محمدعلی مدرس تبریزی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۷ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
میرزا محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی از مجتهدین و فقها که در علوم ادبیات فارسی و ادبیات عرب، لغت، فقه و اصول، حدیث، درایه، حکمت، کلام، هیئت و نجوم قدیم تبحر داشته است.
+
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی
 +
||تصویر= [[پرونده:Mudarres.jpg|۲۲۰px|center]]
 +
||زادروز =  ۱۲۹۶ قمری
 +
|زادگاه = [[تبریز]]
 +
|وفات =  ۱۳۷۳ قمری
 +
|مدفن = [[قم]]، قبرستان شیخان
 +
|اساتید =  میرزا علی لنکرانی، میرزا ابوالحسین انگجی، میرزا صادق مجتهد تبریزی، [[آیت الله محمدعلی شاه آبادی|میرزا محمدعلی شاه‌آبادی]]، [[آقا بزرگ تهرانی]]،...
 +
|شاگردان =
 +
|آثار = [[ريحانة الادب (کتاب)|ریحانة الادب]]، کفایة المحصلین، الدرّ الثمین، نثر اللثالی، التحفة المهدیة، فرهنگ نوبهار،...
 +
}}
 +
'''«میرزا محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی»''' (۱۲۹۶-۱۳۷۳ ق)، فقیه مجتهد، محدث رجالی و ادیب نامدار [[شیعه]] در قرن ۱۴ قمری بود. مدرس تبریزی در علوم [[فقه]]، [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]]، [[حدیث]]، [[رجال]]، ادبیات و لغت تبحر داشت. «[[ريحانة الادب (کتاب)|ریحانة الادب]]» معروفترین کتاب اوست.
  
−
==تولد مرحوم مدرس تبريزی==
+
==ولادت==
 +
محمدعلی مدرس تبریزی در سال ۱۲۹۶ هـ.ق<ref>مستدرک اعیان الشیعه، حسن الامین، دارالتعارف للمطبوعات، ج۱، ۱۸۸.</ref> در [[تبریز]] پا به عرصه وجود نهاد. مدرس تبریزی به مدرس خیابانی<ref>فرهنگ فارسی معین، ج۶، ص۱۹۳۷.</ref> نیز مشهور بود.
  
−
محمدعلی مدرس در سال هـ.ق<ref>مستدرک [[اعیان الشیعه]]، حسن الامین، دارالتعارف للمطبوعات، ج1، 188.</ref> در تبریز شهر دانشمدان بافضیلت پا به عرصه وجود نهاد. مدرس تبریزی که به مدرس خیابانی<ref>فرهنگ فارس معین، ج6، ص1937.</ref> نیز مشهور بود.
+
==تحصیلات و اساتید==
 +
میرزا محمدعلی مدرس، مقدمات علوم عربی را در حوزه های دینی آن روز فراگرفت. آن گاه به تحصیل کتب معمولی فقهی، اصولی و [[ریاضی|ریاضیات]] در مدرسه طالبیه [[تبریز]] روی آورد. وی علوم معقول را در محضر آیت الله میرزا علی لنکرانی، خارج [[فقه]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]] را در مکتب آیت الله میرزا ابوالحسین مجتهد (مشهور به انگجی) آموخت. همچنین در حوزه درسی آیت الله میرزا صادق مجتهد تبریزی حاضر شد.<ref>ر.ک: ریحانة الادب، ج۸، ص۱۶.</ref>
  
−
==اساتید مرحوم مدرس تبريزی و اجازه اجتهاد آنان==
+
حوزه درسی این دو عالم بزرگوار که از مراجع دینی بودند، مدرس تبریزی را به مراتب عالی فقهی و اصولی رهنمون شد و کمال [[اجتهاد]] را در او به ظهور رساند. همچنین برخی علمای بزرگ آن زمان [[آیت الله محمدعلی شاه آبادی|میرزا محمدعلی شاه‌آبادی]] و [[آقا بزرگ تهرانی]] به وی [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] روایی دادند.
  
−
مقدمات علوم عربی را در حوزه های دینی آن روز فراگرفت آن گه به تحصیل کتب معمولی فقهی، اصولی و ریاضیات در مدرسه طالبیه تبریز روی آورد. وی علوم معقول را در محضر آیت الله میرزا علی لنکرانی، خارج [[فقه]] و [[اصول]] را در مکتب آیت الله حاج میرزا ابوالحسین مجتهد (مشهور به انگجی) آموخت همچنین در حوزه درسی آیت الله میرزا صادق مجتهد تبریزی قدس سره حاضر شد.<ref>ر.ک:ریحانة الادب، ج8، ص16.</ref>
+
==در منظر عالمان==
 +
در حالات مدرس تبریزی چنین گفته اند: «شبها مرتباً، وقت سحر و قبل از طلوع صبح بیدار می شد، پس از ادای نوافل و فریضه صبح، با پشتکار کم‌نظیری به مطالعه می پرداخت و برای این که از تألیف و مطالعه بازنماند، باب معاشرت و رفت و آمد با دیگران را حتی الامکان بر روی خود بسته بود».<ref>ریحانة الادب، ج۸، ص۶.</ref> همچنین نوشته اند: «دوازده سال آخر عمر را در حجره ای در مدرسه سپهسالار تهران (مدرسه عالی [[شهید مطهری]] کنونی) انزوا اختیار نمود و باب معاشرت را به روی خود بست و با فراغت بیشتر و با شوقی روزافزون به کار خود ادامه داد.<ref>همان، ج۱، ص۱۳.</ref>  
  
