ابن خلکان

شمس‌الدين ابوالعباس احمد معروف به «ابن خَلْكان» (۶۰۸-۶۸۱ ق)، قاضی،، فقیه مورخ و اديب مشهور شافعی مذهب در قرن هفتم هجری بود.

ولادت و خاندان

ابوالعباس شمس‌الدين احمد بن شهاب‌الدين محمد بن ابراهيم بن ابی بكر بن خلكان، متولد ۱۱ ربیع الثانی ۶۰۸ قمری است. اسنوی، «خَلْكان» یا «خَلِّكان» را نام قريه‌ای دانسته كه هنوز برجای است.

شمس‌الدين احمد از خاندانی كه از علما و فقها بودند برخاست و به تصريح پسرش كمال‌الدين موسی، به قبيله كردِزرزاريّه منسوب بوده و نياكانش كه به خالد بن برمك نسب می‌بردند، اصلاً از بلخ برخاستند. با اينهمه برخی در درستی انتساب آنان به برامكه ترديد داشتند، اما به هر حال شمس‌الدين احمد خود از انتسابش به برمكيان دفاع كرده است (ابن شاكر، ۱/ ۱۱۳).

پدر او، محمد بن ابراهيم، از فقهای معروف عصر خود بود و در شام، مصر، عراق و حجاز دانش آموخت و مدتها در موصل اقامت گزيد (همو، ۱/ ۴۹۶). وی سپس در روزگار امير مظفرالدين گوكبوری، اتابك اربل، به اين شهر رفت و به تدريس در مدرسۀ مظفريۀ آنجا مشغول شد (ابن خلكان، ۱/ ۱۰۸). شمس‌الدين احمد در همين شهر و در مدرسۀ مظفريه كه پدرش در آنجا اقامت داشت به دنيا آمد (همو، ۲/ ۳۴۴) و دو سال بيش نداشت كه در ۶۱۰ ق/ ۱۲۱۳ م پدرش را از دست داد (همو، ۱/ ۱۰۸). ولی امير مظفرالدين پاس استاد را نگاه داشت و چنانكه شمس‌الدين احمد خود بارها اشاره كرده (مثلاً: ۴/ ۱۲۰)، فرزندان وی را به خوبی رعايت كرد.

تحصیل و استادان

محمد بن ابراهيم بن خلكان به تربيت و آموزش فرزندانش توجه بسيار داشت و همين معنی سبب شد كه در ۶۱۰ ق. برای شمس‌الدين احمد خردسال، بنا به رسم زمان، از رضی‌الدين ابوالحسن المؤيد نيشابوری طوسی از خراسان اجازۀ روايت گيرد (همو، ۵/ ۳۴۵) و زينب بنت الشعری نيز برای او اجازۀ روايت نويسد (همو، ۲/ ۳۴۴).

شمس‌الدين احمد، سپس در محضر درس شرف‌الدين ابوالفضل احمد بن منعۀ فقيه كه در ۶۱۰ ق. وارد اربل شده و به تدريس در مظفريه پرداخته بود، حضور می‌يافت و بارها مجلس درس او را ستوده است (همو، ۱/ ۱۰۸). ظاهراً شمس‌الدين احمد تا مدتی قبل از ۶۱۷ ق. كه ابن منعه به حج رفت، نزد او به تحصيل پرداخت. آنگاه به خدمت شيخ ابوجعفر محمد بن هبةالله ابن المكرم در اربل شتافت و به شنيدن حديث و فراگيری «صحيح بخاری» مشغول شد. در ۶۲۳ ق. شمس‌الدين احمد هنوز در اربل بود كه با جمال‌الدين عبدالرحمن واسطی شاعر مشهور عصر كه در مدرسۀ مظفريه آمده بود (همو، ۱/ ۲۱۵) و نيز با محمد بن عُنَين انصاری شاعر ملاقات كرد (همو، ۵/ ۱۵). همچنين با عيسی بن سنجر اربلی دوستی داشت و وی بسياری از اشعار خود را برای ابن خلكان خواند (همو، ۳/ ۵۰۱).

