حمزة بن قاسم علوی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
حمزةبن قاسم بن علي، معروف به ابويعلي؛ يكي از نوادگان حضرت ابوالفضل علیه‌السلام است.
+
'''حمزة بن قاسم بن علی''' (معروف به ابویعلی)، از [[محدث|محدثان]] موثق [[شیعه]] در قرن چهارم هجری و یکی از نوادگان [[حضرت عباس علیه السلام|حضرت ابوالفضل]] (علیه‌السلام) است. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]] ابویعلی را روای ثقة، جلیل القدر و کثیر الحدیث توصیف کرده و «کتاب التوحید» و «کتاب الزیارات و المناسک» را از آثار او برمی‌شمرد.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = ابویعلی حمزة بن قاسم علوی
 +
||تصویر= [[پرونده:حمزه غربی.jpg|۲۳۰px]]
 +
||زادروز = 
 +
|زادگاه =
 +
|وفات =  قرن چهارم هجری
 +
|مدفن = [[حله]]، [[عراق]]
 +
|اساتید =  [[سعد بن عبدالله اشعری قمی|سعد بن عبدالله اشعری]]، [[حسن بن متیل قمی|حسن بن متیل]]، محمد بن اسماعیل برمکى، جعفر بن محمد بن مالک فزارى،...
 +
|شاگردان = [[هارون بن موسی تلعکبری]]، على بن محمد القلانسى، حسین بن ابراهیم المؤدب، على بن احمد الدقاق،...
 +
|آثار = کتاب التوحید، کتاب الزیارات و المناسک، کتاب الردّ على محمد بن الأسدى،...
 +
}}
 +
==ولادت و نسب==
 +
حمزة بن قاسم، [[کنیه|مکنّى]] به «ابویعلى» از نوادگان [[حضرت عباس علیه السلام|حضرت ابوالفضل]] (ع) است که نسبش با پنج واسطه به آن حضرت مى‌رسد. حمزه به دلیل انتساب به [[امام علی علیه السلام|امیرمؤمنان]] (ع) به «علوى» و به دلیل انتسابش به حضرت عباس (ع) به «عباسى» شهرت دارد.<ref>رجال الشیخ، الأبواب، ص ۴٢۴؛ معجم رجال الحدیث، ج ٧، ص ٢٩٠.</ref>
  
== ولادت و نسب ==
+
نسبت جناب حمزه ابویعلى را چنین بیان کرده‌اند: حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن ابى‌الفضل العباس (ع).<ref>رجال النجاشى، ص ١۴٠.</ref> او در خاندانى که به ادب، [[شعر]] و [[حدیث|حدیث]] مشهور بودند و از سرآمدان عصر به شمار مى‌آمدند دیده به جهان گشود.
حمزة بن قاسم، [[کنیه|مكنّى]] به «ابويعلى» از نوادگان [[حضرت عباس علیه السلام|حضرت ابوالفضل]] (ع) است كه نسبش با پنج واسطه به آن حضرت مى‌رسد. حمزه به دليل انتساب به [[امام علی علیه السلام|اميرمؤمنان]] (ع) به «علوى» و به دليل انتسابش به حضرت عباس (ع) به «عباسى» شهرت دارد.[1]
 
  
نسبت جناب حمزه را چنين بيان كرده‌اند: حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبيدالله بن ابى‌الفضل العباس (ع).[2]
+
حمزة بن قاسم، در اوایل قرن چهارم هجرى مى‌زیست؛ از آن رو که از [[سعد بن عبدالله اشعری قمی|سعد بن عبدالله]] (م، ٣٠١ ق) روایت کرده و [[هارون بن موسی تلعکبری|تَلعَکبرى]] (م، ٣٨۵ ق) نیز از او روایت کرده است.<ref>آقابزرگ تهرانى، الذریعه، ج ۴، ص ۴٧٨.</ref> [[عبدالله مامقانی|مامقانى]] در کتاب رجال خود، مى ‏نویسد: «وى تا سال ۳۳۹ قمری زنده بود.»<ref>تنقیح المقال، ج۱ ص۳۶۶.</ref>
  
حمزة بن قاسم در خاندانى كه به ادب، شعر و حديث مشهور بودند و از سرآمدان عصر به شمار مى‌آمدند ديده به جهان گشود.
+
==فعالیت‌های علمى==
 +
دو نکته مهم در زندگى علمى حمزة بن القاسم مشهود بود: فراوانى [[حدیث|احادیث]] نقل شده از او و تألیف چندین کتاب. ابویعلى از راویان مورد اعتماد و بلندمرتبه در [[حدیث|حدیث]] و از عالمان بزرگ [[شیعه|شیعه]] به شمار مى‌آمد و دانشمندان بسیارى، افتخار شاگردى ایشان را داشتند. با توجه به سلسله [[سند حدیث|اسناد]] احادیث، جایگاه حدیثى حمزة بن قاسم و [[مشایخ|مشایخ]] و شاگردان او مشخص مى‌شود؛ وی از [[سعد بن عبدالله اشعری قمی|سعد بن عبدالله اشعری]]، محمد بن اسماعیل البرمکى، [[حسن بن متیل قمی|حسن بن متیل]]، جعفر بن محمد بن مالک الفزارى و على بن جنید الرازى روایت نقل مى‌کند. از سوى دیگر، [[هارون بن موسی تلعکبری]]، على بن محمد القلانسى، حسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام المؤدب، على بن احمد بن محمد الدقاق از او روایت نقل مى‌کنند.<ref>موسوعة طبقات الفقهاء، با اشراف آیةالله سبحانى، ج ۴، ص ١٨۶.</ref>
  