−
حوزه درسی این دو عالم بزرگوار که از مراجع دینی بودند، مدرس تبریزی را به مراتب عالی فقهی و اصولی رهنمون شد و کمال نبوغ اجتهادی را در او به ظهور رساند و به این ترتیب مراجع بزرگ آن زمان حضرات آیات سید محمد حجت کوه‌کمره ای، سید صدرالدین صدر، میرزا محمدعلی شاه‌آبادی تهرانی، محمدحسین کاشف الغطاء، میرزا عبدالحسین رشتی به وی اجازه [[اجتهاد]] دادند.
+
آیت الله [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|مرعشی نجفی]] می فرمود: «پس از فوت این عالم ربانی در تبریز، بر حسب وصیت آن مرحوم، جنازه اش را به [[قم]] منتقل نمودند، این جانب متصدی [[نماز میت|نماز]] و دیگر احکام شرعیه اش شدم. هنگامی که به [[قبر]] می سپردم، کفنش کنار رفت. عطر وجودش که عطر خاص سیب را می داد، مرا مدهوش نمود آنچنان بوی خوش سیبی سراسر وجود او را احاطه کرده بود که غرق در عالم عطریات بود، چنین منظره و چنین عطری را در عمرم جای دیگر مشاهده و احساس نکرده بودم».<ref>مفاخر آذربایجان، عقیقی بخشایشی، تبریز، نشر آذربایجان، ج۱، ص۳۲۶.</ref>
  
−
علاوه بر آن محمدعلی مدرس تبریزی از محضر آیات عظام محمدعلی هبةالدین شهرستانی، [[آقا بزرگ تهرانی]] و سید محسن حکیم، محمدحسین کاشف الغطاء و میرزا عبدالحسین رشتی اجازه روایت گرفت.
+
سید محمدعلی روضاتی می گوید: «... مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم، یافتم. ملکات و صفات عالی و نیکوی آن مرد بزرگ به قدری مرا جذب نموده بود که غالب ایام توقفم در تهران به خدمتش می رسیدم حقا بزرگ مردی فوق‌العاده بود...».<ref>همان، ص۱۱.</ref>
  
−
==علاقه به تحصیل و تألیف==
+
مؤلف «علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی» می نویسد: «مدرس تبریزی یکی از علماء و دانشمندان بزرگ آذربایجان در قرن اخیر و فقیهی محقق، حکیمی متکلم، محدثی عالم به [[علم رجال]] و ادبیات و لغت عرب و عجم بود».<ref>علمای بزرگ، شیعه از کلینی تا خمینی، م، جقادقانی، ص۳۸۸-۳۸۹.</ref>
  
−
مرحوم مدرس تبریزی در زندگینامه اش از شوق به تحصیل دانش و تألیف این گونه سخن می گوید: به اقتضای شوق فطری که در میراث اثر علمی اشتم باب مراوده را بر روی خودم مسدود و با فضل غیرمتناهی به تألیف آغاز کردم و چه زیبا توانست این علاقه و شوق فطری را به مقصد برساند و تألیفات ارزنده ای به جامعه علمی تحویل دهد. توفیق حضرت [[حق]]، علاقه، پشتکار<ref>نقباة البشر فی القرن الرابع عشر، الشیخ آقا بزرگ التهرانی، [[مشهد]]، دالمرتضی، 1404 ق، ج4، ص1457.</ref> و امانت در نوشتار موجب شد که امروزه آثار گرانسنگی از وی به یادگار بماند و نامش جاودانه شود. آثاری که [[صدقه]] جاریه برای او و برای اهل تحقیق منبع شایسته ای شد و چه زیباست توصیه او به فرزندش که خود مصداق بارز آن شد.
+
صاحب کتاب «علمای معاصرین» می نویسد: «تبحرش بر ملل عالم مبرهن... در علم معقول و منقول و ادب بهره کامل و نصیب وافر دارد و امروز در حل مشکلات و معضلات هیئت و حساب از عظمای علمای عصر معدود می گردد».
  
−
{{بیت|بگذار به گیتی اثری ز آن که در آفاق| تا چشم به هم بر زنی از ما اثری نیست}}<ref>ریحانة الادب، ج8، ص6.</ref>
+
[[شیخ آقا بزرگ تهرانی|آقا بزرگ تهرانی]] در «[[نقباء البشر (کتاب)|نقباءالبشر]]» او را «عالمی متتبع و مؤلفی معروف» معرفی می کند.<ref>نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۴، ص۱۴۵۷.</ref>
  
−
'''نماز شب '''
+
مدرس تبریزی در کتاب «فرهنگ بزرگان اسلام و ایران» به «فاضل و عالم در رجال» متصف شده است.<ref>فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، ص۵۵۷.</ref>
  
