ملا حبیب الله کاشانی

آیت الله ملا حبیب‌الله شریف کاشانی (۱۳۴۰-۱۲۶۲ ق) از مراجع و مجتهدان شیعه در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان میرزا ابوالقاسم کلانتر تهرانی بود. وی از حضور در صحنه‌های سرنوشت‌ساز سیاسی غافل نبود و در نهضت مشروطه نیز نقش فعالی داشت. ملا حبیب‌الله در زمینه های مختلف علوم اسلامی دارای آثار مهمی است، مانند «منتقد المنافع» در حوزه فقه.

نام کامل	ملا حبیب‌الله شریف کاشانی
زادروز	۱۲۶۲ هجری
زادگاه	کاشان
وفات	۱۳۴۰ هجری
مدفن	کاشان
اساتید	میرزا ابوالقاسم کلانتر تهرانی، سید حسین کاشانی، میرزا محمدمهدی کلباسی، میر محمدعلی کاشانی،...
شاگردان	سید محمد علوی بروجردی، میر سید علی یثربی کاشانی، سید محمدحسین رضوی، میرزا احمد عاملی آرانی، ملا عبدالرسول مدنی کاشانی،...
آثار	منتقد المنافع، تسهیل المسالک، صراط الرشاد، لباب الالقاب، اسرار العارفین،...

ولادت و خاندان

حبیب‌الله شریف کاشانی در سال ۱۲۶۲ ق. در کاشان دیده به جهان گشود. پدرش آیت الله ملا علی‌مدد ساوجی بخشی از تحصیلات خود را در قزوین و کاشان گذراند و پس از رسیدن به درجه اجتهاد، در سال ۱۲۶۶ق. از کاشان به ساوه مراجعت کرد و تا پایان عمر روشنی‌بخش مردمان آن دیار گردید.

تحصیلات و اساتید

حبیب‌الله پس از رحلت پدرش (۱۲۷۰ ق) در زادگاهش کاشان تحت سرپرستی آیت الله سید حسین کاشانی (متوفی ۱۲۹۶ ق) که از شاگردان پدر بزرگوار ملا حبیب‌الله بود، به تحصیل علوم حوزوی همت گماشت. او در مدت ده سال، مدارج عالی تحصیل را پشت سر نهاد و در شانزده سالگی از استادش، گواهی اجتهاد دریافت کرد.

آیت الله سید حسین کاشانی نقشی بسزا در تربیت علمی و نیز امور زندگی ملا حبیب‌الله داشت. وی در گواهی اجتهادی که برای ملا حبیب‌الله نوشته چنین آورده‌ است: «... فرزند روحانی من، عالم ربانی و عامل صمدانی، استاد زبردست، دانشمند و فقیه کامل، رستگار و رهرو راه سعادت مؤید به تأیید خداوند بی‌نیاز، حبیب‌الله فرزند مرحوم مغفور علامه زمان علی مدد که پروردگارش رحمت کناد، در بسیاری از اوقات بحث و تحقیق در علوم با من بوده و بسیاری از مباحث اصول و فقه را نزد من خوانده و بسیاری از مطالب علم کلام و علوم وابسته را از من فراگرفته و حمد خدا را که عالم فاضل و فقیه کامل و جامع کلیه شرایط فتوا گردیده و به درجه اجتهاد نایل شده و مراتب علم و عمل، عدالت و سداد را حایز گردیده است...».

ملا حبیب‌الله در دوران حیات پربار خویش، برای خوشه‌چینی از محضر بزرگان و کسب علم و ادب از هیچ کوششی دریغ نکرد. او با مسافرت به اصفهان از محضر آیت الله میرزا محمدمهدی کلباسی استفاده فراوان برد. وی همچنین در سال‌های اولیه تحصیل به تهران مسافرت کرد و علاوه بر آیت الله سید حسین کاشانی، در خدمت استادان زیر کسب دانش نمود:

1. آیت الله میر محمدعلی کاشانی (متوفی ۱۲۹۴ ق)، او علاوه بر استادی، پدر همسر ملا حبیب‌الله بود.
2. شیخ محمد اصفهانی
3. ملا هادی مدرس تهرانی (متوفی ۱۲۹۵ ق)
4. ملا عبدالهادی تهرانی
5. میرزا محمد اندرمانی
6. میرزا ابوالقاسم کلانتر تهرانی (۱۲۳۶ـ۱۲۹۰ ق).

این مجتهد شریف و ستاره پرفروغ کاشان، دو سال پس از دریافت اجازه اجتهاد، در سال ۱۲۸۱ ق. برای آستان بوسی امامان معصوم علیهم‌السلام و نیز استفاده از محضر دانشمد پرآوازه شیعه ـ شیخ مرتضی انصاری ـ به سوی عراق حرکت کرد. او پس از رسیدن به کربلا، خبر جانگداز رحلت شیخ انصاری را شنید و در ماتم فرو رفت. سپس با اقامت در کربلا، به محضر فقیه معروف آن دیار آیت الله مولی محمدحسین معروف به فاضل اردکانی شتافته، از خرمن فضایل او بهره می‌جوید.