واپسين خبری كه از تحصيل شمس‌الدين احمد در اربل در دست است، آموختن علم خلاف نزد شيخ اثيرالدين مفضّل بن عمر ابهری به سال ۶۲۶ ق. در دارالحديث اربل است (همو، ۵/ ۳۱۳)، زيرا در ماه رمضان همان سال، شمس‌الدين احمد اربل را ترك كرد (همو، ۳/ ۵۰۳) و گويا چند روز بعد به موصل رسيد (همو، ۷/ ۹۸) و با كمال‌الدين موسی بن يونس بن منعه (د ۶۳۹ ق)، فقيه معروف شافعی و پدر احمد ابن منعه ملاقات كرد و محبت استاد را در دل گرفت. به هر حال وی به زودی از موصل خارج شد و به حران رفت (همو، ۵/ ۸۱) و از آنجا به قصد حلب كه در آن وقت از مراكز بسيار مهم علمی بود به راه افتاد. وی در آغاز ذيقعده اندكی پس از مرگ ياقوت حموی وارد آن شهر شد (همو، ۶/ ۱۳۹) و به ملاقات عزالدين ابن اثير كه از پيش با پدر شمس‌الدين دوستی داشت، شتافت. اين ملاقات كه به دفعات اتفاق افتاد، تأثير مهمی بر او نهاد و باعث شد كه وی را بسيار ستايش كند (همو، ۳/ ۳۴۹).

ابن خلكان با توصيه‌ای كه مظفرالدين گوكبوری برای قاضی بهاءالدين يوسف بن شداد (د ۶۳۲ ق) نوشته بود همراه برادر به نزد قاضی رفتند. ابن شداد آن دو را بسيار نواخت و در مدرسۀ خود (احتمالاً دارالحديث) جای داد و بالاترين مقرری را برای آنان تعيين كرد. ابن شداد كه در آن تاريخ مردی كهن‌سال بود و مجلس درس عمومی نداشت، چهار تن از فقهای مبرز را به سمت معيد تعيين كرده بود كه از جملۀ آنان شيخ جمال‌الدين ابوبكر ماهانی بود كه شمس‌الدين احمد و برادرش نزد او درس می خواندند. شيخ جمال‌الدين در ۶۲۷ ق. درگذشت و شمس‌الدين احمد به نزد شيخ نجم‌الدين محمد معروف به ابن الخبّاز موصلی فقيه (د ۶۳۱ ق) در مدرسۀ سيفيۀ حلب رفت و بخشی از كتاب «الوجيز» غزالی را فراگرفت (ابن‌خلكان، ۷/ ۹۰، ۹۱). نيز در ۶۲۷ ق. در محضر موفق‌الدين يعيش ابن علی، اديب برجستۀ عصر، در مقصورۀ شمالی جامع حلب حاضر می‌شد و كتاب «اللمع» ابن جنّی را نزد او می‌خواند (همو، ۷/ ۴۸).

اگرچه از استادان ديگر ابن خلكان در حلب آگاهی دقيقی در دست نيست، ولی احتمالاً نزد كسانی چون عبداللطيف ابومحمد موفق‌الدين بن يوسف بغدادی نيز كه از او با عنوان «شيخنا» سخن رانده (همو، ۶/ ۷۶) نيز درس خوانده است. با اينهمه به كسب دانش در حلب بسنده نكرد و پس از چند سال به دمشق رفت و در شوال ۶۳۲ ق. در مجلس درس ابوعمر عثمان بن عبدالرحمن معروف به ابن‌صلاح حاضر شد و مدت يك سال نزد او به تحصيل پرداخت (همو، ۳/ ۲۴۴). ابن خلكان همچنين با اصحاب حافظ السّلفی (د ۵۷۶ ق) در شام و سپس در مصر ملاقات كرد و از آنان حديث شنيد و اجازۀ روايت گرفت (ابن خلكان، ۱/ ۱۰۵). ابن خلكان مدتی بعد در ۶۳۳ ق، از شام به مصر رفت و چند ماهی در اسكندريه ماند (همو، ۴/ ۳۱۸) و سپس به قاهره رفت. وی در آنجا نيز با گروهی از دانشمندان و اديبان آن ديار ارتباط يافت. در ۶۳۷ ق با حافظ زكی‌الدين منذری محدث مصر ملاقات كرد (همو، ۱/ ۱۰۶) و از اصحاب عبدالله ابن برّی (د ۵۸۲ ق) اديب و حافظ معروف عصر، در آنجا حديث شنيد و اجازۀ روايت يافت (همو، ۳/ ۱۰۹).