−
در حالاتش چنین ذکر کرده اند: «شبها مرتباً، وقت سحر و قبل از طلوع صبح بیدار می شد، پس از ادای نوافل و فریضه صبح با پشتکار کم‌نظیری به مطالعه می پرداخت و برای این که از تألیف و مطالعه بازنماند، باب معاشرت و رفت و آمد با دیگران را حتی الامکان بر روی خود بسته بود».<ref>همان، ص12.</ref> و از خصوصیات ویژه ای، مناعت طبع، عزت نفس، سربلندی و سرافرازی را نام برده اند.
+
==آثار و تألیفات==
  
−
در بیان احوال او نوشته اند: «دوازده سال آخر عمر را در حجره ای در مدرسه سپهسالار تهران (مدرسه عالی [[شهید مطهری]] قدس سره) انزوا اختیار نمود و باب معاشرت را به روی خود بست و با فراغت بیشتر و با شوقی روزافزون به کار خود ادامه داد.<ref>همان، ج1، ص13.</ref> و سرانجام روح بلند این عالم جلیل القدر پس از یک عمر تحقیق و تألیف در 16 فروردین سال 1333 ش (مطابق، اول [[شعبان]] امانت) به خاک سپرده شد.<ref>همان، ج8، ص15.</ref>
+
مدرس تبریزی در زندگینامه اش از شوق به تحصیل دانش و تألیف این گونه سخن می گوید: «به اقتضای شوق فطری که در میراث اثر علمی داشتم باب مراوده را بر روی خودم مسدود و با فضل غیرمتناهی به تألیف آغاز کردم». و چه زیبا توانست این علاقه و شوق فطری را به مقصد برساند و تألیفات ارزنده ای به جامعه علمی تحویل دهد. توفیق حضرت حق، علاقه، پشتکار<ref>نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج۴، ص۱۴۵۷.</ref> و [[امانت]] در نوشتار موجب شد که آثار گرانسنگی از وی به یادگار بماند و نامش جاودانه شود. آثاری که صدقه جاریه برای او و برای اهل تحقیق منبع شایسته ای شد و چه زیباست توصیه او به فرزندش که خود مصداق بارز آن شد:<ref>ریحانة الادب، ج۸، ص۶.</ref>
 +
{{بیت|بگذار به گیتی اثری، ز آن که در آفاق| تا چشم به هم بر زنی از ما اثری نیست}}
  
−
'''شعر طلوع و غروب'''
+
مرحوم مدرس تبریزی از پیشروان فرهنگ نویسی در زبان فارسی بشمار می رود و آثارش منبع بسیاری از فرهنگ نویسان بوده است.
  
−
فرزندش (محمد مدرس) سال ولایت و وفات پدر را ضمن شعری چنین ثبت نمود.
+
'''الف) آثار چاپ شده:'''
  
−
{{بیت|از این حسرت افسرده بودم که ناگه|به گوشم چنین گفت هاتف نهانی}}
+
*۱- [[ريحانة الادب (کتاب)|ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة واللقب]]؛<ref>الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج۱۱، ص۳۴۲.</ref> تألیف این اثر ارزشمند از سال ۱۳۶۴ هـ.ق (۱۳۲۴ ش) آغاز و تا هنگام وفات مؤلف ادامه داشت. «ریحانة الادب» محصول نه سال تلاش مرحوم مدرس تبریزی در سالیان آخر عمرش است، این کتاب ارزشمند که در ردیف کتب معتبر و منابع شرح حال نویسی به زبان فارسی است و شرح حال ۴۶۲۴ نفر را در خود جای داده است، و از جمله منابع مهم لغت نامه [[علی اکبر دهخدا|دهخدا]] می باشد. آیت الله [[سید محمد حجت کوه کمره ای|سید محمد حجت کوه‌کمری]] در [[تقریظ|تقریظی]] بر این کتاب می نویسد: «مجموعه نفیسی که در معروفین و کُنی و القاب ملحوظ گردید و اثر قیم و تألیف مفید و جامع متتبع شهیر و بحاث خبیر و نقاد بصیر ثقةالاسلام و سند الاعلام حضرت آقای آمیرزا محمدعلی خیابانی تبریزی است...». 
  
−
{{مدرس نمرده است هرگز،<ref>.1236 (ولادت)، این تاریخ با حساب ابجد بدست می آید.</ref> نمیرد|که ماندست آثار وی جاودانی<ref> 1373(وفات)، با جمع حروف ابجد، عدد مذکور حاصل می شود.</ref><ref>ریحانة الادب، ج8، ص5.</ref>}}
+
*۲- الدرّ الثمین أو دیوان المعصومین: شامل اشعار و کلمات منظومه منسوب به [[چهارده معصوم]] علیهم السلام است.
  
−
'''عطر سیب'''
+
*۳- فرهنگ بهارستان: این کتاب با اسلوب «سرّ الادب» ثعالبی به نگارش درآمده، و موضوع آن مترادفات زبان فارسی است.<ref>همان، ج۱۶، ص۱۹۳.</ref>
  
−
آیت الله العظمی مرعشی نجفی قدس سره می فرمود: و پس از فوت این عالم ربانی در تبریز بر حسب وصیت آن مرحوم، جنازه اش را به [[قم]] منتقل نمودند، این جانب متصدی نماز و دیگر [[احکام]] شرعیه اش شدم. «هنگامی که به قبر می سپردم، کفتنش کنار رفت. عطر وجودش که عطر خاص سیب را می داد، مرا مدهوش نمود آنچنان بوی خوش سیبی سراسر وجود او را احاطه کرده بود که غرق در عالم عطریات بود، چنین منظره و چنین عطری را در عمرم جای دیگر مشاهده و احساس نکرده بودم».<ref>مفاخر آذربایجان، دکتر عقیی، بخشایشی، تبریز، نشر آذربایجان، ج1، ص326.</ref>
+
*۴- فرهنگ نوبهار؛ موضوع آن معانی لغت فارسی به فارسی است. این کتاب شامل بیش از نوزده هزار لغت است.
  
