حمزة بن یعلی اشعری قمی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«حمزة بن یعلی اشعری قمی» از راویان و محدثان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری و از اصحاب امام رضا و امام جواد (علیهما‌السلام) است. او در دانش حدیث، جایگاه رفیعی داشت و تمام ترجمه‌نویسان شیعی، به شخصیت ممتازش ارج نهاده‌‌اند.

نام کامل	حمزة بن یعلی اشعری قمی
وفات	قرن سوم قمری
مدفن	قم
اساتید	زکریا بن آدم، محمد بن حسن اشعری قمی، علی بن ادریس، محمد بن سنان، محمد بن خالد برقی،...
شاگردان	احمد بن محمد بن خالد برقى، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، سعد بن عبدالله اشعری قمی، محمد بن حسن صفار،...

ولادت و خاندان

حمزة بن یعلی اشعری قمی فرزند «یعلی اشعری» در اواخر سده دوم هجری در قم پا به عرصه وجود گذاشت. کنیه‌اش، ابویعلی است و منسوب به قبیله اشعریان قم است. خاندان اشعری در قم، ایمان، دانش و عشق به ولایت اهل بیت عصمت را در خویش جمع کرده بودند.

از پدرش اطلاع قابل استنادی در دست نیست؛ فقط از یک روایت، روشن می‌‌شود که گویا پدر حمزة، در گروه راویان است. شیخ طوسی از محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی، از یعلی بن حمزة با یک واسطه از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌‌کند که امام فرمود: هر کس که برای نماز، به سمت مسجد حرکت کند، گام بر هیچ خشک و تری نمی‌‌نهد؛ مگر این که تمام طبقات هفتگانه زمین برای او تسبیح و ذکر می‌‌گویند.

تحصیل و استادان

حمزة بن یعلی در قم به کسب دانش حدیث پرداخت، اما از آنجا که شعله دانش طلبی و رسیدن به فیض حضور و زیارت امامان معصوم علیهم‌السلام منتهای آرزوی او بود، وی را بر آن داشت که رنج سفر و هجرت از دیار خود را، با جان و دل بر خویش هموار سازد. با این انگیزه بوده که وی از قم به سمت حجاز، شهر مدینه و یا احیاناً به خراسان یا بغداد، حرکت کرد.

ترجمه نگاران درباره‌اش نوشته‌اند: «نه تنها دیدگانش به ملاقات دو تن از امامان بزرگ شیعه یعنی امام رضا و امام جواد علیهما‌السلام روشن شد؛ بلکه در جرگه یاران و محدثان این دو بزرگوار قرار گرفت و از ایشان روایت نقل کرد».

حمزة بن یعلی، در راستای بهره‌مندی از دانش حدیث، در جایگاه رفیعی قرار داشت به گونه‌ای که تمام ترجمه‌نویسان شیعی، به شخصیت ممتازش ارج نهاده‌ و او را اکرام نموده‌اند. نجاشی حمزه را ثقه دانسته و در منزلت او چنین می‌‌نگارد: حمزة بن یعلی، ابویعلی اشعری قمی، محدثی موجه و از چهره‌های برجسته و سلسله راویان شیعی است. علامه حلی، محقق اردبیلی، شیخ حر عاملی، آیت الله مامقانی و آیت الله خویی نیز به نقل سخن نجاشی بسنده و آن را تأیید کرده‌اند.

برخی از استادان حدیث حمزة بن یعلی عبارتند از:

• زکریا بن آدم قمی؛

• محمد بن حسن بن شبنوله اشعری قمی؛

• علی بن ادریس، که یکی از یاران امام رضا علیه‌السلام است؛

• محمد بن سنان؛

• محمد بن خالد برقی قمی؛

• محمد بن داود بن محمد نَهدی؛

• محمد بن فضیل.

راویان و شاگردان

حمزه بن یعلی معلومات خویش را به گروهی از شیفتگان اخبار امامان معصوم علیهم‌السلام انتقال داده است و جمعی محضر او را قدر دانسته و از خرمن دانش و فضل او توشه‌ها اندوختند، از جمله:

• احمد بن محمد بن خالد برقی؛

• محمد بن علی بن محبوب قمی؛

• احمد بن محمد بن عیسی قمی؛

• سعد بن عبدالله اشعری قمی؛

• محمد بن احمد بن یحیی قمی؛

• محمد بن حسن صفار قمی.

