تفسیر التستری (کتاب)

نویسنده	سهل بن عبدالله تستری
موضوع	تفسير اهل‌ سنت‌
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تحقیق	محمد باسل عیون السود

«تفسیر التستری»، تألیف سهل بن عبدالله تستری (م، ۲۸۳ ق) از صوفیان و عارفان نامی قرن سوم قمری است. این تفسیر از قدیمی‌ترین تفاسیر عرفانی است که در مورد برخی از آیات قرآن کریم به زبان عربی نگارش شده است.

مؤلف

ابومحمد سهل بن عبداللّه تستری یا شوشتری (۲۰۳-۲۸۳ ق) از بزرگان صوفیه و متکلمین عصر خود بود. عرفان و تصوف را از دائی خود محمد بن تسوار فراگرفت. وی در مکه با ذوالنون مصری (م، ۲۴۶ ق) دیدار کرد و از وی استماع حدیث نموده و از او بهره فراوان گرفت. وی در بصره اقامت گزید و همانجا وفات یافت.

تستری از عارفان بزرگ، و در زهد و بی‌اعتنایی به زخارف دنیوی، کم‌نظیر بود و کراماتی به او نسبت داده‌اند. قاضی نوراللّه شوشتری در مجالس المؤمنین با استناد به گفته‌های او قائل به تشیع او شده است، ولی برخی او را سنی می دانند.

محتوای کتاب

کتاب، با مقدمه مؤلف آغاز شده و پس از آن، خطبه کتاب (مشتمل بر یک باب و یک فصل) و آن‌گاه متن تفسیر ذکر گردیده است. مولف در این مقدمه کوتاه که در معنای ظاهر و باطن و حد و مطلع آمده است می‌گوید: «آیه‌ای نیست مگر آنکه ظاهری دارد و باطنی و حدی دارد و مطلعی. ظاهر همان تلاوت آن است و باطن، فهم معانی آن. حد، یعنی حلال و حرام و احکام دیگر؛ و مطلع اشراقاتی است که از سوی خداوند افاضه می‌شود. علم به ظاهر، فراشمول است و همگان از آن بهره‌مندند ولی فهم باطن ویژه خواص است».

متن کتاب، موجز است و شامل همه آیات قرآن نیست، بلکه مؤلف برخی از آیات را به‌طور پراکنده گزینش کرده و تفسیر نموده است. تستری تنها به آیاتی پرداخته که تأویل در آنها راه داشته است یا به نظر وی می‌توان آنها را تاویل کرد. تفسیر تستری، متاثر از آرای عرفانی اوست و به مراتب اولیا و میزان دانش آنان به قرآن کریم عنایت دارد.

ذهبی می‌گوید: «معلوم است که شخص سهل، این تفسیر را تالیف نکرده است، بلکه آرا و نظریات تفسیری اوست که توسط محمد بن احمد بلدی، عارف و محدث بزرگ از اهل نخشب و متوفای ۵۰۴ گردآوری شده است» که اخیرا (در سال ۱۹۰۸ م) در حجمی کمتر از ۲۰۰ صفحه در مصر به چاپ رسید. چون ابوبکر بلدی این تفسیر عرفانی کم‌حجم را جمع‌آوری کرده، غالبا هر مطلب را با عنوان «قال ابوبکر: سئل سهل عن معنی آیة کذا فقال کذا» آورده است. دکتر کمال جعفر معتقد است که ابوبکر بلدی، تفسیر تستری را به روایت پدر خود، ابونصر اخذ نموده و به ترتیب سوره‌ها مرتب کرده و برخی روایات تاریخی و سیره شخصی تستری را نیز به آن افزوده است.

روش تفسیر

تستری قرآن را به‌شیوه صوفیان و اهل تأویل تفسیر کرده و روش او، رفته رفته میان صاحبدلان و اهل ذوق رواج یافت. وی، در بسیاری از موارد به معانی ظاهری آیات می‌پردازد و سپس اشارت و تأویل آن‌ها را بیان می‌دارد و هنگام تبیین معانی اشاری، به اجمال سخن می‌گوید و مطلب را رسا و روشن بیان نمی‌کند؛ گاه نیز مطالبی می‌گوید که به‌نظر نمی‌آید مراد خداوند، همان‌ها باشد. نمونه‌ زیر شاهد این مدعاست: در تفسیر بسمله، می‌گوید: «باء، بهاء خداست. سین، سناء (پرتو و روشنایی) اوست و میم، مجد و عظمت اوست»، سپس می‌گوید: «الله، اسم اعظم الهی است که همه اسماء و صفات را دربردارد؛ میان الف و لام آن، حرفی نهفته است که غیبی از غیب است و به‌سوی غیب متوجه است و سرّی از سرّ است و رو به سوی سرّ دارد و حقیقتی از حقیقت است و به حقیقت نظر دارد. کسی جز آن‌که از آلودگی‌ها پاک است و از حلال به‌اندازه نیاز توشه برگرفته است، آن را درک نمی‌کند. رحمان اسمی است که خاصیت همان حرف پنهان میان الف و لام را در خود نهان دارد؛ رحیم، کسی است که در آغاز؛ با آفرینش و در ادامه، با دادن رزق و روزی بندگان، به آنها مهربانی می‌ورزد؛ مهربانی و رحمتی که از علم ازلی او سزاوارتر است».