−
سید محمدعلی روضاتی می گوید: «...مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم، یافتم. ملکات و صفات عالی و نیکوی آن مرد بزرگ به قدری مرا جذب نموده بود که غالب ایام توقفم در تهران به خدمتش می رسیدم حقا بزرگ مردی فوق‌العاده بود...».<ref>همان، ص11.</ref> در لغت نامه دهخدا با عنوان دانشمند و مؤلف متأخر از وی یاد شده است.<ref>لغت‌نامه دهخدا، چاپ جدید، ج12، ص18136.</ref>
+
*۵- کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدین: این کتاب شرح مزجی «تبصره» [[علامه حلی]] به عربی و در دو جلد است.
  
−
مؤلف علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی می نویسد: «مدرس تبریزی... یکی از علماء و دانشمندان بزرگ آذربایجان در قرن اخیر و فقیهی محقق، حکیمی متکلم محدثی عالم به علم رجال و ادیبات و لغت عرب و عجم بود».<ref>علمای بزرگ، شیعه از کلینی تا خمینی، م، جقادقانی، ص388 و 389.</ref>
+
*۶- نثر اللثالی در شرح نظم اللثالی: موضوع آن [[تجوید]] و در شرح «نظم اللثالی» معروف میرابوالقاسم (قاری عهد شاه عباس دوم صفوی) به زبان فارسی است.  
  
−
صاحب کتاب علمای معاصرین می نویسد: «تبحرس بر ملل عالم مبرهن... در علم معقول منقول و ادب بهره کامل و نصیب وافر دارد و امروز در حل مشکلات و معضلات هیئت و حساب از عظمای علمای عصر معدود می گردد».
+
*۷- التحفة المهدیة: این کتاب اشعار [[ائمه اطهار|ائمه]] (از [[امام سجاد علیه السلام|امام سجاد]] به بعد) علیهم السلام را شامل می شود.<ref>همان، ج۳، ص۴۷۴.</ref>
  
−
در کتاب فرهنگ بزرگان [[اسلام]] و ایران به «فاضل و عالم در رجال» متصف شده است.<ref>فرهنگ بزرگان [[اسلام]] و ایران، ص557.</ref> و آقا بزرگ تهرانی در نقباءالبشر او را «عالمی متتبع و مؤلفی معروف»<ref>نقباة البشر فی القرن الرابع عشر، ج4، ص1457.</ref> می داند.
+
'''ب) آثار چاپ نشده:'''
  
−
==مدرس تبریزی و ریحانة الادب==
+
*۸- حیاض الزلائل فی ریاض المسائل؛ اولین تألیف مرحم مدرس تبریزی است که در سن ۲۸ سالگی آن مرحوم در [[رجب]] سال ۱۳۲۴ هـ.ق تألیف آن به زبان عربی به پایان رسید، این کتاب شرح کتاب طهارت کتاب «[[ریاض المسائل (کتاب)|ریاض المسائل]]» اثر [[سید علی طباطبایی]] است.
  
−
«ریحانة الادب» محصول نه سال تلاش مرحوم مدرس تبریزی در سالیان آخر عمرش است، این کتاب ارزشمند که در ردیف کتب معتبر و منابع شرح حال نویسی به زبان فارسی است و شرح حال 4624 نفر را در خود جای داده است، در زمره منابع مهم شرح حال نویسی به زبان فارسی است و از جمله منابع مهم لغت نامه دهخدا می باشد.
+
*۹- غایة المُنی فی تحقیق الکُنی؛ تألیف کتاب در [[شعبان]] ۱۳۳۱ هـ.ق به پایان رسید. این کتاب که به زبان عربی نگارش یافته، به بیان [[کنیه]] های مستعمله در غیر انسان اختصاص یافته است.
  
−
آیت الله العظمی سید محمد حجت (کوه‌کمری) در تقریطی بر این کتاب می نویسد: «مجموعه نفیسی که در معروفین و کنی و القاب ملحوظ گردید و اثر قیم و تألیف مفید و جامع متتبع شهیر و بحاث خبیر و نقاد بصیر ثقةالاسلام و سند الاعلام حضرت آقای آمیرزا محمدعلی خیابانی تبریزی است. البته بر اهل ااطلاع و بصیرت پوشده نیست که احیای تام و آثار علمای اعلام لازم و این گونه تألیفات از طرفی آثار علمای ابرار را احیاء نموده و از طرف دیگر جامعه اسلامی را بسیار فایده می بخشد و راه را بر طالبان تراجم سهل و آسان می گرداند...».
+
*۱۰- فرهنگ نگارستان؛<ref>همان، ج۱۶، ص۲۱۹.</ref> تألیف کتاب در [[ماه محرم|محرم]] ۱۳۵۹ هـ.ق به پایان رسید. این اثر ارزشمند دربرگیرنده ۵۵/۰۰۰ لغت مفرد و مرکب است و در ۵ جلد و (دستنویس) نگارش یافته است.
  
