یتیم نوازی: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{عالی}} | {{عالی}} | ||
| − | + | «یتیم» در اصطلاح به كسی گفته می‌شود كه پدرش را از دست داده و به حد مردان نرسیده باشد. در آیات [[قرآن]] و روایات اسلامی، دستورات و توصیه‌های اخلاقی قابل توجهی درباره سرپرستی ایتام و رفتار صحیح با آنان بیان شده است. | |
==مفهوم یتیم== | ==مفهوم یتیم== | ||
| − | «یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یَتَمَ، یَتْیَمُ، یُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان به انقطاع و جدایی كودك از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن بلوغ ـ اطلاق می شود.<ref>ر.ك: مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، | + | «یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یَتَمَ، یَتْیَمُ، یُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان به انقطاع و جدایی كودك از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن [[بلوغ]] ـ اطلاق می شود.<ref>ر.ك: مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، ص575؛ لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا، ص137؛ منتهی الارب.</ref> همچنین معانی: کودک بی پدر،<ref>ناظم الاطباء.</ref> از آدمیان آنکه پدر از دست داده باشد و به حد مردان نرسیده باشد،<ref>اقرب الموارد.</ref> طفل بی پدر و گاهی به معنی بی مادر باشد و طفلی که مادر و پدر ندارد، یتیم الطرفین گویند.<ref>غیاث اللغات.</ref> |
| − | + | «یتیم» در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است؛ چنان كه مرحوم [[علامه طباطبايى|علامه طباطبایی]] می گوید: «یتیم به كسی گفته می شود كه پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی كه مادرش مرده، بكار نمی رود. برخی معتقدند كه در میان افراد انسان یتیم كسی است كه پدرش مرده و در حیوانات به كسی كه مادرش را از دست داده اطلاق می گردد».<ref>المیزان فى تفسیر القرآن، علامه طباطبایى، ج1، ص219.</ref> | |
| − | محمدطاهر | + | [[محمدطاهر ابن عاشور]] در معنای یتیم می نویسد: «از نظر عرب ها، كودكی كه تنها مانده و پدرش را كه حامی و دفاع كننده و [[نفقه]] دهنده او بوده، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی كند، زیرا با از دست دادن او بی سرپرست نمی ماند».<ref>التحریر والتنویر، محمدطاهر بن عاشور، ج4، ص219، الدار التونسیه للنشر.</ref> |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==تكریم ایتام در ادیان الهی== | ==تكریم ایتام در ادیان الهی== | ||
| − | یتیم گرچه از نوازش های پدری محروم | + | یتیم گرچه از نوازش های پدری محروم است، ولی از رحمت [[خداوند]] مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می شود. در دین مقدس [[اسلام]] نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، سفارش فراوان شده و این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد؛ چنان كه [[قرآن كریم]] می فرماید: «به یاد آرید آن هنگام را كه از [[بنی اسرائیل]] پیمان گرفتیم كه جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیكی كنید و با مردمان سخن نیك گویید و [[نماز]] بخوانید و [[زكات]] بدهید ولی جز اندكی، پشت كردند و رویگردان شدند».<ref>[[سوره بقره]]/83.</ref> |
| − | پیامبرانی چون [[حضرت موسی]] و [[حضرت عیسی]] علیهماالسلام به شدت از حقوق یتیمان طرفداری كرده و ظلم به یتیمان را از گناهان | + | پیامبرانی چون [[حضرت موسی]] و [[حضرت عیسی]] علیهماالسلام به شدت از حقوق یتیمان طرفداری كرده و [[ظلم]] به یتیمان را از گناهان بزرگ شمرده اند.<ref>الفروع من الكافى، شیخ كلینى، ج8، ص133؛ بحارالانوار، علامه مجلسى، ج14، ص290، مؤسسه الوفاء، بیروت.</ref> |
| − | در عصر جاهلیت و قبل از اسلام، اعراب با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آنها، نه تنها او را تكریم نمی | + | در عصر [[جاهلیت]] و قبل از اسلام، اعراب با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آنها، نه تنها او را تكریم نمی كردند، بلكه یتیم در نزد آنها ارزشی نداشت و همواره او را به خواری، سستی و بیچارگی و فقر توصیف می كردند.<ref>براى آگاهى بیشتر ر.ك: تفسیر التحریر، محمدطاهر ابن عاشور، ج2، ص355.</ref> |