چه بسا مواردی که تستری، آیه را تاویل کرده که ظاهر عبارت، آن را برنمی‌تابد و تنها ذوق صوفیانه، او را به چنین تاویلی واداشته است؛ از جمله، در تفسیر آیه «و لا تقربا هذه الشجرة؛» می‌گوید: خداوند، در حقیقت، معنای خوردن را (از این آیه) اراده نکرده است؛ بلکه مقصود همت گماشتن است؛ یعنی همت خود را صرف چیزی جز من نکن ... ولی آدم از همت گماشتن به غیر او (خدا) در امان نماند و در نتیجه دید آنچه دید (آن بلا به سرش آمد)... .

تستری می‌کوشد تا در وادی اخلاق و تزکیه نفس گام نهد و راه پاکی قلب و آراسته شدن به مکارم اخلاق را (آن‌گونه که قرآن می‌گوید) ارائه کند، هرچند از طریق رمز و اشاره؛ مثلا در تفسیر آیه ۱۴۸ سوره اعراف: «و اتخذ قوم موسی من بعده من حلیهم عِجلا جسدا له خُوار» می‌گوید: «عجل (گوساله)، هر آنچه برای آدمی فراهم شود (از مال و منال و اهل و عیال) است و آدمی از آن رهایی ندارد، جز با فنا کردن تمامی لذایذ و بهره‌های جسمانی؛ همان‌گونه که عبادت کنندگان گوساله، جز با کشتن خویش رهایی نیافتند.»

در مواردی از این دست، در مناسبت‌های مقتضی، از پند و‌ اندرز و توجه دادن به تهذیب نفس و تحلیه به مکارم اخلاق فروگذار نکرده است و در این راه از داستان‌های آموزنده زندگانی صالحان و آثار نیک گذشتگان نیز شاهد می‌آورد و گاه، به دفع اشکالاتی که ممکن است بر ظواهر قرآن وارد کنند می‌پردازد؛ روی هم رفته، روش خوب و پسندیده‌ای است که نزد بیشتر مفسران نیک‌اندیش و سلامت پیشه اهل ذوق و عرفان یافت می‌شود و در این راه موفق بوده‌اند.

تأثیر از تفسیر تستری

روش تستری پس از وی، توسط ابوعبدالرحمان سلمی و دیگر مفسران صوفی مسلک پیگیری شد. همچنین اقوال تفسیری تستری مورد توجه و اهتمام صوفیه و عرفای بعد بوده و اقدام به تدوین آن نموده‌اند. از کتب مشهوری که اقوال و آرای تستری را در خود جای داده‌اند، «قوت القلوب» ابی‌طالب مکی و «حلیة الاولیاء» ابونعیمِ اصفهانی را می‌توان نام برد که با کمال امانت در حفظ اقوال ایشان تلاش داشته‌اند.

وضعیت کتاب

تفسیر تستری، چاپ‌های زیادی به خود دیده است. نسخه حاضر، توسط محمد باسل عیون السود، در سال ۱۴۲۳ ق، تحقیق، تصحیح، مقدمه‌نویسی و تعلیقه‌نگاری شده است. پاورقی‌های این نسخه، از محقق بوده و بیشتر به ذکر مصادر، شرح مختصر افراد و نسبت اقوال پرداخته است. فهرست‌های نه‌گانه، شامل فهرست آیات شاهد، احادیث قدسی، احادیث نبوی، اقوال و آثار، اعلام، اشعار، مواضع و شهرها، مصادر و مراجع و محتویات در پایان کتاب ذکر شده است.

منابع

• کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• تفسیر و مفسران، محمدهادی معرفت، ج۲، ص۳۸۳-۳۸۷.    
• نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن سوم».