== شخصيت علمى ==
+
عالمان [[علم رجال|رجال]]، ضمن بیان فعالیتها و آثار علمی حمزة بن القاسم، شخصیت او را چنین وصف نموده اند:
ابويعلى حمزة بن قاسم، در اوايل قرن چهارم هجرى مى‌زيست؛ از آن رو كه از [[سعد بن عبدالله اشعری قمی|سعد بن عبدالله]] (متوفا ٣٠١) روايت كرده و تَلعَكبرى (متوفا ٣٨۵) نيز از او روايت كرده است.[8] ابى‌يعلى از راويان مورد اعتماد و بلندمرتبه حديث و از عالمان بزرگ شيعه به شمار مى‌آمد و دانشمندان بسيارى، افتخار شاگردى ايشان را داشتند. دو نكته مهم در زندگى علمى ابى‌يعلى مشهود بود: فراوانى احاديث نقل شده از او و تأليف چندين كتاب. شخصيت او را چنين وصف مى‌كنند:
 
  
[[احمد بن علی نجاشی|احمد بن على نجاشى]] (م، ۴۵٠ ق) مى‌نويسد: «حمزة بن القاسم بن على بن حمزة بن الحسن بن عبيدالله بن العباس بن على بن أبى‌طالب (ع) أبو يعلى، ثقة، جليل القدر من أصحابنا، كثير الحديث. له كتاب من روى عن جعفر بن محمد (ع) من الرجال و هو كتاب حسن، و كتاب التوحيد، و كتاب الزيارات و المناسك، كتاب الردّ على محمد بن الأسدى...»؛[9] حمزة بن قاسم. . . ابويعلى، ثقة جليل القدرى است از اصحاب ما؛ حديث بسيار روايت مى‌كرده؛ از او كتابى است در ذكر افرادى كه از جعفر بن محمد (ع) روايت كرده‌اند. همچنین كتاب التوحيد، كتاب الزيارات و المناسك كتاب الردّ على محمد بن (جعفر) الاسدى از اوست. حسين بن عبيدالله اين‌گونه به ما بيان داشت: على بن محمد القلانسى از حمزة بن قاسم جميع كتب او را روايت كرد.[10]
+
[[احمد بن علی نجاشی|احمد بن على نجاشى]] (م، ۴۵٠ ق) مى‌نویسد: «حمزة بن القاسم بن على بن حمزة بن الحسن بن عبیدالله بن العباس بن على بن أبى‌طالب (ع) أبو یعلى، ثقة، جلیل القدر من أصحابنا، کثیر الحدیث. له کتاب من روى عن جعفر بن محمد (ع) من الرجال و هو کتاب حسن، و کتاب التوحید، و کتاب الزیارات و المناسک، کتاب الردّ على محمد بن الأسدى...»؛<ref>النجاشى، فهرست أسماء مصنفى الشیعة، ص ١۴٩.</ref> حمزة بن قاسم... ابویعلى، ثقة جلیل القدرى است از اصحاب ما؛ حدیث بسیار روایت مى‌کرده؛ از او کتابى است در ذکر افرادى که از جعفر بن محمد (ع) روایت کرده‌اند. همچنین کتاب التوحید، کتاب الزیارات و المناسک کتاب الردّ على محمد بن (جعفر) الاسدى از اوست.  
  
[[شیخ طوسی|شیخ طوسى]] (م، ۴۶٩ ق) مى‌نويسد: حمزة بن القاسم العلوى العباسى؛ حمزة بن القاسم بن محمد بن عبدالله بن عبيدالله بن الحسن بن عبيدالله بن العباس بن على بن أبى‌طالب (ع) يروى عن سعد بن عبدالله، روى عنه التلعكبرى إجازة»؛ حمزة بن القاسم... از سعد بن عبدالله روايت مى‌كند؛ تلعكبرى نيز از او روايت مى‌كند.[11]
+
[[شیخ طوسی|شیخ طوسى]] (م، ۴۶٩ ق) مى‌نویسد: «حمزة بن القاسم العلوى العباسى؛ حمزة بن القاسم بن محمد بن عبدالله بن عبیدالله بن الحسن بن عبیدالله بن العباس بن على بن أبى‌طالب (ع) یروى عن سعد بن عبدالله، روى عنه التلعکبرى إجازة»؛ حمزة بن القاسم... از سعد بن عبدالله روایت مى‌کند؛ تلعکبرى نیز از او روایت مى‌کند.<ref>رجال شیخ طوسی، ص ۴٢۴.</ref>
  