| − | دین اسلام به عنوان كاملترین | + | [[اسلام|دین اسلام]] به عنوان كاملترین [[دین]] الهی، همواره مستضعفان و محرومان اجتماع را زیر حمایت خویش داشته است و در این میان، ایتام بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته اند. چنانکه واژه یتیم و مشتقات آن 23 بار در آیات [[قرآن]] وارد شده و افزون بر این، آیاتی نیز هستند كه این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست، ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است. |
| − | + | ==یتیم‌نوازی در قرآن و روایات== | |
| + | در آیات و روایات اسلامی، مطالب مهم واحکام و توصیه های اخلاقی فراوانی درباره ایتام به چشم می خورد: | ||
| − | ==سرپرستی ایتام== | + | ===سرپرستی ایتام=== |
| − | قرآن كریم و پیشوایان معصوم علیهم السلام امر سرپرستی كودكان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آنها برطرف شود. | + | [[قرآن كریم]] و پیشوایان [[معصوم]] علیهم السلام امر سرپرستی كودكان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آنها برطرف شود. |
| − | قرآن كریم می فرماید: {{متن قرآن|«... | + | قرآن كریم می فرماید: {{متن قرآن|«... وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَىٰ قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ...»}}؛<ref>[[سوره بقره]]/220. </ref> از تو درباره یتیمان می پرسند، بگو: اصلاح كار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند. |
| − | از آیه یاد شده برمی آید كه بهترین محیط برای كودكان یتیم، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اكرم صلی الله علیه | + | از [[آیه]] یاد شده برمی آید كه بهترین محیط برای كودكان یتیم، محیط طبیعی خانواده است و [[پیامبر اكرم]] صلی الله علیه وآله جای‌دادن یتیم در منزل و تأمین نیازمندی های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته<ref>مشكاةالانوار، ابى الفضل على الطبرسى، ص291، المكتبه الحیدریه فى النجف.</ref> |
| − | + | و در [[حدیث]] دیگری فرموده است: «در خانه ای كه یتیم باشد، رحمت و [[برکت]] الهی در فضای آن خانه حاكم خواهد شد» و باز می فرماید: «من و سرپرست یتیم در [[بهشت]] در كنار هم خواهیم بود».<ref>ر.ك: تفسیر ابن كثیر، ابن كثیر، ج4، ص544، دارالمعرفه، بیروت.</ref> | |
| − | قرآن كریم با نفی هر گونه مسائل غیرمنطقی و خرافی، ماجرای به فرزندخواندگی زید توسط پیامبر اكرم صلی الله علیه | + | بدیهی است كه یتیم در میان خانواده ای كه او را به فرزندخواندگی قبول كرده اند می تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید. قرآن كریم با نفی هر گونه مسائل غیرمنطقی و خرافی، ماجرای به فرزندخواندگی [[زید بن حارثه]] توسط پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله را مطرح كرده و در واقع یكی از شیوه های سرپرستی از ایتام را قبول یتیم به عنوان فرزندخوانده و پرورش او در محیط خانواده می داند، چنان كه می فرماید: «خدا پسرخوانده هایتان را پسرانتان نكرده، این سخنانی است كه شما از پیش خود می گویید ولی خدا حق را می گوید و به سوی راه درست هدایت می كند، پسر خوانده ها را به نام پدرانشان صدا بزنید كه این نزد خدا به عدالت نزدیك تر است و به فرض كه پدر آنان را نمی شناسید، برادر دینی خطابشان كنید و یا به عنوان دوست صدایشان بزنید و خدا در آنچه كه تاكنون اشتباه كرده اید، شما را مؤاخذه نمی كند ولی آنچه را كه عمداً مرتكب می شوید، مؤاخذه می كند و خدا همواره آمرزنده و رحیم است».<ref>[[سوره احزاب]]/4ـ5.</ref> از آیه یاد شده برمی آید كه فرزندخوانده [[احكام]] فرزند صُلبی را ندارد و باید آنها را به پدران خویش نسبت داد به آنها باید محبت و مودت نمود. |
| − | + | [[رسول خدا]] صلی الله علیه وآله درباره ارزشمندی این عمل نیکو و پسندیده (سرپرستی یتیمان) می فرمایند: «خَیْرُ بُیُوتِکُمْ بَیْتٌ فیهِ یَتِیمٌ مُکَرَّمٌ؛ بهترین خانه های شما، خانه ای است که یتیمی در آن گرامی داشته شود». | |
| − | + | رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله: «من عال یتیما حتی یستغنی اوجب الله له بذلک الجنة؛<ref>تحف العقول، ص198.</ref> کسی که یتیمی را در خاندان خود نگاهداری کند تا دوران کودکیش سپری گردد و از سرپرستی بی نیاز گردد، با این عمل بهشت را خداوند بر او واجب می کند». | |
| − | + | رسول خدا صلی الله علیه وآله: «من کفّل یتیما من المسلمین فادخله الی طعامه و شرابه، ادخله الله الجنة البتة الّا ان یعمل ذنبا لایُغفر؛<ref>مستدرک الوسائل، ج1، ص148.</ref> کسی که متکفل یتیمی شود، او را به خانه خود ببرد و در خوردنی ها و نوشیدنی ها شریک خویش نماید البته پاداش او [[بهشت]] است مگر آن که گناه غیرقابل بخششی مرتکب شده باشد». | |
| − | [[ | + | [[امام باقر]] علیه السلام: «اربع من کن فیه بَنَی الله له بیتا فی الجنة: من آوی الیتیم و رحم الضعیف واشفق علی والدیه و رفق بمملوکه؛<ref>خصال صدوق، ص176.</ref> هر کس دارای چهار خصلت باشد، خداوند خانه ای در [[بهشت]] برایش بنا می کند: یتیمی را سرپرستی کند، بیچاره ای را ترحم کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با مملوک خود نیکی و مدارا کند». |
| − | + | ===شیوه‌های رفتار با ایتام=== | |
| − | + | در [[قرآن كریم]] و روایات اسلامی درباره شیوه رفتار با ایتام و یتیم نوازی تأكید و سفارش فراوان شده است، چنانكه خداوند متعال می فرماید: {{متن قرآن|«أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَىٰ * وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَىٰ * وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَىٰ * فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ»}}؛<ref>[[سوره ضحی]]/9-6.</ref> «آیا تو را یتیمی نیافت و پناه داد؟ و تو را گمشده یافت و هدایت کرد؟ و تو را فقیر یافت و بی نیاز نمود؟ حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن». | |
| − | + | همچنین درباره [[ازدواج]] با دختران یتیم سفارش می كند كه رفتار عادلانه ای داشته باشید: «و اگر می ترسید كه (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نكنید، (از ازدواج با آنان، چشم پوشی كنید و) با زنان پاك (دیگر) ازدواج نمایید... .<ref>[[سوره نساء]]/3.</ref> | |
| − | + | [[علامه طباطبایی]] مورد نزول آیه یاد شده را ازدواج سرپرستان ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره مندی از مالشان و سپس رها كردن آنها در حالی كه تهی دست شده و كسی مایل به آنها نیست، دانسته است.<ref>ر.ك: المیزان فى تفسیر القرآن، علامه طباطبایى، ج4، ص166ـ167، مؤسسه العلمى، بیروت.</ref> | |
| − | + | خداوند متعال سرپرستان ایتام را از ستم در حق ایتام نهی كرده است و فرموده به ایتام باید نیكی كرد ([[سوره بقره]]/83) و امور و كارهای آنها را باید اصلاح نمود.(سوره بقره/220) | |
| − | + | بر اساس آیات قرآن كریم، با ایتام باید به نیكی و مهربانی سخن گفت و به آنها به شیوه پسندیده اطعام و پوشاك داد و آنها را همه جا گرامی داشت و به آنها پناه داد و هیچگاه آنها را نباید آزرد و یا با قهر آنها را از خویش دور نمود، قرآن كریم می فرماید: «با یتیمان سخن نیكو و دلپسند بگویید، به آنها اطعام دهید، آنها را گرامی داشته و به آنها پناه دهید و هرگز آنها را آزرده خاطر نكرده و از خود دور نكنید».<ref>ر.ك: سوره ها و آیات: [[سوره نساء]]/8 و 127؛ [[سوره انسان]]/8؛ [[سوره فجر]]/17؛ [[سوره ضحى]]/9؛ [[سوره ماعون]]/2.</ref> | |
| − | + | در روایات اسلامی نیز بر تكریم ایتام تأكید شده است؛ پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «بهترین خانه مسلمانان آن منزلی است كه در آن، یتیمی زندگی كند كه با وی به نیكی رفتار شود و بدترین منزل ها آن است كه در آنجا به یتیمی اهانت گردد.<ref>ر.ك: مستدرك الوسائل، محدث نورى، ج2، ص474، مؤسسه آل البیت، قم.</ref> | |
| − | + | رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره محبت به یتیمان می فرماید: «من مسح رأس یتیم کانت له بکل شعرة مرّت علیها یده حسنات؛<ref>مستدرک، ج2، ص616.</ref> کسی که دست نوازش و محبت به سر یتیمی بکشد به عدد هر موئی که از زیر دستش گذشته خداوند پاداش به او عنایت می فرماید». و فرمود: «من انکر منکم قساوة قلبه فلیدن یتیما فیلاطفه ولیمسح رأسه یلین قلبه باذن الله فان للیتیم حقاً؛<ref>وسائل، ج1، ص157.</ref> کسی که از [[قساوت قلب]] خود ناراضی است یتیمی را مورد ملاطفت قرار دهد، دست نوازش بر سرش بکشد امید است دلش به اذن خدا مهربان شود، یتیم در اجتماع حقی دارد با نوازش حق او ادا می شود. | |
| − | + | [[امام علی]] علیه السلام می فرماید: «هر مرد و زن باایمانی كه از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بكشد، خدای متعال به عدد هر مویی كه دست خود را روی آن می گذارد یك [[ثواب]] برای او می نویسد».<ref>ثواب الاعمال، ص237.</ref> | |
| − | + | یتیم نوازی در سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام امری مرسوم و بااهمیت بوده است؛ چنانكه نوشته اند [[حضرت محمد]] صلی الله علیه وآله روزی در راهی می گذشت، چند كودك را دید كه طفلی را دوره كرده و او را به نداشتن پدر سرزنش می كنند و می گویند كه تو پدر نداری ولی پدر ما فلان است و دارای شأن و مقام می باشد، كودك یتیم بنای گریستن گذاشت. پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله نزد او رفت و پرسید: چرا گریه می كنی؟ گفت: من پسر فلانی هستم كه در [[جنگ احد]] كشته شد، مادرم شوهر كرد و مرا از خود راند و خواهرم نیز فوت كرده است. پیامبر مهربان او را نوازش و آرام كرد، فرمود: اگر پدرت را كشتند، من پدر توام و همسرم مادرت، و [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه]] علیهاالسلام خواهرت است، كودك خوشحال شد و فریاد برآورد، هان! ای كودكان اكنون مرا سرزنش نكنید كه پدر و مادر و خواهر من از همه شما بهتر و برتر است. سپس پیامبر کودک را به حضرت فاطمه سپرد، و ایشان نیز او را نوازش و پاكیزه نمود و لباسی پاك بر او پوشانید و تا [[رحلت پیامبر اسلام|رحلت پیامبر]] در خانه حضرت فاطمه علیهاالسلام بود.<ref>ر.ك: مستدرك الوسائل، محدث نورى، ج2، ص474، مؤسسه آل البیت، قم.</ref> | |
| − | + | امام علی علیه السلام می فرماید: «الله الله فی الایتام فلاتغبّوا افواههم ولایضیعوا بحضرتکم؛<ref>نهج البلاغه، نامه 47.</ref> در وصیت به فرزندانش فرمود: از خدا بترسید درباره یتیمان، در غذای جسم آنان مسامحه ننمائید، در جان آنان نیز مراقبت کنید، مواظب باشید روحیه آنها در برابر شما ضایع نشود و آزرده نگردد». | |
| − | + | ===خوردن مال یتیم=== | |
| + | [[رسول خدا]] صلی الله علیه وآله فرمود: «یُبعثُ اُناسٌ عَن قبورهم یومَ القیامهِ تأججُ افواههم ناراً» فقیل: یا رسول الله! مَن هؤُلاءِ؟ قال صلی الله علیه وآله «الذین یأکلون اموال الیتامی ظلماً».<ref>وسایل الشیعه، ج12، ص183.</ref> «روز [[قیامت]] جمعی محشور می شوند در حالی که شعله آتش از دهان آنها خارج می شود، گفتند: یا رسول الله اینها چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که از روی ستم مال یتیمان را می خورند». | ||
| − | + | [[امام على]] عليه السلام (در وصيت خود پيش از شهادت) فرمود: درباره يتيمان از خدا بترسيد و مبادا يك روز سيرشان كنيد و يك روز گرسنه بمانند و مبادا كه با حضور شما آنان از بين بروند؛ زيرا از [[رسول خدا]] صلى الله عليه وآله شنيدم كه مى فرمود: هر كس يتيمى را سرپرستى كند تا آنكه بى نياز شود، خداوند عزوجل با اين كار [[بهشت]] را بر او واجب گرداند، همچنان كه آتش [[دوزخ]] را بر خورنده مال يتيم واجب ساخته است. | |
| − | + | در حدیثی از [[امام باقر]] علیه السلام یا [[امام صادق]] علیه السلام نقل شده که کسی سؤال کرد این مجازات آتش درباره چه مقدار از [[غصب]] مال یتیم است؟ فرمود: در برابر دو درهم.<ref>تفسیر برهان ذیل آیه شریفه به نقل از تفسیر نمونه، ج3، ص282.</ref> | |
| − | + | امیر مومنان علی علیه السلام می فرماید: «إن آکِلَ مالِ الیتیمِ سَیُدرِکُهُ وبالُ ذلکَ فی عَقَبِهِ و یلحَقُهُ وبالُ ذلکَ فی الآخرهِ».<ref>بحارالانوار، ج72، ص8.</ref> «خورنده مال یتیم بطور قطع زود است که وبال کارش در دنیا به اولادش برسد و خودش بسزایش در آخرت می رسد». | |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * | + | *لغتنامه دهخدا، ذیل واژه یتیم، در دسترس در [http://www.vajehyab.com/dehkhoda/%DB%8C%D8%AA%DB%8C%D9%85 واژه یاب]، بازیابی: 21 دی ماه 1392. |
