بیت المال: تفاوت بین نسخه‌ها
جز |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | {{خوب}} | |
| − | = | + | «بیت المال»، اصطلاحی در [[فقه]] و نام یکی از نهادهای تاریخی دولت اسلامی است.<ref name="دانشنامه جهان اسلام">رحمان ستایش، «بیت المال» در دانشنامه جهان اسلام، ج۴.</ref> اما امروز در زبان فارسی بیت المال به معنی هر مالی است که همه مردم در آن سهم دارند و غالباً به اموال دولتی گفته می‌شود.<ref name="دانشنامه رشد">بیت المال، دانشنامه رشد، بازیابی: ۲۵ بهمن ۱۳۹۱.</ref> |
| − | + | ==پیشینه واژه بیت‌المال== | |
| − | + | «بیت المال» در لغت به مکان حفاظت از اموال، اعم از عمومی و خصوصی اطلاق می شود؛ اما در اصطلاح، تعبیر «بیت مال المسلمین» در صدر [[اسلام]] برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی بکار می رفت، سپس تعبیر «بیت المال» جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. به تدریج بر «اموال عمومی مسلمانان» نیز همین لفظ اطلاق شد که مشتمل بود بر وجه نقد، اشیای منقول، اراضی و غیر اینها. مراد از مال عمومی، هر مالی است که در سرزمین اسلامی ملک همه مسلمانان شمرده شود. | |
| − | + | پس از تأسیس نهاد بیت المال و برقراری [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوانهای]] اداری، بیت المال به صورت مؤسسه مالی ناظر بر درآمدها و مصارف دولت اسلامی درآمد و از آن پس نیز، همان نظام مالیه اسلامی بود.<ref name="دانشنامه جهان اسلام" /> | |
| − | در | + | ==بیت‌المال در تاریخ اسلام== |
| − | + | در زمان حیات [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله مسلمانان سازمان مالی بسیار ساده ای داشتند و درآمد آنان تنها [[زکات]] [[انصار]] توانگر بود و نیز غنائم اندکی که در جنگ با قبایل کفار بدست می‌آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله غنایمی را که در جنگ‌ها گرفته می‌شد در همان میدان جنگ یا در [[مدینه]] بین جنگجویان تقسیم می‌فرمود. بنیاد بیت المال پس از نزول آیه غنیمت ([[آیه خمس]]) (آیه ۴۰ [[سوره انفال]]) گذاشته شد؛ یعنی زمانی که مقرر گردید یک پنجم از غنائم جنگ‌ها و نیز یک پنجم از اموال مازاد اشخاص به پیامبر واگذار گردد. با این همه، رسول اکرم صلی الله علیه و آله چیزی از بیت المال را برای خود نیاندوخت. | |
| − | هنگامی که | + | نهادن مال مسلمانان در خزانه‌ای که بیت المال نام گرفت، از هنگامی آغاز گردید که مسلمانان فتوحات [[عراق]] و [[ایران]] را آغاز کردند. در این هنگام درآمدهای تازه‌ای شامل [[خراج]]، [[جزیه]]، [[فیء]]، عُشر بر درآمدهای پیش افزوده شد و اموال فراوانی به مدینه سرازیر شد. از آن هنگام جامعه اسلامی رسماً دارای خزانه دولتی شد. |
| − | + | هنگامی که [[عثمان]] به خلافت رسید، دست خویشان خود به ویژه [[بنی امیه]] را در دست‌یازی به بیت المال مسلمانان باز گذاشت و از بیت المال به آنها بخشش‌های بی‌حساب کرد. | |
| − | + | پس از عثمان، [[حضرت علی]] علیه السلام که در [[خلافت]] خود می‌کوشید در زمینه مالی نیز [[سنت]] پیامبر را زنده کند و به اوضاع مالی مسلمانان و بیت المال سامان بخشد، با مخالفت شدید [[قریش]] مواجه شد و دچار نخستین درگیری و جنگ‌های درونی شد. | |