علامه حلى (م، ٧٢۶ ق) مى‌نويسد: «حمزة بن القاسم ... أبويعلى ثقة جليل القدر من أصحابنا كثير الحديث له كتاب من روى عن جعفر بن محمد (ع) من الرجال»؛[12] حمزة بن القاسم... ثقة جليل القدرى است از أصحاب ما و احاديث بسيارى نقل كرده است. از او كتابى است در ذكر مردانى كه از جعفر بن محمد (ع) روايت كرده‌اند.
+
[[علامه حلی|علامه حلى]] (م، ٧٢۶ ق) مى‌نویسد: «حمزة بن القاسم ... أبویعلى ثقة جلیل القدر من أصحابنا کثیر الحدیث له کتاب من روى عن جعفر بن محمد (ع) من الرجال»؛<ref>رجال العلامه الحلّى، ص ۵٣.</ref> حمزة بن القاسم... ثقه جلیل القدرى است از أصحاب ما و احادیث بسیارى نقل کرده است. از او کتابى است در ذکر مردانى که از جعفر بن محمد (ع) روایت کرده‌اند.
  
ابن داود حلى (متولد ۶۴٧ ق)،[13] سيد مصطفى تفرشى (متوفا ١٠۴۴ ق) در «نقد الرجال»،[14] حائرى مازندرانى (متوفا 1216 ق) در «منتهى المقال» [15]، شيخ عباس قمى[16] و سيد ابوالقاسم خويى (متوفا ١۴١٣ ق) نيز به بزرگى از ابى‌يعلى ياد كرده‌اند.[17]
+
[[ابن داوود حلی|ابن داود حلى]] در «[[رجال ابن داود (کتاب)|رجال]]»،<ref>رجال ابن داود، ص ١٣۴.</ref> سید مصطفى تفرشى در «[[نقد الرجال (کتاب)|نقد الرجال]]»،<ref>نقد الرجال، ج ٢، ص ١۶٨.</ref> حائرى مازندرانى در «[[منتهى المقال (کتاب)|منتهى المقال]]»،<ref>ابوعلى حائرى، منتهى المقال فى أحوال الرجال، ج ٣، ص ١٣٩.</ref> [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمى]]<ref>محدث قمى، منتهى الآمال، ج ١، ص ٣۵٧ - ٣۵٩.</ref> و [[سید ابوالقاسم خویی|سید ابوالقاسم خویى]]<ref>معجم رجال الحدیث، ج ٧، ص ٢٩٠.</ref> نیز به بزرگى از ابى‌یعلى یاد کرده‌اند.
  
با درنگ در سلسله اسناد احاديث، جايگاه حديثى حمزه بن قاسم و مشايخ و شاگردان او مشخص مى‌شود. حمزه بن قاسم از سعد بن عبدالله، محمد بن اسماعيل البرمكى، حسن بن متيل، جعفر بن محمد بن مالك الفزارى و على بن جنيد الرازى روايت نقل مى‌كند. از سويى تلعكبرى، على بن محمد القلانسى، حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام المؤدب، على بن احمد بن محمد الدقاق از او روايت نقل مى‌كنند.[18]
+
==مدفن حمزه ابویعلی==
 +
مزار حمزه بن قاسم در جنوب شهر [[حله]] در [[عراق]] واقع است. [[عبدالله مامقانی|آیت الله مامقانی]] می‌‌نویسد: قبر این بزرگوار الآن در روستای مزیدیه، از روستاهای شرقی شهر حله است و در چهار فرسخی آن و میان رودخانه دجله و [[فرات]] قرار دارد.<ref>تنقیح المقال، ج ۱، ص ۳۷۷.</ref> اطراف حرم مسکونى بوده و به نام «حمزه» یا «حمزة الغربى» معروف است. این مزار باشکوه و معروف با گنبد، [[ضریح]]، رواق و صحن بزرگ، زائران بسیارى را پذیراست.<ref>الذریعه، ج ١، ص ٩۴؛ منتهى الآمال، ج ١، ص ٣۵٧ - ٣۵٩؛ معجم رجال الحدیث، ج ٧، ص ٢٩٠.</ref>
  
ميرزا محمدعلى اردوبادى كه كتابى درباره شخصيت حمزه بن قاسم به نام «المثل الأعلى» در ١٣۶٠ قمرى نگاشته است،[19] درباره ابى‌يعلى چنين مى‌نويسد: ابويعلى از علماى اهل بيت و يگانه‌اى برجسته از خاندان وحى و سروى بلند و افراشته در بوستان بنى‌هاشم است. او از مشايخ روايت بود و علماى بلاد براى بهره‌ورى از علوم اهل بيت (ع) نزد وى مى‌شتافتند.
+
پیشتر اما این گمان وجود داشت که این حرم از آنِ حمزة فرزند [[امام موسی کاظم علیه السلام|موسى الکاظم]] (ع) است، ولیکن توجه به این مزار و اختصاصش به ایشان، با حکایتى ارتباط دارد که برخى از محدثان و اندیشمندان بنام بدان اشاره کرده‌اند. این ماجرا درباره محل دفن حمزة بن قاسم حدود ۱۵۰ سال قبل رخ داده و نشان دهنده عنایت [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام زمان]] عجل الله تعالی فرجه به وی است. [[محدث نوری|محدث نوری]] در کتاب شریف «نجم الثّاقب» به [[سند حدیث|سند]] معتبر، از فرزند آیت الله [[سید مهدی قزوینی|سید مهدی قزوینی]]، که صاحب کرامات فراوان است، نقل می‌‌کند:
  