−
'''صاحب کتاب مفاخر آذربایجان'''
+
*۱۱- قاموس المعارف؛ تألیف این کتاب در [[ربیع الثانی]] ۱۳۴۵ هـ.ق خاتمه یافته است، این کتاب به زبان فارسی و حاوی ۴۵/۰۰۰ لغت عصری معمولی و شاهکار مؤلفات آن مرحوم است که علاوه بر استیفای لغات فارسی، اکثر لغات عربی و پاره ای از لغات بیگانه را هم که در زبان فارسی رایج است، شامل می شود. همچنین شرح اجمالی عقائد و مذاهب مختلفه و اصطلاحات دینی و فنون نجومی، [[ریاضی]]، [[علم عروض|عروضی]]، تاریخی، غیر آنها را دربردارد. رساله مستقلی در دستور زبان فارسی در اول کتاب قاموس نگارش یافته است که می تواند به عنوان کتابی مستقل مورد استفاده قرار گیرد.
  
−
«ریحانة الادب را عصای دست خود در تألیف «طبقات مفسران [[شیعه]]» و آثار رجالی و تراجمی خود از جمله «مفاخر آذربایجان می داند».<ref>مفاخر آذربایجان، ج1، ص325.</ref> و سرانجام محمدعلی روضاتی می نویسد: به تهران رفتم و از فرط ارادت غاثبانه که به مؤلف «ریحانة الادب» پیدا کرده بودم، سراغ او رفته و در یکی از حجره های مدرسه سپهسالار به خدمتش رسیده و مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم، یافتم.<ref>ریحانة الادب، ج8، ص11.</ref>
+
*۱۲- امثال و حکم ترکی آذربایجانی.
  
−
==تألیفات مرحوم مدرس تبريزی==
+
== وفات ==
−
 
+
مرحوم محمدعلی مدرس تبریزی، سرانجام پس از یک عمر تحقیق و تألیف، در ۱۶ فروردین سال ۱۳۳۳ شمسی (اول [[شعبان]] ۱۳۷۳ قمری) دار فانی را وداع گفت و در [[قبرستان شیخان قم]] به خاک سپرده شد.<ref>ریحانة الادب، ج۸، ص۱۵.</ref>
−
مرحوم مدرس تبریزی از پیشروان فرهنگ نویسی در زبان فارسی بشمار می رود و آثارش منبع بسیاری از فرهنگ نویسان بوده است. به این نکته نیز باید توجه کرد که این فرهنگ نگار بزرگ از میان عالمان [[حوزه علمیه]] برخاسته است، با این وصف سهم حوزه علمیه در نگارش فرهنگ های امروزی در صدر جدول مراکز علمی، پژوهشی قرار دارد و به جای فرهنگ نگاری فارسی را نشأت گرفته از افکار عالمان دینی از جمله مرحوم مدرس تبریزی دانست.
 
−
 
 
−
'''<I>مجموعه آثار چاپی و خطی:</I>'''<ref>ریحانة الادب، ج1، ص17، ص6تا8 - فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، ص558 و فرهنگ تراجم نگاران، این کتاب به صورت مخطوط و تألیف محقق سخت کوش آقای ناصر باقری بیدهندی که اینجانب از آن بهره مند بوده ام).</ref>
 
−
 
 
−
<I>الف)آثار چاپ شده:</I>
 
−
 
 
−
* 1- ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة واللقب.<ref>الذربعه الی تصانیف الشیعه، العلامه الشیخ آقا بزرگ التهرانی، ج11، ص342.</ref> شرح حال (4624) نفر، تألیف این اثر ارزشمد از سال 1364 هـ.ق (مطابق؛ 1324 هـ.ق) آغاز و تا هنگام وفات مؤلف ادامه داشت.
 
−
 
 
−
* 2- الدراثمین او دیوان المعصومین: شامل اشعار و کلمات منظومه منسوبه به چهارده معصوم علیهم السلام جلد دوم این اثر در تبریز به چاپ رسیده است.
 
−
 
 
−
* 3- فرهنگ بهارستان: این کتاب با اسلوب «سر الادب ثعالبی» به نگارش درآمده، موضوع آن مترادفات زبان فارسی است و در [[شعبان]] 1348 هـ.ق در تبریز چاپ شده است.<ref>همان، ج16، ص193.</ref>
 
−
 
 
−
* 4- فرهنگ نوبهار؛ موضوع آن معانی لغت فارسی به فارسی است و در سال 1348 هـ.ق در تبریز در دو جلد چاپ (سربی) شد این کتاب شامل بیش از نوزده هزار لغت است.
 
−
 
 
−
* 5- کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدین: این کتاب شرح مزجی تبصره [[علامه حلی]] به عربی و در دو جلد است جلد اول در تبریز و به صورت سنگی چاپ و منتشر شده است.
 
−
 
 
−
* 6- نثر اللثالی در شرح نظم اللثالی: موضوع آن تجوید و در شرح نظم اللثالی معروف میرابوالقاسم (قاری عهد شاه عباس ثانی صفوی) است. تألیف این کتاب فارس در سال 1263 هجری به پایان رسید و در [[ذی الحجه]] 1378 با خط میرزا طاهر خوشنویس در 129 صفحه چاپ شد.
 