فعالیت‌های اجتماعی

دوستی ابن خلكان با كسانی چون بهاءالدين زهير و ابن مطروح كه خود از اميران دربار ايوبی به شمار می‌رفتند، گذشته از فايدۀ علمی و ادبی، سبب شد كه مدتی پس از ورود به قاهره، به سمت نيابت قاضی القضاة ابوالمحاسن بدرالدين يوسف معروف به قاضی سنجار برگزيده شود. در ۶۴۹ ق كه ابن‌مطروح اديب و يار ديرين شمس‌الدين احمد درگذشت، وی در تدفين ابن مطروح حاضر شد و بر او نماز میت گزارد (همو، ۶/ ۲۶۶). مدتی بعد كه ظاهراً بايد ۶۵۴ ق. بوده باشد، دست به تأليف كتاب «وفیات الاعیان» زد (همو، ۱/ ۲۱).

در ۶۵۸ ق، هنگامی كه سيف‌الدين قطز كشته شد و الظاهر بيبرس به فرمانروايی مصر و شام نشست، دوران جديدی در زندگی ابن خلكان آغاز شد. بيبرس كه از ناخشنودی مردم از نجم‌الدين بن سنی‌الدوله، قاضی القضات شام آگاه بود، وی را عزل كرد و ابن خلكان را به جای او به قاضی القضاتی و نظارت بر اوقاف جامع و بيمارستان و مدارس دمشق منصوب كرد و تدريس در هفت مدرسۀ معروف آنجا به وی واگذار شد (ابوشامه، ۲۱۵)، اما در ۶۶۰ ق. به نفع شيخ شهاب‌الدين ابوشامه مقدسی از تدريس در مدرسۀ ركنيه كناره گرفت و حتی گفته‌اند كه خود وی نيز در درس ابوشامه حاضر شد (همو، ۲۱۶؛ ابن كثير، ۱۳/ ۲۳۵).

ابن خلكان همچنان در منصب قضای دمشق بود تا در ۶۶۹ ق. پس از ۱۰ سال قضاوت معزول و ابن صائغ به جای او منصوب گرديد (يونينی، ۲/ ۴۵۲) و پس از آن به قاهره بازگشت و مشغول اتمام كتاب «وفيات الاعيان» شد (ابن خلكان، ۷/ ۲۵۹). در اين روزگار كه ابن خلكان سخت تنگدست بود، بيبرس به سبب نسب نامه‌ای كه گفته‌اند ابن خلكان برای او ساخت و تبارش را به چنگيز مغول رسانيد، خواست قاضی معزول را به وزارت بردارد، ولی به سعايت الصاحب بهاءالدين بن حنا وزير خود از آن رأی بازگشت (صفدی، ۷/ ۳۱۱) تا آنكه دوات دارِ بيبرس دربارۀ ابن خلكان با ابن حنا سخن گفت و همين معنی سبب شد كه وی مجدداً در ذی الحجه ۶۷۶ ق به قضای دمشق منصوب گردد (همانجا؛ عباس، ۷/ ۴۹). ابن خلكان در محرم ۶۷۷ ق به دمشق رسيد (عباس، ۴/ ی) و با استقبال مردم و عزالدين ايدمر نايب دمشق و ساير اميران روبه رو شد (ابن كثير، ۱۳/ ۲۷۹، ۲۸۰) و شاعران وی را ستايش كردند (صفدی، ۷/ ۳۰۹، ۳۱۰).

در ذی القعده همان سال مدرسۀ نجيبيۀ دمشق افتتاح شد و ابن خلكان برای تدريس در آنجا حاضر گشت و سپس پسر خود كمال‌الدين موسی را به تدريس در آنجا گماشت (ابن كثير، ۱۳/ ۲۸۰). اگر چه ابن خلكان در ذی الحجه سال ۶۷۹ ق. فرمان قضای حلب نيز يافت (همو، ۱۳/ ۲۹۲)، ولی در محرم ۶۸۰ ق. از مناصب قضايی عزل شد (ابن صقاعی، ۶) و در مدرسۀ نجيبيه كه در دست پسرش كمال‌الدين موسی بود، نشست و ماهانه ۳۰۰ درهم برای او مقرری تعيين شد (عباس، ۴/ ی، به نقل از كمال‌الدين موسی)؛ آنگاه در صفر ۶۸۱ ق. به تدريس در این مدرسه پرداخت و تا پايان عمر در آن شغل بود (نعيمی دمشقی، ۱/ ۱۹۲).