== مدفن حمزه ==
+
«پدرم (مرحوم سید مهدی قزوینی) گفت: من همواره به یکی از جزایری که بین رودخانه دجله و [[فرات]] واقع است، برای تبلیغ و ارشاد عشایر بنی زبید می‌‌رفتم. چون آنان از [[اهل سنت]] بودند، می‌‌کوشیدم آنان را به مذهب [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم‌السلام هدایت کنم. (با تلاش‌های پدرم همه آنان به [[شیعه|تشیع]] گرایش یافتند و اینک بر همین عقیده باقی‌اند.)
مزار حمزه بن قاسم در جنوب شهر بزرگ حله، در منطقه «مدحتيه» از توابع «مزيديه» واقع است. اطراف حرم مسكونى بوده و به نام «حمزه» يا «حمزة الغربى» معروف است. اين مزار باشكوه و معروف با گنبد، ضريح، رواق و صحن بزرگ، زائران بسيارى را پذيراست.<ref>الذريعه، ج ١، ص ٩۴؛ منتهى الآمال، ج ١، ص ٣۵٧ - ٣۵٩؛ معجم رجال الحديث، ج ٧، ص ٢٩٠.</ref>
+
پدرم فرمود: در همان جزیره، مزاری است معروف به مرقد حمزه فرزند حضرت [[امام موسی کاظم علیه السلام|موسی بن جعفر]] علیه‌السلام. مردم او را [[زیارت]] می‌‌کنند و کرامات زیادی هم برای او نقل می‌‌کنند. در نزدیک آن بارگاه، روستایی حدود صد خانوار بود. هرگاه به جزیره می‌‌رفتم، از کنار مرقد حمزه می‌‌گذشتم و او را زیارت نمی‌‌کردم؛ چون در نزد من ثابت شده بود که قبر او در شهر ری نزدیک قبر حضرت [[حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام|عبدالعظیم حسنی]] است.
  
پيشتر اين گمان وجود داشت كه اين حرم از آنِ حمزة فرزند [[امام موسی کاظم علیه السلام|موسى الكاظم]] (ع) است، وليكن توجه به اين مزار و اختصاصش به ايشان، با حكايتى ارتباط دارد كه برخى از محدثان و انديشمندان بنام بدان اشاره كرده‌اند. این ماجرا درباره محل دفن حمزة بن قاسم حدود 150 سال قبل رخ داده و نشان دهنده عنايت [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام زمان]] عجل الله تعالی فرجه به وي است. [[محدث نوری|محدث نوري]] در كتاب شريف «نجم الثّاقب» به سند معتبر، از فرزند آيت الله [[سید مهدی قزوینی|سيد مهدي قزويني]]، كه صاحب كرامات فراوان است، نقل می‌‌كند:
+
روزی نزد اهل آن روستا مهمان بودم. اهالی آنجا از من درخواست کردند که من صاحب آن قبر را زیارت کنم؛ ولی من نپذیرفتم و به آنان گفتم: مزاری را که نشناسم، زیارت نمی‌‌کنم. این سخن موجب کاهش رغبت مردم بدانجا شد. آن گاه از آن روستا به مزیدیه رفتم و شب نزد بعضی از [[سادات]] آنجا مهمان بودم. سحرگاه برخاستم و [[نماز شب|نافله شب]] گزاردم. نشسته بودم و مشغول ذکر و دعا و منتظر طلوع فجر بودم، ناگهان سیدی را که می‌‌شناختم و از اهل تقوا و صلاح و سداد بود، داخل خانه شد و بر من سلام کرد و نشست. آن گاه گفت: مولای من! دیروز مهمان اهل روستای حمزه بودی و او را زیارت نکردی؟ گفتم: آری. گفت: چرا؟ گفتم: آن را که نشناسم، زیارت نمی‌‌کنم؛ حمزه در شهر ری مدفون است. گفت: چه بسا چیزهایی که شهرت دارد ولی اصل و اساسی ندارد. این قبری که در اینجا هست، قبر حمزه پسر امام کاظم علیه‌السلام نیست، هر چند مشهور شده؛ بلکه آن قبرِ ابویعلی حمزة بن قاسم علوی عباسی است که یکی از عالمان [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] و اهل [[حدیث|حدیث]] است و دانشمندان [[علم رجال]]، او را ستایش کرده‌اند.
  