| − | * | + | *[http://www.hadith.net/n102-e3176.html "خوردن مال یتیم"، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه]، بازیابی: 21 دی ماه 1392. |
| − | * | + | *"سخنان معصومان (سرپرستی و محبت به یتیم)"، نشریه پاسدار اسلام، تیر 1377، شماره 199. |
| − | * | + | *[http://www.andisheqom.com/Files/razael.php?idVeiw=29823&level=4&subid=29823، "گناهان کبيره- خوردن مال یتیم"، علی‌محمد حيدری نراقی، اندیشه قم]، بازیابی: 21 دی ماه 1392. |
| − | * | + | *[http://www.andisheqom.com/Files/quranmaaref.php?idVeiw=28790&level=4&subid=28790 "تكریم ایتام در قرآن"، علی اميرخانی، اندیشه قم]، بازیابی: 21 دی ماه 1392. |
[[رده:واژگان قرآنی]] | [[رده:واژگان قرآنی]] | ||
[[رده:آداب و سنن]] | [[رده:آداب و سنن]] | ||
| + | [[رده:اخلاق اجتماعی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۰۰
«یتیم» در اصطلاح به كسی گفته می‌شود كه پدرش را از دست داده و به حد مردان نرسیده باشد. در آیات قرآن و روایات اسلامی، دستورات و توصیه‌های اخلاقی قابل توجهی درباره سرپرستی ایتام و رفتار صحیح با آنان بیان شده است.
محتویات
مفهوم یتیم
«یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یَتَمَ، یَتْیَمُ، یُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان به انقطاع و جدایی كودك از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن بلوغ ـ اطلاق می شود.[۱] همچنین معانی: کودک بی پدر،[۲] از آدمیان آنکه پدر از دست داده باشد و به حد مردان نرسیده باشد،[۳] طفل بی پدر و گاهی به معنی بی مادر باشد و طفلی که مادر و پدر ندارد، یتیم الطرفین گویند.[۴]
«یتیم» در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است؛ چنان كه مرحوم علامه طباطبایی می گوید: «یتیم به كسی گفته می شود كه پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی كه مادرش مرده، بكار نمی رود. برخی معتقدند كه در میان افراد انسان یتیم كسی است كه پدرش مرده و در حیوانات به كسی كه مادرش را از دست داده اطلاق می گردد».[۵]
محمدطاهر ابن عاشور در معنای یتیم می نویسد: «از نظر عرب ها، كودكی كه تنها مانده و پدرش را كه حامی و دفاع كننده و نفقه دهنده او بوده، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی كند، زیرا با از دست دادن او بی سرپرست نمی ماند».[۶]
تكریم ایتام در ادیان الهی
یتیم گرچه از نوازش های پدری محروم است، ولی از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می شود. در دین مقدس اسلام نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، سفارش فراوان شده و این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد؛ چنان كه قرآن كریم می فرماید: «به یاد آرید آن هنگام را كه از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیكی كنید و با مردمان سخن نیك گویید و نماز بخوانید و زكات بدهید ولی جز اندكی، پشت كردند و رویگردان شدند».[۷]
پیامبرانی چون حضرت موسی و حضرت عیسی علیهماالسلام به شدت از حقوق یتیمان طرفداری كرده و ظلم به یتیمان را از گناهان بزرگ شمرده اند.[۸]
در عصر جاهلیت و قبل از اسلام، اعراب با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آنها، نه تنها او را تكریم نمی كردند، بلكه یتیم در نزد آنها ارزشی نداشت و همواره او را به خواری، سستی و بیچارگی و فقر توصیف می كردند.[۹]
دین اسلام به عنوان كاملترین دین الهی، همواره مستضعفان و محرومان اجتماع را زیر حمایت خویش داشته است و در این میان، ایتام بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته اند. چنانکه واژه یتیم و مشتقات آن 23 بار در آیات قرآن وارد شده و افزون بر این، آیاتی نیز هستند كه این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست، ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است.