| − | در | + | با این همه، خود او به هیچ وجه از بیت المال استفاده نکرد و از آن فقط برای عمران و آبادی بلاد اسلامی و کمک به فقرای مسلمانان بهره جست. علی علیه السلام بیت المال را به طور مساوی بین همه مسلمانان از عرب و عجم، سیاه و سفید، [[مهاجران]] و [[انصار]] تقسیم می‌فرمود. ولی پس از شهادت امام علی علیه السلام و روی کار آمدن امپراتوری [[معاویه]] در [[شام]]، بیت المال مسلمین به سرنوشت قبل از روی کار آمدن امام علی علیه السلام دچار شد.<ref name="دانشنامه جهان اسلام" /> |
| − | + | در دوره [[عباسیان]] نظام کاملی برای بیت المال تدوین و سمت هایی در نظر گرفته شد که پس از این دوره نیز تا مدت ها برقرار بود.<ref name="دانشنامه رشد" /> | |
| + | |||
| + | ==منابع بیت‌المال== | ||
منابع بیت المال دو نوع است: | منابع بیت المال دو نوع است: | ||
| − | + | *الف. منابعی که در [[شرع]]، مصارف خاصی برای آن تعیین نشده است؛ که این نوع منابع نیز دو گونه است: | |
| − | + | *#منابعی که متعلق به عموم مسلمانان است و در مصالح عمومی آنان صرف می‌شود. این منابع عبارتند از: اخراج و مقاسمه (درآمد حاصل از زمین‌های فتح شده با قهر و غلبه)، جزیه، سهم سبیل اللّه از [[زکات]]، اموالی که وصیت شده در امور خیریه صرف گردد و غیر آنها از چیزهایی که به عموم مسلمانان تعلق دارد. | |
| − | + | *#منابعی که به لحاظ منصب [[رسالت]] یا [[امامت]]، ملک [[رسول خدا]] صلی اللّه علیه و آله یا [[ائمه اطهار|امامان]] علیهم السّلام است و درآمد حاصل از آنها در اختیار آنان قرار می‌گیرد تا هرگونه صلاح بدانند هزینه کنند. این نوع منابع عبارتند از: [[انفال]] و سهم امام علیه السّلام از [[خمس]]. | |
| − | + | *ب. منابعی که مصارف خاصّی برای آن تعیین شده است؛ که عبارتند از زکات - جز سهم سبیل اللّه - و سهم [[سادات]] از خمس.<ref>فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۱۵۵ و ۱۵۶.</ref> | |
| − | |||
| − | این نوع منابع نیز دو گونه است: | ||
| − | |||
| − | # منابعی که متعلق به عموم مسلمانان است و در مصالح عمومی آنان صرف می‌شود. این منابع عبارتند از: اخراج و مقاسمه (درآمد حاصل از زمین‌های فتح شده با قهر و غلبه)، جزیه، سهم سبیل اللّه از [[زکات]]، اموالی که وصیت شده در امور خیریه صرف گردد و غیر آنها از چیزهایی که به عموم مسلمانان تعلق دارد. | ||
| − | # منابعی که به لحاظ منصب [[رسالت]] یا | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | ==مصارف | + | ==مصارف بیت‌المال== |
از آنچه در منابع بیت المال گفته شد، روشن می‌شود که مصارف آن نیز - بر حسب نوع منابع از حیث عمومیت و خصوصیت - متفاوت است. | از آنچه در منابع بیت المال گفته شد، روشن می‌شود که مصارف آن نیز - بر حسب نوع منابع از حیث عمومیت و خصوصیت - متفاوت است. | ||
| − | + | مصارف منابع نوع اول - که مصارف خاصی برای آن تعیین نشده - آن منابعی که به عموم تعلق دارد، در مصالح مسلمانان اعمّ از فرهنگی، سیاسی و غیر آن صرف می‌شود و منابعی که به [[امام]] علیه السّلام تعلّق دارد طبق نظر و صلاحدید ایشان به مصرف می‌رسد. | |
| − | + | منابع نوع دوم - که مصارف خاصّی برای آن تعیین شده است- ، خاص است و تنها به کسانی که تحت یکی از عناوین مشخص قرار دارند، تعلق می‌گیرد.<ref>فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۱۵۶و ۱۵۷.</ref> | |