«پدرم (مرحوم سيد مهدي قزويني) گفت: من همواره به يكي از جزايري كه بين رودخانه دجله و [[فرات]] واقع است، براي تبليغ و ارشاد عشاير بني زبيد می‌‌رفتم. چون آنان از [[اهل سنت]] بودند، می‌‌كوشيدم آنان را به مذهب [[اهل البیت|اهل بيت]] علیهم‌السلام هدايت كنم. (با تلاش‌هاي پدرم همه آنان به [[شیعه|تشيع]] گرايش يافتند و اينك بر همين عقيده باقي‌اند.)
+
پدرم سید مهدی گفت: من با خود گفتم: این از عوام سادات است و اهل اطلاع بر دانش رجال نیست. شاید این سخن را از بعضی عالمان آنجا فراگرفته است. آن گاه برخاستم تا ببینم که آیا فجر طالع شده یا نه؟ آن سید هم برخاست و رفت و من غفلت کردم که از او بپرسم این مطلب را از چه کسى فراگرفته، و چون صبح شد و نماز صبح را خواندم و نشستم براى تعقیب نماز صبح تا آن‌که آفتاب طلوع کرد و چون همراه من چند جلد از کتب رجال بود، آنها را مطالعه کردم؛ دیدم بیان سید درست است؛ این بزرگوار ابویعلى حمزه بن قاسم علویست.
پدرم فرمود: در همان جزيره، مزاري است معروف به مرقد حمزه فرزند حضرت [[امام موسی کاظم علیه السلام|موسي بن جعفر]] علیه‌السلام. مردم او را [[زيارت]] می‌‌كنند و كرامات زيادي هم براي او نقل می‌‌كنند. در نزديك آن بارگاه، روستايي حدود صد خانوار بود. هرگاه به جزيره می‌‌رفتم، از كنار مرقد حمزه می‌‌گذشتم و او را زيارت نمی‌‌كردم؛ چون در نزد من ثابت شده بود كه قبر او در شهر ري نزديك قبر حضرت [[حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام|عبدالعظيم حسنی]] است.
 
  
روزي نزد اهل آن روستا مهمان بودم. اهالي آنجا از من درخواست كردند كه من صاحب آن قبر را زيارت كنم؛ ولي من نپذيرفتم و به آنان گفتم: مزاري را كه نشناسم، زيارت نمی‌‌كنم. اين سخن موجب كاهش رغبت مردم بدانجا شد. آن گاه از آن روستا به مزيديه رفتم و شب نزد بعضي از [[سادات]] آنجا مهمان بودم. سحرگاه برخاستم و [[نماز شب|نافله شب]] گزاردم. نشسته بودم و مشغول ذكر و دعا و منتظر طلوع فجر بودم، ناگهان سيدي را كه می‌‌شناختم و از اهل تقوا و صلاح و سداد بود، داخل خانه شد و بر من سلام كرد و نشست. آن گاه گفت: مولاي من! ديروز مهمان اهل روستاي حمزه بودي و او را زيارت نكردي؟ گفتم: آري. گفت: چرا؟ گفتم: آن را كه نشناسم، زيارت نمی‌‌كنم؛ حمزه در شهر ري مدفون است. گفت: چه بسا چيزهايي كه شهرت دارد ولي اصل و اساسي ندارد. اين قبري كه در اينجا هست، قبر حمزه پسر امام كاظم علیه‌السلام نيست، هر چند مشهور شده؛ بلكه آن قبرِ ابويعلي حمزة بن قاسم علوي عباسي است كه يكي از عالمان [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] و اهل [[حدیث|حديث]] است و دانشمندان [[علم رجال]]، او را ستايش كرده‌اند.
+
سپس اهل قریه به دیدن من آمدند و سیدى شبیه سید یاد شده در میان آنها بود؛ پس از او تشکر کردم که سحر پیش من آمدى و مرا از قبر جناب حمزه بن قاسم علوى خبر دادى. بگو ببینم این مطلب را از کجا گفتى و از چه کسى شنیدى؟ پس سید گفت: به خدا قسم من پیش از این ساعت نزد شما نیامدم و من شب گذشته در بیرون قریه بودم و شنیدم شما آمده‌اید، پس امروز مشرف شدم به زیارت شما. من سپس به اهالی روستا گفتم: حالا باید به جهت زیارت قبر حمزه برگردم و تردید ندارم آن شخصی را که دیدم، حضرت [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|صاحب الزمان]] علیه‌السلام بود. من و تمام اهل آن روستا برای زیارت جناب حمزه حرکت کردیم. از این پس، مردمان بسیاری از راه‌های دور برای زیارت او می‌‌آیند و شأن و منزلت او بیش از پیش آشکار شد».<ref>نجم الثاقب، ص ۳۶۷،؛ فوائد الرضویة، ص ۶۷۴؛ تنقیح المقال، ج ۱، ص ۳۷۶.</ref>
 
+
==پانویس==
پدرم سيد مهدي گفت: من با خود گفتم: اين از عوام سادات است و اهل اطلاع بر دانش رجال نيست. شايد اين سخن را از بعضي عالمان آنجا فراگرفته است. آن گاه برخاستم تا ببينم كه آيا فجر طالع شده يا نه؟ آن سيد هم برخاست و رفت و من غفلت كردم كه از او بپرسم اين مطلب را از چه كسى فراگرفته، و چون صبح شد و نماز صبح را خواندم و نشستم براى تعقيب نماز صبح تا آن‌كه آفتاب طلوع كرد و چون همراه من چند جلد از كتب رجال بود، آنها را مطالعه كردم؛ ديدم بيان سيد درست است؛ اين بزرگوار ابويعلى حمزه بن قاسم علويست.
+
<references />
 