یتیم‌نوازی در قرآن و روایات
در آیات و روایات اسلامی، مطالب مهم واحکام و توصیه های اخلاقی فراوانی درباره ایتام به چشم می خورد:
سرپرستی ایتام
قرآن كریم و پیشوایان معصوم علیهم السلام امر سرپرستی كودكان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آنها برطرف شود.
قرآن كریم می فرماید: «... وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَىٰ قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ...»؛[۱۰] از تو درباره یتیمان می پرسند، بگو: اصلاح كار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند.
از آیه یاد شده برمی آید كه بهترین محیط برای كودكان یتیم، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله جای‌دادن یتیم در منزل و تأمین نیازمندی های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته[۱۱]
و در حدیث دیگری فرموده است: «در خانه ای كه یتیم باشد، رحمت و برکت الهی در فضای آن خانه حاكم خواهد شد» و باز می فرماید: «من و سرپرست یتیم در بهشت در كنار هم خواهیم بود».[۱۲]
بدیهی است كه یتیم در میان خانواده ای كه او را به فرزندخواندگی قبول كرده اند می تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید. قرآن كریم با نفی هر گونه مسائل غیرمنطقی و خرافی، ماجرای به فرزندخواندگی زید بن حارثه توسط پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله را مطرح كرده و در واقع یكی از شیوه های سرپرستی از ایتام را قبول یتیم به عنوان فرزندخوانده و پرورش او در محیط خانواده می داند، چنان كه می فرماید: «خدا پسرخوانده هایتان را پسرانتان نكرده، این سخنانی است كه شما از پیش خود می گویید ولی خدا حق را می گوید و به سوی راه درست هدایت می كند، پسر خوانده ها را به نام پدرانشان صدا بزنید كه این نزد خدا به عدالت نزدیك تر است و به فرض كه پدر آنان را نمی شناسید، برادر دینی خطابشان كنید و یا به عنوان دوست صدایشان بزنید و خدا در آنچه كه تاكنون اشتباه كرده اید، شما را مؤاخذه نمی كند ولی آنچه را كه عمداً مرتكب می شوید، مؤاخذه می كند و خدا همواره آمرزنده و رحیم است».[۱۳] از آیه یاد شده برمی آید كه فرزندخوانده احكام فرزند صُلبی را ندارد و باید آنها را به پدران خویش نسبت داد به آنها باید محبت و مودت نمود.
رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره ارزشمندی این عمل نیکو و پسندیده (سرپرستی یتیمان) می فرمایند: «خَیْرُ بُیُوتِکُمْ بَیْتٌ فیهِ یَتِیمٌ مُکَرَّمٌ؛ بهترین خانه های شما، خانه ای است که یتیمی در آن گرامی داشته شود».
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله: «من عال یتیما حتی یستغنی اوجب الله له بذلک الجنة؛[۱۴] کسی که یتیمی را در خاندان خود نگاهداری کند تا دوران کودکیش سپری گردد و از سرپرستی بی نیاز گردد، با این عمل بهشت را خداوند بر او واجب می کند».
رسول خدا صلی الله علیه وآله: «من کفّل یتیما من المسلمین فادخله الی طعامه و شرابه، ادخله الله الجنة البتة الّا ان یعمل ذنبا لایُغفر؛[۱۵] کسی که متکفل یتیمی شود، او را به خانه خود ببرد و در خوردنی ها و نوشیدنی ها شریک خویش نماید البته پاداش او بهشت است مگر آن که گناه غیرقابل بخششی مرتکب شده باشد».
امام باقر علیه السلام: «اربع من کن فیه بَنَی الله له بیتا فی الجنة: من آوی الیتیم و رحم الضعیف واشفق علی والدیه و رفق بمملوکه؛[۱۶] هر کس دارای چهار خصلت باشد، خداوند خانه ای در بهشت برایش بنا می کند: یتیمی را سرپرستی کند، بیچاره ای را ترحم کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با مملوک خود نیکی و مدارا کند».
شیوه‌های رفتار با ایتام
در قرآن كریم و روایات اسلامی درباره شیوه رفتار با ایتام و یتیم نوازی تأكید و سفارش فراوان شده است، چنانكه خداوند متعال می فرماید: «أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَىٰ * وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَىٰ * وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَىٰ * فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ»؛[۱۷] «آیا تو را یتیمی نیافت و پناه داد؟ و تو را گمشده یافت و هدایت کرد؟ و تو را فقیر یافت و بی نیاز نمود؟ حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن».