ابن خلكان سرانجام در ۲۶ رجب ۶۸۱ ق. در مدرسۀ نجيبيه درگذشت و پيكرش را در دامنۀ كوه قاسيون كه مدفن بسياری از دانشمندان بود، به خاك سپردند (عباس، ۴/ ط؛ ابن كثير، ۱۳/ ۳۰۱؛ قس: ابن قاضی شهبه، ۲/ ۲۱۴).

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

ابن خلكان با توجه به اينكه در منصب قضا، فقيهی دانشمند و داوری عادل به شمار می‌رفت (ابن قاضی شهبه، ۲/ ۲۱۳) و نزد فقيهان بزرگ روزگار خود دانش آموخته بود، اهتمامی خاص به فقه و اصول نشان می‌داد، اما در تاريخ و نحو و ادبیات عرب نيز دستی قوی داشت. اين معنی گذشته از ارتباطش با اديبان و شاعرانی چون بهاءالدين زهير، ابن الخيمی، ابوالحسين جزار، ابن مطروح و جمال‌الدين محمود اربلی (ابن‌خلكان، ۲/ ۹۹، ۳۳۲، ۳۳۶، نيز ۲/ ۱۰۶، ۳۴۲، ۶/ ۲۶۰، ۲۶۵)، از آنجا پيداست كه در دواوين شعرا و ادبايی چون بحتری، مبرّد و فرزدق و متنبّی چندان متوغّل بود كه او را شعرشناسی وارد دانسته‌اند (يافعی، ۴/ ۱۹۳) كه هفده ديوان شعر از بر داشت (ابن قاضی شهبه، ۲/ ۲۱۴). وی آگاه‌ترين كس به ديوان متنبّی بود و اظهار نظرهای جالب در باب شعر و شاعران از ابن خلكان برجای است.

ابن خلكان خود در سرودن غزل و دوبيتی چيره‌دست بود و شعر او را نيكو و لطيف دانسته‌اند (سبكی، ۸/ ۳۳؛ ابن‌كثير، ۱۳/ ۳۰۱)، و نيز البته از «وفَیات الأعیان و أنباءُ أبناء الزمان»، برمی‌آيد كه در نثرنويسی هم چيره‌دست بوده است. كتاب «وفيات الاعيان» (ه‍ م) كه نگارش آن از ۶۵۴ ق. در قاهره تا ۶۷۲ ق. به طول انجاميد، در نوع خود كم نظير است و از بزرگ‌ترین و نافع‌ترین کتاب‌های فن رجال است. ابن خلكان به‌ترتیب حروف معجم، ترجمه ۸۴۶ تن از بزرگان امرا و وزرا و علما را كه طی چند سال از كتب مختلف استخراج كرده يا از افراد موثق شنيده يا خود با آنان دوستی و ارتباط داشته، گردآورده است.

از وی كتاب ديگری در دست نيست، اما به نظر می رسد كه اثر يا آثار ديگری نيز پديد آورده بوده است (ابوالفداء، ۳/ ۱۶). خاصه كه صفدی (۷/ ۳۰۸) يادآور شده كه وی مجموعه‌های ادبی نيز داشته است.

بسياری از نويسندگان ابن خلكان را از نظر اخلاقی ستوده‌اند و او را مردی نيك نفس و خوش خوی (يافعی، ۴/ ۱۹۳؛ ابن طولون، ۱/ ۱۹۳) و سخاوتمند و پاكدامن دانسته‌اند (عباس، ۷/ ۵۶، به نقل از ابن‌شاكر) كه حتی از گرفتن مالی كه بيبرس در روزگار تنگدستی، به نزد وی فرستاد، خودداری كرد (صفدی، ۷/ ۳۱۱) و هرگز در كار قضا بی‌راه نشد (همو، ۷/ ۳۱۰، ۳۱۱). همين رفتارهای او بود كه وقتی دوباره به قضای دمشق منصوب شد، مردم شادی كردند (ابن كثير، ۱۳/ ۲۷۹، ۲۸۰، ۲۹۱). با اينهمه برخی او را به كردارهای ناپسند و ادعای دروغين انتساب به برامكه متهم كردند، اما ابن خلكان خود به برخی از آنها پاسخ داد (صفدی، ۷/ ۳۱۲، ۳۱۳). چنانکه گویند وقتی او را به کذب در انتساب به برامکه تهمت کردند، او در جواب گفت: اگر به دورغ نسب خواستمی کردن، خود را به عباس بن عبدالمطلب یا علی بن ابی‌طالب یا یکی از صحابه بستمی. چه فایدتی مترتب تواند بود در انتساب به قومی که از آنان بقیتی نمانده و در اصل مجوس بوده‌اند؟