+
==منابع==
پس اهل قريه به ديدن من آمدند. سيدى شبيه سيد ياد شده در ميان آنها بود؛ پس از او تشكر كردم كه سحر پيش من آمدى و مرا از قبر جناب حمزه بن قاسم علوى خبر دادى. بگو ببينم اين مطلب را از كجا گفتى و از چه كسى شنيدى؟ پس سيد گفت: به خدا قسم من پيش از اين ساعت نزد شما نيامدم و من شب گذشته در بيرون قريه بودم و شنيدم شما آمده‌ايد، پس امروز مشرف شدم به زيارت شما. من سپس به اهالي روستا گفتم: حالا بايد به جهت زيارت قبر حمزه برگردم و ترديد ندارم آن شخصي را كه ديدم، حضرت [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|صاحب الزمان]] علیه‌السلام بود. من و تمام اهل آن روستا براي زيارت جناب حمزه حركت كرديم. از اين پس، مردمان بسياري از راه‌هاي دور براي زيارت او می‌‌آيند و شأن و منزلت او بيش از پيش آشكار شد».<ref>نجم الثاقب، ص 367،؛ فوائد الرضوية، ص 674؛ تنقيح المقال، ج 1، ص 376.</ref>
+
*مجله فرهنگ زیارت، "حیات و مزار حمزة علیه‌السلام"، دیماه سال ۱۳۸۹ شماره ۸.
 
+
*ابوالحسن ربانی سبزواری، [[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، جلد ۱۳.
[[عبدالله مامقانی|آيت الله مامقاني]] می‌‌نويسد: قبر اين بزرگوار الآن در روستاي مزيديه، از روستاهاي شرقي شهر [[حله]] است و در چهار فرسخي آن و ميان رودخانه دجله و فرات قرار دارد.<ref>تنقيح المقال، ج ص 377.</ref>
+
[[رده:علمای قرن چهارم]]
 
+
[[رده:راویان حدیث]]
== پانویس ==
+
[[رده:محدثان]]
 
 
== منابع ==
 
 
 
* مجله فرهنگ زیارت، "حيات و مزارحمزۀ علیه السلام"، دیماه سال 1389 شماره 8.
 
* ابوالحسن رباني سبزواري، ستارگان حرم، جلد 13.
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۸ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۰۷:۲۲

حمزة بن قاسم بن علی (معروف به ابویعلی)، از محدثان موثق شیعه در قرن چهارم هجری و یکی از نوادگان حضرت ابوالفضل (علیه‌السلام) است. نجاشى ابویعلی را روای ثقة، جلیل القدر و کثیر الحدیث توصیف کرده و «کتاب التوحید» و «کتاب الزیارات و المناسک» را از آثار او برمی‌شمرد.

۲۳۰px
نام کامل ابویعلی حمزة بن قاسم علوی
وفات قرن چهارم هجری
مدفن حله، عراق

Line.png

اساتید

سعد بن عبدالله اشعری، حسن بن متیل، محمد بن اسماعیل برمکى، جعفر بن محمد بن مالک فزارى،...

شاگردان

هارون بن موسی تلعکبری، على بن محمد القلانسى، حسین بن ابراهیم المؤدب، على بن احمد الدقاق،...

آثار

کتاب التوحید، کتاب الزیارات و المناسک، کتاب الردّ على محمد بن الأسدى،...

ولادت و نسب

حمزة بن قاسم، مکنّى به «ابویعلى» از نوادگان حضرت ابوالفضل (ع) است که نسبش با پنج واسطه به آن حضرت مى‌رسد. حمزه به دلیل انتساب به امیرمؤمنان (ع) به «علوى» و به دلیل انتسابش به حضرت عباس (ع) به «عباسى» شهرت دارد.[۱]

نسبت جناب حمزه ابویعلى را چنین بیان کرده‌اند: حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن ابى‌الفضل العباس (ع).[۲] او در خاندانى که به ادب، شعر و حدیث مشهور بودند و از سرآمدان عصر به شمار مى‌آمدند دیده به جهان گشود.

حمزة بن قاسم، در اوایل قرن چهارم هجرى مى‌زیست؛ از آن رو که از سعد بن عبدالله (م، ٣٠١ ق) روایت کرده و تَلعَکبرى (م، ٣٨۵ ق) نیز از او روایت کرده است.[۳] مامقانى در کتاب رجال خود، مى ‏نویسد: «وى تا سال ۳۳۹ قمری زنده بود.»[۴]

فعالیت‌های علمى

دو نکته مهم در زندگى علمى حمزة بن القاسم مشهود بود: فراوانى احادیث نقل شده از او و تألیف چندین کتاب. ابویعلى از راویان مورد اعتماد و بلندمرتبه در حدیث و از عالمان بزرگ شیعه به شمار مى‌آمد و دانشمندان بسیارى، افتخار شاگردى ایشان را داشتند. با توجه به سلسله اسناد احادیث، جایگاه حدیثى حمزة بن قاسم و مشایخ و شاگردان او مشخص مى‌شود؛ وی از سعد بن عبدالله اشعری، محمد بن اسماعیل البرمکى، حسن بن متیل، جعفر بن محمد بن مالک الفزارى و على بن جنید الرازى روایت نقل مى‌کند. از سوى دیگر، هارون بن موسی تلعکبری، على بن محمد القلانسى، حسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام المؤدب، على بن احمد بن محمد الدقاق از او روایت نقل مى‌کنند.[۵]