همچنین درباره ازدواج با دختران یتیم سفارش می كند كه رفتار عادلانه ای داشته باشید: «و اگر می ترسید كه (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نكنید، (از ازدواج با آنان، چشم پوشی كنید و) با زنان پاك (دیگر) ازدواج نمایید... .[۱۸]
علامه طباطبایی مورد نزول آیه یاد شده را ازدواج سرپرستان ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره مندی از مالشان و سپس رها كردن آنها در حالی كه تهی دست شده و كسی مایل به آنها نیست، دانسته است.[۱۹]
خداوند متعال سرپرستان ایتام را از ستم در حق ایتام نهی كرده است و فرموده به ایتام باید نیكی كرد (سوره بقره/83) و امور و كارهای آنها را باید اصلاح نمود.(سوره بقره/220)
بر اساس آیات قرآن كریم، با ایتام باید به نیكی و مهربانی سخن گفت و به آنها به شیوه پسندیده اطعام و پوشاك داد و آنها را همه جا گرامی داشت و به آنها پناه داد و هیچگاه آنها را نباید آزرد و یا با قهر آنها را از خویش دور نمود، قرآن كریم می فرماید: «با یتیمان سخن نیكو و دلپسند بگویید، به آنها اطعام دهید، آنها را گرامی داشته و به آنها پناه دهید و هرگز آنها را آزرده خاطر نكرده و از خود دور نكنید».[۲۰]
در روایات اسلامی نیز بر تكریم ایتام تأكید شده است؛ پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «بهترین خانه مسلمانان آن منزلی است كه در آن، یتیمی زندگی كند كه با وی به نیكی رفتار شود و بدترین منزل ها آن است كه در آنجا به یتیمی اهانت گردد.[۲۱]
رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره محبت به یتیمان می فرماید: «من مسح رأس یتیم کانت له بکل شعرة مرّت علیها یده حسنات؛[۲۲] کسی که دست نوازش و محبت به سر یتیمی بکشد به عدد هر موئی که از زیر دستش گذشته خداوند پاداش به او عنایت می فرماید». و فرمود: «من انکر منکم قساوة قلبه فلیدن یتیما فیلاطفه ولیمسح رأسه یلین قلبه باذن الله فان للیتیم حقاً؛[۲۳] کسی که از قساوت قلب خود ناراضی است یتیمی را مورد ملاطفت قرار دهد، دست نوازش بر سرش بکشد امید است دلش به اذن خدا مهربان شود، یتیم در اجتماع حقی دارد با نوازش حق او ادا می شود.
امام علی علیه السلام می فرماید: «هر مرد و زن باایمانی كه از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بكشد، خدای متعال به عدد هر مویی كه دست خود را روی آن می گذارد یك ثواب برای او می نویسد».[۲۴]
یتیم نوازی در سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام امری مرسوم و بااهمیت بوده است؛ چنانكه نوشته اند حضرت محمد صلی الله علیه وآله روزی در راهی می گذشت، چند كودك را دید كه طفلی را دوره كرده و او را به نداشتن پدر سرزنش می كنند و می گویند كه تو پدر نداری ولی پدر ما فلان است و دارای شأن و مقام می باشد، كودك یتیم بنای گریستن گذاشت. پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله نزد او رفت و پرسید: چرا گریه می كنی؟ گفت: من پسر فلانی هستم كه در جنگ احد كشته شد، مادرم شوهر كرد و مرا از خود راند و خواهرم نیز فوت كرده است. پیامبر مهربان او را نوازش و آرام كرد، فرمود: اگر پدرت را كشتند، من پدر توام و همسرم مادرت، و فاطمه علیهاالسلام خواهرت است، كودك خوشحال شد و فریاد برآورد، هان! ای كودكان اكنون مرا سرزنش نكنید كه پدر و مادر و خواهر من از همه شما بهتر و برتر است. سپس پیامبر کودک را به حضرت فاطمه سپرد، و ایشان نیز او را نوازش و پاكیزه نمود و لباسی پاك بر او پوشانید و تا رحلت پیامبر در خانه حضرت فاطمه علیهاالسلام بود.[۲۵]
امام علی علیه السلام می فرماید: «الله الله فی الایتام فلاتغبّوا افواههم ولایضیعوا بحضرتکم؛[۲۶] در وصیت به فرزندانش فرمود: از خدا بترسید درباره یتیمان، در غذای جسم آنان مسامحه ننمائید، در جان آنان نیز مراقبت کنید، مواظب باشید روحیه آنها در برابر شما ضایع نشود و آزرده نگردد».