مذهب ابن خلكان

دربارۀ مذهب ابن خلكان، با آنكه هيچ ترديدی نيست كه شافعی بوده، اما گفته‌اند كه محمد بن شيخ محيی‌الدين معروف به اسلمی در كتاب «الترجمة العبقرية و الصولة الحيدرية»، ابن خلكان را بدان سبب كه از برخی منابع شيعی استفاده كرده، شيعه دانسته است (عباس، ۷/ ۵۵).

البته درست است كه چون برخی از دوستان او مانند ابوالمحاسن الشّوّاء و يوسف اربلی شاعر، شيعه بودند و او خود شعر فرزدق در ستايش امام زين‌العابدين (علیه السلام) را در كتابش نقل كرده، می‌تواند چنين نظری را برانگيزد، ولی بايد گفت كه اين معنی در ديدگاه نخست ناشی از بی‌طرفی او در نقل حوادث و ذكر تراجم است و بايد توجه داشت كه او در سرزمينی می‌زيست كه ساليان دراز فاطمیان بر آنجا فرمان راندند و گرايشهای شيعی هنوز در منطقه نمايان بوده است.

مآخذ

ابن خلكان، وفيات؛ ابن شاكر كتبی، محمد، فوات الوفيات، به كوشش احسان عباس، بيروت، ۱۹۷۳ م؛ ابن صقاعی، فضل الله بن ابی الفخر، ثالی كتاب وفيات الاعيان، به كوشش ژاكلين سوبله، دمشق، ۱۹۷۴ م؛ ابن طولون، محمد، القلائد الجوهريّة، به كوشش محمد احمد دهمان، دمشق، ۱۴۰۱ ق/ ۱۹۸۱ م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبكر بن احمد، طبقات الشّافعيّة، به كوشش الحافظ عبدالعليم خان، حيدرآباد دكن، ۱۳۹۹ ق/ ۱۹۷۷ م؛ ابن كثير، البداية؛ ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، تراجم رجال القرنين، به كوشش عزت العطار الحسينی، قاهره، ۱۳۶۶ ق/ ۱۹۴۷ م؛ ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر، بيروت، دارالمعرفة؛ اسنوی، عبدالرحيم بن حسن، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ ق/ ۱۹۷۰ م؛ جبوری، عبدالله، مقدمه و حاشيه بر طبقات (نک‍ : اسنوی در همين مآخذ)؛ خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ ق/ ۱۹۶۲ م؛ دواداری، ابوبكر بن عبدالله، كنز الدّرر، به كوشش اولرخ هارمان، قاهره، ۱۳۹۱ ق/ ۱۹۷۱ م؛ زبيدی، تاج العروس؛ سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعية الكبری، به كوشش عبدالمفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناحی، قاهره، ۱۹۷۱ م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش احسان عباس، بيروت، ۱۳۸۹ ق/ ۱۹۶۹ م؛ عباس، احسان، مقدمه بر وفيات (نک‍ : ابن خلكان در همين مآخذ)؛ نعيمی دمشقی، عبدالقادر بن محمد، الدارس فی تاريخ المدارس، به كوشش جعفر الحسنی، دمشق، ۱۳۶۷ ق/ ۱۹۴۸ م؛ يافعی، عبدالله، مرآة الجنان، حيدرآباد دكن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ ق؛ يونينی، موسی، ذيل مرآة الزمان، حيدرآباد دكن، ۱۳۷۵ ق/ ۱۹۵۵ م.

منابع

• "ابن خلکان"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، صادق سجادی.
• "شمس‌الدین ابوالعباس احمد البرمکی الاربلی الشافعی"، سایت علما و عرفا.

علمای قرن هفتم