عالمان رجال، ضمن بیان فعالیتها و آثار علمی حمزة بن القاسم، شخصیت او را چنین وصف نموده اند:

احمد بن على نجاشى (م، ۴۵٠ ق) مى‌نویسد: «حمزة بن القاسم بن على بن حمزة بن الحسن بن عبیدالله بن العباس بن على بن أبى‌طالب (ع) أبو یعلى، ثقة، جلیل القدر من أصحابنا، کثیر الحدیث. له کتاب من روى عن جعفر بن محمد (ع) من الرجال و هو کتاب حسن، و کتاب التوحید، و کتاب الزیارات و المناسک، کتاب الردّ على محمد بن الأسدى...»؛[۶] حمزة بن قاسم... ابویعلى، ثقة جلیل القدرى است از اصحاب ما؛ حدیث بسیار روایت مى‌کرده؛ از او کتابى است در ذکر افرادى که از جعفر بن محمد (ع) روایت کرده‌اند. همچنین کتاب التوحید، کتاب الزیارات و المناسک کتاب الردّ على محمد بن (جعفر) الاسدى از اوست.

شیخ طوسى (م، ۴۶٩ ق) مى‌نویسد: «حمزة بن القاسم العلوى العباسى؛ حمزة بن القاسم بن محمد بن عبدالله بن عبیدالله بن الحسن بن عبیدالله بن العباس بن على بن أبى‌طالب (ع) یروى عن سعد بن عبدالله، روى عنه التلعکبرى إجازة»؛ حمزة بن القاسم... از سعد بن عبدالله روایت مى‌کند؛ تلعکبرى نیز از او روایت مى‌کند.[۷]

علامه حلى (م، ٧٢۶ ق) مى‌نویسد: «حمزة بن القاسم ... أبویعلى ثقة جلیل القدر من أصحابنا کثیر الحدیث له کتاب من روى عن جعفر بن محمد (ع) من الرجال»؛[۸] حمزة بن القاسم... ثقه جلیل القدرى است از أصحاب ما و احادیث بسیارى نقل کرده است. از او کتابى است در ذکر مردانى که از جعفر بن محمد (ع) روایت کرده‌اند.

ابن داود حلى در «رجال»،[۹] سید مصطفى تفرشى در «نقد الرجال»،[۱۰] حائرى مازندرانى در «منتهى المقال»،[۱۱] شیخ عباس قمى[۱۲] و سید ابوالقاسم خویى[۱۳] نیز به بزرگى از ابى‌یعلى یاد کرده‌اند.

مدفن حمزه ابویعلی

مزار حمزه بن قاسم در جنوب شهر حله در عراق واقع است. آیت الله مامقانی می‌‌نویسد: قبر این بزرگوار الآن در روستای مزیدیه، از روستاهای شرقی شهر حله است و در چهار فرسخی آن و میان رودخانه دجله و فرات قرار دارد.[۱۴] اطراف حرم مسکونى بوده و به نام «حمزه» یا «حمزة الغربى» معروف است. این مزار باشکوه و معروف با گنبد، ضریح، رواق و صحن بزرگ، زائران بسیارى را پذیراست.[۱۵]

پیشتر اما این گمان وجود داشت که این حرم از آنِ حمزة فرزند موسى الکاظم (ع) است، ولیکن توجه به این مزار و اختصاصش به ایشان، با حکایتى ارتباط دارد که برخى از محدثان و اندیشمندان بنام بدان اشاره کرده‌اند. این ماجرا درباره محل دفن حمزة بن قاسم حدود ۱۵۰ سال قبل رخ داده و نشان دهنده عنایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه به وی است. محدث نوری در کتاب شریف «نجم الثّاقب» به سند معتبر، از فرزند آیت الله سید مهدی قزوینی، که صاحب کرامات فراوان است، نقل می‌‌کند:

«پدرم (مرحوم سید مهدی قزوینی) گفت: من همواره به یکی از جزایری که بین رودخانه دجله و فرات واقع است، برای تبلیغ و ارشاد عشایر بنی زبید می‌‌رفتم. چون آنان از اهل سنت بودند، می‌‌کوشیدم آنان را به مذهب اهل بیت علیهم‌السلام هدایت کنم. (با تلاش‌های پدرم همه آنان به تشیع گرایش یافتند و اینک بر همین عقیده باقی‌اند.) پدرم فرمود: در همان جزیره، مزاری است معروف به مرقد حمزه فرزند حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام. مردم او را زیارت می‌‌کنند و کرامات زیادی هم برای او نقل می‌‌کنند. در نزدیک آن بارگاه، روستایی حدود صد خانوار بود. هرگاه به جزیره می‌‌رفتم، از کنار مرقد حمزه می‌‌گذشتم و او را زیارت نمی‌‌کردم؛ چون در نزد من ثابت شده بود که قبر او در شهر ری نزدیک قبر حضرت عبدالعظیم حسنی است.