−
 
 
−
* 7- التحفه المهدیه: این کتاب از کتاب الدراک بین استخراج شده و اشعار ائمه (از امام چهارم به بعد) علیهم السلام را شامل می شود.<ref>همان، ج3، ص474.</ref>
 
−
 
 
−
<I>ب) آثار چاپ نشده:</I>
 
−
 
 
−
* 8- حیاض الزلائل فی ریاض المسائل: اولین تألیف مرحم مدرس تبریزی است که در سن 28 سالگی آن مرحوم در [[رجب]] سال 1324 هـ.ق تألیف آن به زبان عربی به پایان رسید، این کتاب شرح کتاب طهارت کتاب ریاض، (معروف به شرح کبیر سید علی طباطبائی) است.
 
−
 
 
−
* 9- غایة المنی فی تحقیق الکنی: تألیف کتاب در [[شعبان]] 1331 هـ.ق به پایان رسید این کتاب که به زبان عربی نگارش یافته، به بیان [[کنیه]] های مستعمله در غیرانسان اختصاص یافته است.
 
−
 
 
−
* 10- فرهنگ نگارستان<ref>همان، ج16، ص219.</ref>: تألیف کتاب در [[محرم]] 1359 هـ.ق به پایان رسید. این اثر ارزشمند دربرگیرنده 55/000 لغت مفرد و مرکب است و در 5 جلد و (دستنویس) نگارش یافته است.
 
−
 
 
−
* 11- قاموس المعارف: تألیف کتاب قاموس در [[ربیع الثانی]] 1345 هـ.ق خاتمه یافته است، این کتاب به زبان فارسی و حاوی 45/000 لغت عصری معمولی و شاهکار مؤلفات آن مرحوم است که علاوه بر استیفای لغات فارسی، اکثر لغات عربی و پاره ای از لغات بیگانه را هم که در زبان فارسی رایج است، شامل می شود. همچنین شرح اجمالی عقائد و مذاهب مختلفه و اصطلاحات دینی و فنون نجومی، ریاضی، عروضی، تاریخی، غیر آنها را دربردارد. رساله مستقلی در دستور زبان فارسی در اول کتاب قاموس نگارش یافته است که می تواند به عنوان کتابی مستقل مورد استفاده قرار گیرد.
 
−
 
 
−
* 12- امثال و حکم ترکی آذربایجانی
 
  
 
==پانویس==  
 
==پانویس==  
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
−
 
 
==منابع==
 
==منابع==
−
* اسماعيل محمد كرمانشاهى، ستارگان حرم، جلد 4.
+
*[[ستارگان حرم]]، محمداسماعيل كرمانشاهى، جلد ۴.: ۶ اسفند ۱۳۹۲.
−
* ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، [http://www.andisheqom.com/Files/olamamosnaf.php?idVeiw=4838&level=4&subid=4838 اندیشه قم]، بازیابی: 6 اسفند 1392.
+
*[http://www.andisheqom.com/Files/olamamosnaf.php?idVeiw=4838&level=4&subid=4838 "ریحانةالادب فی تراجم المعروفین بالکنیه أو اللقب"، سایت اندیشه قم]، بازیابی
  
−
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
+
[[رده:علمای قرن چهاردهم]][[رده:علماء شیعه]][[رده:فقیهان]][[رده:لغت شناسان]]
−
[[رده:مراجع تقلید]]
+
[[رده:رجالیون]][[رده:ادیبان]][[رده:مدفونین در قبرستان شیخان]]
−
[[رده:فقیهان]]
 
−
[[رده:مجتهدین]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ فوریهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۰۹:۳۱

۲۲۰px
نام کامل محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی
زادروز ۱۲۹۶ قمری
زادگاه تبریز
وفات ۱۳۷۳ قمری
مدفن قم، قبرستان شیخان

Line.png

اساتید

میرزا علی لنکرانی، میرزا ابوالحسین انگجی، میرزا صادق مجتهد تبریزی، میرزا محمدعلی شاه‌آبادی، آقا بزرگ تهرانی،...


آثار

ریحانة الادب، کفایة المحصلین، الدرّ الثمین، نثر اللثالی، التحفة المهدیة، فرهنگ نوبهار،...

«میرزا محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی» (۱۲۹۶-۱۳۷۳ ق)، فقیه مجتهد، محدث رجالی و ادیب نامدار شیعه در قرن ۱۴ قمری بود. مدرس تبریزی در علوم فقه، اصول، حدیث، رجال، ادبیات و لغت تبحر داشت. «ریحانة الادب» معروفترین کتاب اوست.

ولادت

محمدعلی مدرس تبریزی در سال ۱۲۹۶ هـ.ق[۱] در تبریز پا به عرصه وجود نهاد. مدرس تبریزی به مدرس خیابانی[۲] نیز مشهور بود.