خوردن مال یتیم
رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «یُبعثُ اُناسٌ عَن قبورهم یومَ القیامهِ تأججُ افواههم ناراً» فقیل: یا رسول الله! مَن هؤُلاءِ؟ قال صلی الله علیه وآله «الذین یأکلون اموال الیتامی ظلماً».[۲۷] «روز قیامت جمعی محشور می شوند در حالی که شعله آتش از دهان آنها خارج می شود، گفتند: یا رسول الله اینها چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که از روی ستم مال یتیمان را می خورند».
امام على عليه السلام (در وصيت خود پيش از شهادت) فرمود: درباره يتيمان از خدا بترسيد و مبادا يك روز سيرشان كنيد و يك روز گرسنه بمانند و مبادا كه با حضور شما آنان از بين بروند؛ زيرا از رسول خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه مى فرمود: هر كس يتيمى را سرپرستى كند تا آنكه بى نياز شود، خداوند عزوجل با اين كار بهشت را بر او واجب گرداند، همچنان كه آتش دوزخ را بر خورنده مال يتيم واجب ساخته است.
در حدیثی از امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام نقل شده که کسی سؤال کرد این مجازات آتش درباره چه مقدار از غصب مال یتیم است؟ فرمود: در برابر دو درهم.[۲۸]
امیر مومنان علی علیه السلام می فرماید: «إن آکِلَ مالِ الیتیمِ سَیُدرِکُهُ وبالُ ذلکَ فی عَقَبِهِ و یلحَقُهُ وبالُ ذلکَ فی الآخرهِ».[۲۹] «خورنده مال یتیم بطور قطع زود است که وبال کارش در دنیا به اولادش برسد و خودش بسزایش در آخرت می رسد».
پانویس
- ↑ ر.ك: مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، ص575؛ لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا، ص137؛ منتهی الارب.
- ↑ ناظم الاطباء.
- ↑ اقرب الموارد.
- ↑ غیاث اللغات.
- ↑ المیزان فى تفسیر القرآن، علامه طباطبایى، ج1، ص219.
- ↑ التحریر والتنویر، محمدطاهر بن عاشور، ج4، ص219، الدار التونسیه للنشر.
- ↑ سوره بقره/83.
- ↑ الفروع من الكافى، شیخ كلینى، ج8، ص133؛ بحارالانوار، علامه مجلسى، ج14، ص290، مؤسسه الوفاء، بیروت.
- ↑ براى آگاهى بیشتر ر.ك: تفسیر التحریر، محمدطاهر ابن عاشور، ج2، ص355.
- ↑ سوره بقره/220.
- ↑ مشكاةالانوار، ابى الفضل على الطبرسى، ص291، المكتبه الحیدریه فى النجف.
- ↑ ر.ك: تفسیر ابن كثیر، ابن كثیر، ج4، ص544، دارالمعرفه، بیروت.
- ↑ سوره احزاب/4ـ5.
- ↑ تحف العقول، ص198.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج1، ص148.
- ↑ خصال صدوق، ص176.
- ↑ سوره ضحی/9-6.
- ↑ سوره نساء/3.
- ↑ ر.ك: المیزان فى تفسیر القرآن، علامه طباطبایى، ج4، ص166ـ167، مؤسسه العلمى، بیروت.
- ↑ ر.ك: سوره ها و آیات: سوره نساء/8 و 127؛ سوره انسان/8؛ سوره فجر/17؛ سوره ضحى/9؛ سوره ماعون/2.
- ↑ ر.ك: مستدرك الوسائل، محدث نورى، ج2، ص474، مؤسسه آل البیت، قم.
- ↑ مستدرک، ج2، ص616.
- ↑ وسائل، ج1، ص157.
- ↑ ثواب الاعمال، ص237.
- ↑ ر.ك: مستدرك الوسائل، محدث نورى، ج2، ص474، مؤسسه آل البیت، قم.
- ↑ نهج البلاغه، نامه 47.
- ↑ وسایل الشیعه، ج12، ص183.
- ↑ تفسیر برهان ذیل آیه شریفه به نقل از تفسیر نمونه، ج3، ص282.
- ↑ بحارالانوار، ج72، ص8.
منابع
- لغتنامه دهخدا، ذیل واژه یتیم، در دسترس در واژه یاب، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
- "خوردن مال یتیم"، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
- "سخنان معصومان (سرپرستی و محبت به یتیم)"، نشریه پاسدار اسلام، تیر 1377، شماره 199.
- "گناهان کبيره- خوردن مال یتیم"، علی‌محمد حيدری نراقی، اندیشه قم، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
- "تكریم ایتام در قرآن"، علی اميرخانی، اندیشه قم، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