روزی نزد اهل آن روستا مهمان بودم. اهالی آنجا از من درخواست کردند که من صاحب آن قبر را زیارت کنم؛ ولی من نپذیرفتم و به آنان گفتم: مزاری را که نشناسم، زیارت نمی‌‌کنم. این سخن موجب کاهش رغبت مردم بدانجا شد. آن گاه از آن روستا به مزیدیه رفتم و شب نزد بعضی از سادات آنجا مهمان بودم. سحرگاه برخاستم و نافله شب گزاردم. نشسته بودم و مشغول ذکر و دعا و منتظر طلوع فجر بودم، ناگهان سیدی را که می‌‌شناختم و از اهل تقوا و صلاح و سداد بود، داخل خانه شد و بر من سلام کرد و نشست. آن گاه گفت: مولای من! دیروز مهمان اهل روستای حمزه بودی و او را زیارت نکردی؟ گفتم: آری. گفت: چرا؟ گفتم: آن را که نشناسم، زیارت نمی‌‌کنم؛ حمزه در شهر ری مدفون است. گفت: چه بسا چیزهایی که شهرت دارد ولی اصل و اساسی ندارد. این قبری که در اینجا هست، قبر حمزه پسر امام کاظم علیه‌السلام نیست، هر چند مشهور شده؛ بلکه آن قبرِ ابویعلی حمزة بن قاسم علوی عباسی است که یکی از عالمان اجازه و اهل حدیث است و دانشمندان علم رجال، او را ستایش کرده‌اند.

پدرم سید مهدی گفت: من با خود گفتم: این از عوام سادات است و اهل اطلاع بر دانش رجال نیست. شاید این سخن را از بعضی عالمان آنجا فراگرفته است. آن گاه برخاستم تا ببینم که آیا فجر طالع شده یا نه؟ آن سید هم برخاست و رفت و من غفلت کردم که از او بپرسم این مطلب را از چه کسى فراگرفته، و چون صبح شد و نماز صبح را خواندم و نشستم براى تعقیب نماز صبح تا آن‌که آفتاب طلوع کرد و چون همراه من چند جلد از کتب رجال بود، آنها را مطالعه کردم؛ دیدم بیان سید درست است؛ این بزرگوار ابویعلى حمزه بن قاسم علویست.

سپس اهل قریه به دیدن من آمدند و سیدى شبیه سید یاد شده در میان آنها بود؛ پس از او تشکر کردم که سحر پیش من آمدى و مرا از قبر جناب حمزه بن قاسم علوى خبر دادى. بگو ببینم این مطلب را از کجا گفتى و از چه کسى شنیدى؟ پس سید گفت: به خدا قسم من پیش از این ساعت نزد شما نیامدم و من شب گذشته در بیرون قریه بودم و شنیدم شما آمده‌اید، پس امروز مشرف شدم به زیارت شما. من سپس به اهالی روستا گفتم: حالا باید به جهت زیارت قبر حمزه برگردم و تردید ندارم آن شخصی را که دیدم، حضرت صاحب الزمان علیه‌السلام بود. من و تمام اهل آن روستا برای زیارت جناب حمزه حرکت کردیم. از این پس، مردمان بسیاری از راه‌های دور برای زیارت او می‌‌آیند و شأن و منزلت او بیش از پیش آشکار شد».[۱۶]

پانویس

  1. رجال الشیخ، الأبواب، ص ۴٢۴؛ معجم رجال الحدیث، ج ٧، ص ٢٩٠.
  2. رجال النجاشى، ص ١۴٠.
  3. آقابزرگ تهرانى، الذریعه، ج ۴، ص ۴٧٨.
  4. تنقیح المقال، ج۱ ص۳۶۶.
  5. موسوعة طبقات الفقهاء، با اشراف آیةالله سبحانى، ج ۴، ص ١٨۶.
  6. النجاشى، فهرست أسماء مصنفى الشیعة، ص ١۴٩.
  7. رجال شیخ طوسی، ص ۴٢۴.
  8. رجال العلامه الحلّى، ص ۵٣.
  9. رجال ابن داود، ص ١٣۴.
  10. نقد الرجال، ج ٢، ص ١۶٨.
  11. ابوعلى حائرى، منتهى المقال فى أحوال الرجال، ج ٣، ص ١٣٩.
  12. محدث قمى، منتهى الآمال، ج ١، ص ٣۵٧ - ٣۵٩.
  13. معجم رجال الحدیث، ج ٧، ص ٢٩٠.
  14. تنقیح المقال، ج ۱، ص ۳۷۷.
  15. الذریعه، ج ١، ص ٩۴؛ منتهى الآمال، ج ١، ص ٣۵٧ - ٣۵٩؛ معجم رجال الحدیث، ج ٧، ص ٢٩٠.
  16. نجم الثاقب، ص ۳۶۷،؛ فوائد الرضویة، ص ۶۷۴؛ تنقیح المقال، ج ۱، ص ۳۷۶.

منابع

  • مجله فرهنگ زیارت، "حیات و مزار حمزة علیه‌السلام"، دیماه سال ۱۳۸۹ شماره ۸.
  • ابوالحسن ربانی سبزواری، ستارگان حرم، جلد ۱۳.