تحصیلات و اساتید

میرزا محمدعلی مدرس، مقدمات علوم عربی را در حوزه های دینی آن روز فراگرفت. آن گاه به تحصیل کتب معمولی فقهی، اصولی و ریاضیات در مدرسه طالبیه تبریز روی آورد. وی علوم معقول را در محضر آیت الله میرزا علی لنکرانی، خارج فقه و اصول را در مکتب آیت الله میرزا ابوالحسین مجتهد (مشهور به انگجی) آموخت. همچنین در حوزه درسی آیت الله میرزا صادق مجتهد تبریزی حاضر شد.[۳]

حوزه درسی این دو عالم بزرگوار که از مراجع دینی بودند، مدرس تبریزی را به مراتب عالی فقهی و اصولی رهنمون شد و کمال اجتهاد را در او به ظهور رساند. همچنین برخی علمای بزرگ آن زمان میرزا محمدعلی شاه‌آبادی و آقا بزرگ تهرانی به وی اجازه روایی دادند.

در منظر عالمان

در حالات مدرس تبریزی چنین گفته اند: «شبها مرتباً، وقت سحر و قبل از طلوع صبح بیدار می شد، پس از ادای نوافل و فریضه صبح، با پشتکار کم‌نظیری به مطالعه می پرداخت و برای این که از تألیف و مطالعه بازنماند، باب معاشرت و رفت و آمد با دیگران را حتی الامکان بر روی خود بسته بود».[۴] همچنین نوشته اند: «دوازده سال آخر عمر را در حجره ای در مدرسه سپهسالار تهران (مدرسه عالی شهید مطهری کنونی) انزوا اختیار نمود و باب معاشرت را به روی خود بست و با فراغت بیشتر و با شوقی روزافزون به کار خود ادامه داد.[۵]

آیت الله مرعشی نجفی می فرمود: «پس از فوت این عالم ربانی در تبریز، بر حسب وصیت آن مرحوم، جنازه اش را به قم منتقل نمودند، این جانب متصدی نماز و دیگر احکام شرعیه اش شدم. هنگامی که به قبر می سپردم، کفنش کنار رفت. عطر وجودش که عطر خاص سیب را می داد، مرا مدهوش نمود آنچنان بوی خوش سیبی سراسر وجود او را احاطه کرده بود که غرق در عالم عطریات بود، چنین منظره و چنین عطری را در عمرم جای دیگر مشاهده و احساس نکرده بودم».[۶]

سید محمدعلی روضاتی می گوید: «... مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم، یافتم. ملکات و صفات عالی و نیکوی آن مرد بزرگ به قدری مرا جذب نموده بود که غالب ایام توقفم در تهران به خدمتش می رسیدم حقا بزرگ مردی فوق‌العاده بود...».[۷]

مؤلف «علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی» می نویسد: «مدرس تبریزی یکی از علماء و دانشمندان بزرگ آذربایجان در قرن اخیر و فقیهی محقق، حکیمی متکلم، محدثی عالم به علم رجال و ادبیات و لغت عرب و عجم بود».[۸]

صاحب کتاب «علمای معاصرین» می نویسد: «تبحرش بر ملل عالم مبرهن... در علم معقول و منقول و ادب بهره کامل و نصیب وافر دارد و امروز در حل مشکلات و معضلات هیئت و حساب از عظمای علمای عصر معدود می گردد».

آقا بزرگ تهرانی در «نقباءالبشر» او را «عالمی متتبع و مؤلفی معروف» معرفی می کند.[۹]

مدرس تبریزی در کتاب «فرهنگ بزرگان اسلام و ایران» به «فاضل و عالم در رجال» متصف شده است.[۱۰]

آثار و تألیفات

مدرس تبریزی در زندگینامه اش از شوق به تحصیل دانش و تألیف این گونه سخن می گوید: «به اقتضای شوق فطری که در میراث اثر علمی داشتم باب مراوده را بر روی خودم مسدود و با فضل غیرمتناهی به تألیف آغاز کردم». و چه زیبا توانست این علاقه و شوق فطری را به مقصد برساند و تألیفات ارزنده ای به جامعه علمی تحویل دهد. توفیق حضرت حق، علاقه، پشتکار[۱۱] و امانت در نوشتار موجب شد که آثار گرانسنگی از وی به یادگار بماند و نامش جاودانه شود. آثاری که صدقه جاریه برای او و برای اهل تحقیق منبع شایسته ای شد و چه زیباست توصیه او به فرزندش که خود مصداق بارز آن شد:[۱۲]

بگذار به گیتی اثری، ز آن که در آفاق تا چشم به هم بر زنی از ما اثری نیست

مرحوم مدرس تبریزی از پیشروان فرهنگ نویسی در زبان فارسی بشمار می رود و آثارش منبع بسیاری از فرهنگ نویسان بوده است.

