ابن مقله

ابوعلي محمد بن علي بغدادي، اديب، خوشنويس، مبتكر و مبدع خطوط مختلف و وزير عباسيان در شوال 272 ق. در بغداد زاده شد؛ هر چند به نوشته برخي متأخران، اصل خاندان وي از بيضاي فارس بوده است. پدر او ابوالعباس علي‌ بن حسين، ملقب به مقله، خطي زيبا داشته و قرآني نوشته كه ابن‌ نديم آن را ديده است.

ابن مقله نزد كساني چون ابوالعباس ثَعْلَبْ و ابوبكر ابن دُريْد به كسب دانش پرداخت و در علوم ادبي تبحر يافت. وي در شانزده سالگي به دستگاه ابوعبدالله محمد بن داوود بن جرّاح راه يافت و به دبيري پرداخت، اما بعد از هشت ماه از ابن جراح جدا شد. ظاهراً نخستين سمت ديواني او گردآوري ماليات اراضي فارس بود و پس از چندي در دستگاه ابوالحسن علي‌ بن محمد بن فُرات سمت دبيري يافت و ابن فرات در حق وي بسيار نيكي كرد و افزون بر شغل دبيري مسئوليت‌هاي ديگري بر عهده او نهاد كه برايش منافعي دربر داشت.

ابن مقله در نخستين دورة وزارت ابن فرات (296-299 ق.) سمت دبيري و رياست ديوان خاتم را بر عهده داشت و در دوره دوم وزارت او (304-306 ق)، جزو خواص دستگاه وي و عهده‌دار دبيري سيّده، مادر المقتدر گرديد. از آنجا كه وي به طمع وزارت در اين دوره با مخالفان ابن فرات همدست شده بود، پس از بركناري وي از سوي علي‌ بن عيسي كه در اين هنگام رياست ديوان‌ها را بر عهده داشت، به نظارت امور مالي ناحيه سواد انتخاب گرديد.

چون در 311 ق. ابن فرات براي سومين بار به وزارت المقتدر رسيد، ابن مقله را دستگير و به‌ همراه همدستانش، نخست به بصره سپس به اهواز و بعد به شيراز تبعيد كرد. ابن مقله سرانجام در 312 ق. به شيراز رسيد و با آن كه ابن فرات به حاكم شيراز دستور قتل او را داده بود جان سالم به‌در برد، اما در عين حال اموال وي مصادره شد. در 314 ق، به‌ هنگام وزارت علي‌ بن عيسي، ابن مقله بار ديگر قدرت يافت، اما شغل رسمي پيدا نكرد. وي اخباري را از فردي به حاجب المقتدر مي‌داده و رضايت خاطر او و خليفه را فراهم مي‌آورده است و ظاهراً همين امر باعث شد، تا پس از بركناري علي‌ بن عيسي در 316 ق. به توصيه نصر حاجب، المقتدر او را به وزارت برگزيند.

نخستين دوره وزارت وي، دو سال‌ و چهار ماه به طول انجاميد و در سال 318 ق. از وزارت بركنار و زنداني شد و پس از مصادره اموالش بار ديگر به شيراز تبعيد گرديد.

پس از درگذشت المقتدر، ابن مقله دو نوبت ديگر به وزارت خلفاي عباسي رسيد. يك‌بار در زمان خلافت القاهر (320-321 ق) كه پس از بدست گرفتن زمام امور، سختگيري بسيار روا داشت و اموال مختلفي از مردم مصادره و آنان را دستگير كرد. بار ديگر نيز پس از به خلافت رسيدن الراضي‌بالله (322 ق) به فرمان او به وزارت منصوب شد و همان سياست گذشته را در مورد مخالفان در پيش گرفت. در سال 323 ق. به‌ دستور خليفه، براي فرونشاندن شورشِ ابومحمد حسن‌ بن عبدالله ناصرالدوله حمداني به موصل رفت اما تلاش وي براي سركوب مخالفان به جايي نرسيد و سرانجام مجبور به استعفا گرديد و در 324 ق. دستگير و زنداني شد. در زندان هم كه بود كوشيد تا نظر خليفه را تغيير دهد ولي توفيقي نيافت و چون بيم آن مي‌رفت كه با نوشته‌هايش موجب آشوب شود دست راست وي را بريدند.

ابن مقله در علوم و فنون مختلف دست داشت، از جمله در فن بلاغت، حفظ لغت، علم اِعراب و فنون شعر استاد بود. اشعار وي زيبا و مليح بود و توقيعات او بي‌مانند و بسيار زيبا شمرده شده است. بيشتر شهرت او در هنر خوشنويسي است. اختراع نوعي خط به نام "خط منسوب" كه بعدها به‌دست ابن بوّاب تكميل شد نيز به او يا برادرش ابوعبدالله حسن منسوب است. ابن نديم مرتبه كمال هنر خوشنويسي را مخصوص اين دو برادر دانسته است. ثعالبي نيز ضمن آن كه خط وي را نيكوترين خطوط دنيا و غيرقابل توصيف دانسته به نامه‌اي اشاره كرده كه در كليساي قسطنطنيه بوده و در جشن‌ها، آن را در حجره ويژه‌اي از حجره‌هاي عبادت به نمايش مي‌گذاشتند و از زيبايي و ملاحت آن در شگفت مي‌ماندند.