| − | + | لازم به ذکر است که امام [[معصوم]] علیه السلام و نایب او متولی بیت المال است و هر گونه صلاح ببیند آن را در مصالح مسلمانان هزینه می‌کند. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | امام علیه السلام و نایب او متولی بیت المال است و هر گونه صلاح ببیند آن را در مصالح مسلمانان هزینه می‌کند. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| سطر ۵۹: | سطر ۴۶: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | *[http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=2378 "بیت المال"، رحمان ستایش، دانشنامه جهان اسلام، ج۴]، بازیابی: ۲۵ بهمن ۱۳۹۱. | ||
| + | *[[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام،]] جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى. | ||
| + | *[http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%A8%DB%8C%D8%AA+%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%84&SSOReturnPage=Check&Rand=0 "بیت المال"، دانشنامه رشد]، بازیابی: ۲۵ بهمن ۱۳۹۱. | ||
==پیوندها== | ==پیوندها== | ||
| − | [[دیوان بیت المال]] | + | * [[دیوان بیت المال]] |
| − | |||
[[رده:احکام اقتصادی]] | [[رده:احکام اقتصادی]] | ||
[[رده:اصطلاحات فقهی]] | [[رده:اصطلاحات فقهی]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مهم]] | ||
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= خوب | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۳۹
«بیت المال»، اصطلاحی در فقه و نام یکی از نهادهای تاریخی دولت اسلامی است.[۱] اما امروز در زبان فارسی بیت المال به معنی هر مالی است که همه مردم در آن سهم دارند و غالباً به اموال دولتی گفته می‌شود.[۲]
محتویات
پیشینه واژه بیت‌المال
«بیت المال» در لغت به مکان حفاظت از اموال، اعم از عمومی و خصوصی اطلاق می شود؛ اما در اصطلاح، تعبیر «بیت مال المسلمین» در صدر اسلام برای مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی بکار می رفت، سپس تعبیر «بیت المال» جانشین آن شد و همان معنی را افاده کرد. به تدریج بر «اموال عمومی مسلمانان» نیز همین لفظ اطلاق شد که مشتمل بود بر وجه نقد، اشیای منقول، اراضی و غیر اینها. مراد از مال عمومی، هر مالی است که در سرزمین اسلامی ملک همه مسلمانان شمرده شود.
پس از تأسیس نهاد بیت المال و برقراری دیوانهای اداری، بیت المال به صورت مؤسسه مالی ناظر بر درآمدها و مصارف دولت اسلامی درآمد و از آن پس نیز، همان نظام مالیه اسلامی بود.[۱]
بیت‌المال در تاریخ اسلام
در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله مسلمانان سازمان مالی بسیار ساده ای داشتند و درآمد آنان تنها زکات انصار توانگر بود و نیز غنائم اندکی که در جنگ با قبایل کفار بدست می‌آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله غنایمی را که در جنگ‌ها گرفته می‌شد در همان میدان جنگ یا در مدینه بین جنگجویان تقسیم می‌فرمود. بنیاد بیت المال پس از نزول آیه غنیمت (آیه خمس) (آیه ۴۰ سوره انفال) گذاشته شد؛ یعنی زمانی که مقرر گردید یک پنجم از غنائم جنگ‌ها و نیز یک پنجم از اموال مازاد اشخاص به پیامبر واگذار گردد. با این همه، رسول اکرم صلی الله علیه و آله چیزی از بیت المال را برای خود نیاندوخت.
نهادن مال مسلمانان در خزانه‌ای که بیت المال نام گرفت، از هنگامی آغاز گردید که مسلمانان فتوحات عراق و ایران را آغاز کردند. در این هنگام درآمدهای تازه‌ای شامل خراج، جزیه، فیء، عُشر بر درآمدهای پیش افزوده شد و اموال فراوانی به مدینه سرازیر شد. از آن هنگام جامعه اسلامی رسماً دارای خزانه دولتی شد.
