، شیخ طوسی (م ۴۶۰ق)، ابن شهر آشوب (م ۵۸۸ ق) و ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ ق)، ادریس بن عبدالله را نویسنده ای شیعی و دارای کتاب معرفی کرده اند.

استادان:

بدون تردید ادریس بن عبدالله در زندگی علمی خود از پیشگاه استادان زیادی، به ویژه امامان معصوم علیهم السلام بهره مند شد؛ اما در حال حاضر نام و اثری از آنان در منابع موجود دیده نمی شود، از این رو، با توجه به روایت هائی که وی به طور مستقیم از امام صادق علیه السلام نقل کرده است، می توان گفت: تنها استاد و در حقیقت بزرگترین استادی که وی به فیض شاگردی اش نائل آمد، امام جعفر صادق علیه السلام بود.

شاگردان:

با دقت در روایت هائی که ادریس بن عبدالله در سلسله سند آنها جای گرفته است، درمی یابیم که تعدادی از راویان و شخصیت های بزرگوار شیعی با حضور نزد وی ضمن استفاده از محضر درس او، خود به شنیدن و نقل روایت از او پرداخته اند و در واقع ادریس بن عبدالله از جمله مشایخ روائی و استادان آنان شمرده می شد. در بین شاگردانی که از استاد خود «ادریس بن عبدالله» حدیث روایت کرده اند، می توان به برادرش «عبدالملک قمی» اشاره کرد.

پس از عبدالملک، افراد بلند مرتبه دیگری را نیز می توان نام برد که هر یک در عرصه نقل آثار و معارف اهل بیت علیهم السلام به عنوان راوی جلیل القدر و عالم وارسته مطرح بوده اند، بزرگانی نظیر: معاویة بن عمار، حماد بن عثمان، سعد بن سعد، محمد بن عیسی بن یونس و... که همگی از یاران امام و قابل اعتماد بوده اند. با توجه به روایت های موجود، هر یک از ایشان تنها یک روایت از ادریس بن عبدالله نقل کرده اند.

در نظر عالمان

شخصیت والای «ادریس بن عبدالله» باعث شد بسیاری از عالمان بزرگوار شیعه، همانند: شیخ صدوق، نجاشی، شیخ طوسی، ابن شهر آشوب و... به تجلیل از مقام بلندش برخیزند. و او را در میان راویان ثقه، مطمئن و از عالمان موفق شیعی قرار بدهند.

نجاشی، رجال نویس شهیر قرن پنجم درباره او چنین گفته است: «ادریس فرزند عبدالله بن سعد اشعری شخصیتی قابل اعتماد و ثقه است.»

علامه حلی (م ۷۲۶ ق)، ابن داود (م ۷۶۳ ق) و شیخ بهایی (م ۱۰۳۰ ق) نیز با تکرار سخن مرحوم نجاشی به تأیید شخصیت ارزشمند «ادریس بن عبدالله» پرداخته و بدین وسیله مقام رفیع او را ستوده اند.

روایت‌های ادریس بن عبدالله

تعداد روایت هایی که در میان کتاب های روایی شیعه از جمله کتب اربعه از «ادریس بن عبدالله» به جای مانده است، با حذف موارد تکراری، به شانزده مورد می رسد. هر چند اندکی از روایت های ادریس بن عبدالله به دست ما رسیده است، اما تنوع در موضوع و محتوای احادیث نشان دهنده این است که وی در بخش های مختلف معارف اسلامی، همانند باب های گوناگون فقه (نماز، حج، اجاره و...)، عقاید، اخلاق، تفسیر و... تخصص داشته و در همان راستا نیز به نقل حدیث می پرداخت.

از ویژگی های مهم روایت های ادریس بن عبدالله، نقل مستقیم حدیث از امامان معصوم علیهم السلام است که بارها با حضور نزد ایشان، بویژه امام جعفر صادق علیه السلام گوش جانش را به شنیدن گفتار ایشان نوازش داد؛ لذا تمام روایت های موجود او بدون واسطه از امام صادق علیه السلام نقل شده است؛ ولی بنا به گفته «ابن داود» رجال نویس شیعی قرن هشتم هجری، از امام رضا علیه السلام نیز یک حدیث روایت کرده است؛ ولی این حدیث در میان احادیث موجود وی دیده نمی شود.

اکنون به تعدادی از روایت های وی اشاره می کنیم:

۱. نیازمندی؛ امانت خداوند نزد خلق:

ادریس بن عبدالله از امام صادق علیه السلام روایت کرده: «... قال النبی صلی الله علیه و آله: یا علی، الحاجة امانة الله عند خلقه فمن کتمها علی نفسه اعطاه الله ثواب من صلی و من کشفها الی من یقدر ان یفرج عنه ولم یفعل فقد قتله اما انه لم یقتله بسیف ولا سنان ولا سهم ولکن قتله بما نکی من قلبه»؛ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام فرمود: ای علی! نیازمندی امانت خداوند نزد خلقش است، هر که آن را پوشیده دارد، خداوند ثواب نمازگزار به او دهد، و هر که از آن نزد کسی که می تواند گشایش دهد و نکند، پرده بردارد، او را کشته است، آگاه باش او را به شمشیر و نیزه و تیر به قتل نرسانده؛ بلکه با زخمی که بر دلش وارد ساخته، کشته است.

۲. تنوع در تغذیه:

ادریس بن عبدالله نقل می کند: روزی نزد امام صادق علیه السلام بودم که از گوشت سخن به میان آمد، حضرت فرمود: «کُل یوماً بلحم و یوما بلبن و یوماً بشیئ آخر؛ یک روز گوشت، روز دیگر شیر و روزی هم چیز دیگری بخور».

۳. جان کندن مؤمن:

«...عن ادریس القمی قال سمعت ابا عبدالله علیه السلام یقول: ان الله عزوجل یأمر ملک الموت فیرد نفس المؤمن لیهون علیه و یخرجها من احسن وجها، فیقول الناس لقد شدد علی فلان الموت، و ذالک تهوین من الله عزوجل علیه، و قال یصرف عنه اذا کان ممن سخط اللّه علیه او ممن ابغض الله امره ان یجذب الجذبة التی بلغتکم بمثل السفود من الصوف المبلول، فیقول الناس لقد هوّن الله علی فلان الموت»؛ ادریس بن عبدالله گفت از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: خداوند به فرشته مرگ فرمان می دهد که به جان مؤمن داخل شود و روحش را به آرامی و آسانی و با نیکوترین صورت بیرون سازد، تا سختی جان کندن بر او آسان شود؛ ولی مردم می گویند: فلانی چقدر سخت مرد. با این که این گونه مردن، آسایش و آرامشی است که خداوند فقط به مؤمن داده است و اگر آن شخص کسی باشد که خداوند بر او خشم گرفته است و یا از دشمنان او به حساب می آید، دستور می دهد ناگهانی و به یکباره روحش را بگیرد و به سختی زیاد جانش را بستاند، همانند بیرون آمدن سیخ آهنی که در پشم تر، فرو رفته است، در این حال مردم می گویند: خداوند جان فلانی را به آسانی گرفت.

وفات

از زمان دقیق درگذشت ادریس بن عبدالله اشعری و نیز محل دفنش گزارشی در دست نیست؛ اما قدر مسلم، تا نیمه دوم قرن دوم هجری در قید حیات بوده است. عمر رضا کحاله از عالمان اهل سنت درباره تاریخ وفات او می گوید: ادریس اشعری تا بیش از سال ۱۴۸ هجری زنده بود.

منابع

• ستارگان حرم، علی محمدی یدک، جلد ۷.