الف) آثار چاپ شده:

  • ۱- ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة واللقب؛[۱۳] تألیف این اثر ارزشمند از سال ۱۳۶۴ هـ.ق (۱۳۲۴ ش) آغاز و تا هنگام وفات مؤلف ادامه داشت. «ریحانة الادب» محصول نه سال تلاش مرحوم مدرس تبریزی در سالیان آخر عمرش است، این کتاب ارزشمند که در ردیف کتب معتبر و منابع شرح حال نویسی به زبان فارسی است و شرح حال ۴۶۲۴ نفر را در خود جای داده است، و از جمله منابع مهم لغت نامه دهخدا می باشد. آیت الله سید محمد حجت کوه‌کمری در تقریظی بر این کتاب می نویسد: «مجموعه نفیسی که در معروفین و کُنی و القاب ملحوظ گردید و اثر قیم و تألیف مفید و جامع متتبع شهیر و بحاث خبیر و نقاد بصیر ثقةالاسلام و سند الاعلام حضرت آقای آمیرزا محمدعلی خیابانی تبریزی است...».
  • ۲- الدرّ الثمین أو دیوان المعصومین: شامل اشعار و کلمات منظومه منسوب به چهارده معصوم علیهم السلام است.
  • ۳- فرهنگ بهارستان: این کتاب با اسلوب «سرّ الادب» ثعالبی به نگارش درآمده، و موضوع آن مترادفات زبان فارسی است.[۱۴]
  • ۴- فرهنگ نوبهار؛ موضوع آن معانی لغت فارسی به فارسی است. این کتاب شامل بیش از نوزده هزار لغت است.
  • ۵- کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدین: این کتاب شرح مزجی «تبصره» علامه حلی به عربی و در دو جلد است.
  • ۶- نثر اللثالی در شرح نظم اللثالی: موضوع آن تجوید و در شرح «نظم اللثالی» معروف میرابوالقاسم (قاری عهد شاه عباس دوم صفوی) به زبان فارسی است.
  • ۷- التحفة المهدیة: این کتاب اشعار ائمه (از امام سجاد به بعد) علیهم السلام را شامل می شود.[۱۵]

ب) آثار چاپ نشده:

  • ۸- حیاض الزلائل فی ریاض المسائل؛ اولین تألیف مرحم مدرس تبریزی است که در سن ۲۸ سالگی آن مرحوم در رجب سال ۱۳۲۴ هـ.ق تألیف آن به زبان عربی به پایان رسید، این کتاب شرح کتاب طهارت کتاب «ریاض المسائل» اثر سید علی طباطبایی است.
  • ۹- غایة المُنی فی تحقیق الکُنی؛ تألیف کتاب در شعبان ۱۳۳۱ هـ.ق به پایان رسید. این کتاب که به زبان عربی نگارش یافته، به بیان کنیه های مستعمله در غیر انسان اختصاص یافته است.
  • ۱۰- فرهنگ نگارستان؛[۱۶] تألیف کتاب در محرم ۱۳۵۹ هـ.ق به پایان رسید. این اثر ارزشمند دربرگیرنده ۵۵/۰۰۰ لغت مفرد و مرکب است و در ۵ جلد و (دستنویس) نگارش یافته است.
  • ۱۱- قاموس المعارف؛ تألیف این کتاب در ربیع الثانی ۱۳۴۵ هـ.ق خاتمه یافته است، این کتاب به زبان فارسی و حاوی ۴۵/۰۰۰ لغت عصری معمولی و شاهکار مؤلفات آن مرحوم است که علاوه بر استیفای لغات فارسی، اکثر لغات عربی و پاره ای از لغات بیگانه را هم که در زبان فارسی رایج است، شامل می شود. همچنین شرح اجمالی عقائد و مذاهب مختلفه و اصطلاحات دینی و فنون نجومی، ریاضی، عروضی، تاریخی، غیر آنها را دربردارد. رساله مستقلی در دستور زبان فارسی در اول کتاب قاموس نگارش یافته است که می تواند به عنوان کتابی مستقل مورد استفاده قرار گیرد.
  • ۱۲- امثال و حکم ترکی آذربایجانی.

وفات

مرحوم محمدعلی مدرس تبریزی، سرانجام پس از یک عمر تحقیق و تألیف، در ۱۶ فروردین سال ۱۳۳۳ شمسی (اول شعبان ۱۳۷۳ قمری) دار فانی را وداع گفت و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.[۱۷]

پانویس

  1. ↑ مستدرک اعیان الشیعه، حسن الامین، دارالتعارف للمطبوعات، ج۱، ۱۸۸.
  2. ↑ فرهنگ فارسی معین، ج۶، ص۱۹۳۷.
  3. ↑ ر.ک: ریحانة الادب، ج۸، ص۱۶.
  4. ↑ ریحانة الادب، ج۸، ص۶.
  5. ↑ همان، ج۱، ص۱۳.
  6. ↑ مفاخر آذربایجان، عقیقی بخشایشی، تبریز، نشر آذربایجان، ج۱، ص۳۲۶.
  7. ↑ همان، ص۱۱.
  8. ↑ علمای بزرگ، شیعه از کلینی تا خمینی، م، جقادقانی، ص۳۸۸-۳۸۹.
  9. ↑ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۴، ص۱۴۵۷.
  10. ↑ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، ص۵۵۷.
  11. ↑ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج۴، ص۱۴۵۷.
  12. ↑ ریحانة الادب، ج۸، ص۶.
  13. ↑ الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج۱۱، ص۳۴۲.
  14. ↑ همان، ج۱۶، ص۱۹۳.
  15. ↑ همان، ج۳، ص۴۷۴.
  16. ↑ همان، ج۱۶، ص۲۱۹.
  17. ↑ ریحانة الادب، ج۸، ص۱۵.

منابع

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=محمدعلی_مدرس_تبریزی&oldid=154994»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا
مسابقه از خطبه ۱۱۱ نهج البلاغه