آثار و احادیث

گرچه حمزة بن یعلی قمی از محضر امامان معصوم علیهم‌السلام و یاران آن‌ها کسب دانش کرده و طبعاً باید سیره آنان را به ارث برده باشد، اما از وی آثار ماندگاری به جای نمانده است و فقط درباره‌‌اش گفته‌اند: لَهُ کتاب یرویه عدّةٌ من اصحابنا؛ او دارای کتابی است که گروهی از عالمان و محدثان شیعی آن را روایت کرده‌اند.

همان گونه که اشاره شد، این محدث بزرگ، از شاگردان امام رضا و امام جواد علیهما‌السلام است، که البته روزگار زیستن او با روزگار حیات آن دو امام بزرگوار، همزمان بوده است. با آن که رجالی بزرگی چون نجاشی می‌‌گوید: او از آن دو امام روایت می‌‌کند؛ ولی با تحقیق و بررسی در روایاتی که از این راوی شیعی، در کتاب های روایتی هست، این نکته آشکار می‌‌گردد که تمام روایات او، باواسطه است. وی روایاتش را با واسطه از امام صادق و امام موسی بن جعفر علیهما‌السلام نقل نموده است و روایتی که بدون واسطه از امام رضا و امام جواد علیهما‌السلام نقل کند، به دست نیامد. می توان گفت، تمام روایات او به دست ما نرسیده و پاره‌ای از آن‌ها، در گستره زمان در اثر حوادث و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی از میان رفته است.

گرایش روایتی حمزة بن یعلی بیشتر فقهی است که مربوط به حوزه رفتار مؤمنان است. برخی از احادیث نقل شده از او چنین است:

تردید در ماه رمضان:

از امام صادق علیه‌السلام درباره روزه روزی که انسان تردید دارد، آیا آخر ماه شعبان است یا اول ماه رمضان سؤال شد: امام فرمود: «لاَنْ اصومَ یوماً مِنَ شعبان احَبُّ الّی مِن اَن اُفطِر یوماً مِن شهرِ رمضان»؛ من اگر یک روز از شعبان را روزه بدارم، در نزد من محبوب‌تر است از این که یک روز از ماه رمضان را افطار کنم.

آغاز ماه رمضان:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: هنگامی‌‌ که در آغاز ماه رجب، هلال ماه دیده شد، پنجاه و نه روز بشمار، روز شستمین را روزه بگیر.

فراخوانی پدر و مادر در نماز:

امام موسی بن جعفر علیه‌السلام فرمود: «اِنَّ الرجُلَ اذا کان فی الصلوة فدعاهُ الوالدُ فَلیسبَّح و اذا دَعَتْهُ الوالده فَلیقُلْ لبّیک»؛ اگر هنگامی‌‌ که انسان در نماز است - نماز مستحبی - پدرش او را فراخواند، نمازش را ادامه دهد و به ذکر و تسبیح مشغول باشد و اما اگر مادرش او را فراخواند، جواب دهد و می‌‌تواند نماز را بشکند.

وضو گرفتن با آب گرم:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «لابأس اَن یتوضّا بالماء الذی یوضَعُ فی الشمس»؛ اشکالی ندارد اگر انسان با آبی که با حرارت خورشید گرم شده است، وضو بگیرد.

افطار روزه نافله و روزه قضا:

«صومُ النافله لک اَن تُفْطِر ما بینک و بین اللیل متی ما شئت و قضاء الفریضه لک ان تفطر الی زوال الشمس فاذا زالت الشمس فلیس لک ان تفطر»؛ از صبح تا شب، هر زمان که دلت بخواهد، می‌‌توانی روزه (مستحبی) خود را افطار کنی؛ اما در هنگامی‌‌ که قضای روزه واجب را به جای می‌‌آوری فقط می‌‌توانی تا هنگامی‌‌ که ظهر فرا نرسیده، افطار کنی.

آرزوی زیارت خانه خدا:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «مَنْ رَجَعَ مِنْ مکه و هو ینوی الحجّ مِن قابلٍ زیدَ فی عُمره»؛ کسی که از مکه بازمی‌‌گردد، در حالی که قصد دارد در آینده نیز به مکه مشرف شود، عمر او زیاد می‌‌گردد.

منابع

• ابوالحسن ربانی سبزواری، ستارگان حرم، جلد ۱۸، صفحه ۸۰-۸۶.