بيشتر كساني كه شرح حال وي را نوشته‌اند، او را نخستين مخترع و مبتكر رسم‌الخط بديع و شيوه جديد خط عربي دانسته‌اند.

او خط نسخ را در 310 ق. در زمان المقتدر عباسي و وزارت ابن فرات اختراع و وضع كرد كه به مناسبت سهولت در تحرير، ناسخ خطوط ديگر شد و از همين‌رو "نسخ" نام گرفت و از همان زمان در ممالك اسلامي شايع و رايج گرديد. ابن مقله هر يك از اين خطوط را براي نوشتن مطلبي مخصوص تعيين كرد و الف را مقياس اساسي حروف مي‌دانست.

ابن مقله، اواخر عمر را در زندان الراضي‌بالله سپري كرد. به‌ سبب مكاتبات بسيار ابن مقله با افراد، اطرافيان الراضي از وي ايمن نبودند؛ به همين سبب زبانش را هم بريدند و به اين ترتيب زندگي پرتلاطم او پايان يافت (328 ق) و در بغداد به خاك سپرده شد.

آثار برجاي مانده از ابن مقله عبارتند از: رساله في علم‌الخط‌‌والقلم كه در دارالكتب موجود است؛ رساله في ميزان‌الخط كه در كتابخانه عطارين تونس نگهداري مي‌شود؛ مرقّعي از خطاطان مختلف كه در كتابخانه سلطنتي (سابق) در تهران موجود است. همچنين از وي چند نامه برجاي مانده كه در مآخذ از آنها ياد شده است.

منابع

• دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "ابن مقله" از علي رفيعي (دابا)؛ تلخيص نوري السادات شاهنگيان، بازیابی: 7 مرداد 1392.

خوشنویسی
خط‌ ها	استادان
خط کوفی
خط محقق	ابن مقله * ابن بواب * یاقوت مستعصمی * شیخ زاده سهروردی * ارغون کابلی * احمد رومی * میرزا بایسنغر * میرزا سلطان ابراهیم و ...
خط ریحان	ابن مقله * یاقوت مستعصمی * عمر اقطع * ابن هلال * ابن بواب * عبدالله بلخ * ارغون * امیر مجدالدین * میرزا بایسنغر *احمد رومی و ...
خط ثلث	یاقوت مستعصمی * میرزا سلطان ابراهیم * عبدالحی * سید ولی میرزا بایسنغر * عمر اقطع * عبدالحی * عبدالباقی * عبدالله و ...
خط نسخ	میر منشی حسین قمی * شیخ كمال سبزواری * آقا ابراهیم قمی *میرزا احمد تبریزی * میرزا احمد نیریزی * اشرف الکتاب اصفهانی * سلطان الکتاب اصفهانی * وصال شیرازی * میرزا شفیع تبریزی و ...
خط توقیع	یاقوت مستعصمی * احمد رومی * ارغون كابلی * بایسنغر و ...
خط رقاع	علی ابن مقله * ابن بواب * شیخ زاده سهروردی * احمد رومی * خواجه حافظ شیرازی * مجدالدین فیروز آّبادی * یاقوت مستعصمی * و ...
خط تعلیق	خواجه تاج سلمانی واضع * خواجه عبدالحی منشی * درویش عبدالله بلخی * میر منصور منشی * خواجه اختیار منشی * میر عبدالله * ابراهیم خوشنویس * میرزا کافی * مجد الدین ابراهیم * میرزا علی اکبر شیرازی و ...
خط نستعلیق	میر علی تبریزی واضع * سیمی نیشابوری * میرزا بوتراب اصفهانی * عبدالرشید دیلمی * میرزا محمد صالح * میرزا اسد الله شیرازی * آقا مهدی تهرانی * سید حسین خوشنویس باشی * میرزا غلامرضا * میرزا عمو * میرزا رضای کلهر * میرزا کاظم * عماد الکتاب *عباسقلیان باتمانقلیج تبریزی *کمال الدین اظهر *سلطان علی مشهدی * سلطان محمد خندان * سیدعلی حسینی * میرعلی هروی * میرعماد حسنی * میرزا محمد حسین تبریزی * علیرضا عباسی و ...
خط شكسته	مرتضی قلی شاملو * شفیعا * میر احسن كرمانی * درویش عبدالمجید طالقانی * میرزا کوچک * میرزا عبدالجواد اصفهانی و ...
خط طغری	اسماعیل طغرائی * خواجه عتیق منشی * خواجه كمال طغرائی و ...
خط تحریر	میرزا رضی تبریزی * میرزا رضای بغدادی * میرزا علیخان امین الدوله * نشاط اصفهانی * میرزا ابوالقاسم قائم مقام * میرزا سعید وزیر * مرحوم حسنعلیخان امیر نظام گرویی * مجد الدین منشی السلطان تبریزی و ... .
منبع: انواع خطوط خوشنویسان معروف ایران، محمد نقشی تبریزی، هنر و مردم، تیر 1343، شماره 21