هنگامی که عثمان به خلافت رسید، دست خویشان خود به ویژه بنی امیه را در دست‌یازی به بیت المال مسلمانان باز گذاشت و از بیت المال به آنها بخشش‌های بی‌حساب کرد.
پس از عثمان، حضرت علی علیه السلام که در خلافت خود می‌کوشید در زمینه مالی نیز سنت پیامبر را زنده کند و به اوضاع مالی مسلمانان و بیت المال سامان بخشد، با مخالفت شدید قریش مواجه شد و دچار نخستین درگیری و جنگ‌های درونی شد.
با این همه، خود او به هیچ وجه از بیت المال استفاده نکرد و از آن فقط برای عمران و آبادی بلاد اسلامی و کمک به فقرای مسلمانان بهره جست. علی علیه السلام بیت المال را به طور مساوی بین همه مسلمانان از عرب و عجم، سیاه و سفید، مهاجران و انصار تقسیم می‌فرمود. ولی پس از شهادت امام علی علیه السلام و روی کار آمدن امپراتوری معاویه در شام، بیت المال مسلمین به سرنوشت قبل از روی کار آمدن امام علی علیه السلام دچار شد.[۱]
در دوره عباسیان نظام کاملی برای بیت المال تدوین و سمت هایی در نظر گرفته شد که پس از این دوره نیز تا مدت ها برقرار بود.[۲]
منابع بیت‌المال
منابع بیت المال دو نوع است:
- الف. منابعی که در شرع، مصارف خاصی برای آن تعیین نشده است؛ که این نوع منابع نیز دو گونه است:
- منابعی که متعلق به عموم مسلمانان است و در مصالح عمومی آنان صرف می‌شود. این منابع عبارتند از: اخراج و مقاسمه (درآمد حاصل از زمین‌های فتح شده با قهر و غلبه)، جزیه، سهم سبیل اللّه از زکات، اموالی که وصیت شده در امور خیریه صرف گردد و غیر آنها از چیزهایی که به عموم مسلمانان تعلق دارد.
- منابعی که به لحاظ منصب رسالت یا امامت، ملک رسول خدا صلی اللّه علیه و آله یا امامان علیهم السّلام است و درآمد حاصل از آنها در اختیار آنان قرار می‌گیرد تا هرگونه صلاح بدانند هزینه کنند. این نوع منابع عبارتند از: انفال و سهم امام علیه السّلام از خمس.
- ب. منابعی که مصارف خاصّی برای آن تعیین شده است؛ که عبارتند از زکات - جز سهم سبیل اللّه - و سهم سادات از خمس.[۳]
مصارف بیت‌المال
از آنچه در منابع بیت المال گفته شد، روشن می‌شود که مصارف آن نیز - بر حسب نوع منابع از حیث عمومیت و خصوصیت - متفاوت است.
مصارف منابع نوع اول - که مصارف خاصی برای آن تعیین نشده - آن منابعی که به عموم تعلق دارد، در مصالح مسلمانان اعمّ از فرهنگی، سیاسی و غیر آن صرف می‌شود و منابعی که به امام علیه السّلام تعلّق دارد طبق نظر و صلاحدید ایشان به مصرف می‌رسد.
منابع نوع دوم - که مصارف خاصّی برای آن تعیین شده است- ، خاص است و تنها به کسانی که تحت یکی از عناوین مشخص قرار دارند، تعلق می‌گیرد.[۴]
لازم به ذکر است که امام معصوم علیه السلام و نایب او متولی بیت المال است و هر گونه صلاح ببیند آن را در مصالح مسلمانان هزینه می‌کند.
پانویس
منابع
- "بیت المال"، رحمان ستایش، دانشنامه جهان اسلام، ج۴، بازیابی: ۲۵ بهمن ۱۳۹۱.
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى.
- "بیت المال"، دانشنامه رشد، بازیابی: ۲۵ بهمن ۱۳۹۱.
پیوندها