ملا حبیب‌الله پس از چندی به کاشان بازگشت و سپس مجذوب آوازه علمی یکی از دانشوران گلپایگان گردید و به سوی او شتافت. وی در این باره می‌گوید: «پس از مدتی درنگ تصمیم گرفتم به خدمت سرور بزرگوار، فاضل صمدانی، مرحوم ملا زین العابدین گلپایگانی برسم. چون به حضور وی رسیدم او را (در اثر بیماری) بسیار گوشه‌گیر یافتم به حدی که از خانه بیرون نمی‌آمد و درس و بحث و قیل و قال مدرسه را رها کرده و دچار ناراحتی و ضعف چشم گردیده بود. به همین علت نتوانستم از محضر وی استفاده درسی ببرم. لیکن فواید گرانقدری از تشرف به حضورش نصیب من شد. او مرا سفارش کرد که با دنیاطلبان ترک مراوده کنم، دل را به یاد خدا مشغول دارم و خود را از عوامل مشغول کننده این جهان دور سازم، و من تمامی وصایای او را پذیرفتم و آویزه گوش خود ساختم و تا امروز بر آن هستم...».

تدریس و شاگردان

مراتب علمی آیت الله شریف کاشانی موجب گردید تا شماری از دانش‌پژوهان و اندیشوران در محضر آن منبع شریف شریعت حاضر شده، از شمع وجودش بهره گیرند. ذکر نام و نشانی چند از شاگردان زبده وی، ما را بر مطلب فوق رهنمون می‌سازد:

1. سید محمد علوی بروجردی کاشانی (متوفی ۱۳۶۲ ق)
2. میر سید علی یثربی کاشانی (۱۳۱۱ـ۱۳۷۹ ق)
3. سید محمدحسین رضوی (۱۲۹۱ـ۱۳۵۸ ق)
4. میرزا احمد عاملی آرانی (۱۲۸۰ـ۱۳۶۹ ق)
5. ملا عبدالرسول مدنی کاشانی (۱۲۸۰ـ۱۳۶۶ ق) (شاگرد برجسته میرزا و داماد بزرگ وی)
6. میر سید خلیل‌الله فقیه (متوفی ۱۳۹۰ ق)
7. میرزا حسین محلاتی (۱۲۷۴ـ۱۳۲۳ ق)
8. محمد غروی کاشانی (۱۳۱۳ـ۱۳۹۸ ق)
9. سید فخرالدین امامت (۱۲۹۲ـ۱۳۹۲ ق)
10. شیخ محمد سلیمانی (۱۲۸۷ـ۱۳۷۸ ق)
11. آقا رضا مدنی کاشانی (۱۳۲۱ـ۱۴۱۲ ق)

آثار و تألیفات

از ویژگی‌های برجسته آیت الله شریف، تنوع تألیفات و فزونی آن‌هاست. وی سیصد جلد کتاب و رساله نوشته، اما تنها حدود دویست جلد آن‌ها شناخته شده است. آیت الله شریف ۲۱ سال قبل از رحلتش تعداد ۱۳۵ کتاب خویش را نام برده است. شگفت این که تعداد زیادی از این آثار قبل از رسیدن به سن بلوغ نوشته شده است. آثار او در علوم مختلف اسلامی عبارتند از:

• در فقه:

1. منتقد المنافع فی شرح «المختصر النافع» اثر محقق حلی (م، ۶۷۶ ق)،
2. شرح بر قصاص و دیات مفاتیح فیض،
3. منظومه فی الفقه،
4. رساله در افعال حج،
5. مغانم المجتهدین،
6. القوال الفصل،
7. قصاص و دیات،
8. مجمع الحواشی،
9. مسائل الاحکام،
10. مسائل الافعال،
11. مستقصی مدارک القواعد،
12. مکاسب،
13. منتخب القواعد،
14. ذریعه الاستغنا در مسئله غنا،
15. رساله در افعال صلوه،
16. رساله فی تحقیق حکم العصیر،
17. رساله در رضاع،
18. رساله فی الشکیات،
19. رساله فی عدم جواز الصلح عن حق الرجوع مطلقاً،
20. رساله در مسائل اجتهاد و تقلید،
21. رساله فی المعاطاه،
22. رساله فی المعاملات الفضولیه،
23. رساله فی الارث،
24. انتخاب المسائل،
25. ایضاح الریاض،
26. تسهیل المسالک،
27. تعلیقه علی تمهید القواعد،
28. حاشیه بر رساله زینة العباد،
29. حاشیه بر رساله مجمع المسائل،
30. حاشیه بر رساله عملیه شیخ جعفر شوشتری،
31. حاشیه بر رساله آقا محمدباقر بهبهانی.

• در اخلاق:

1. نصیحت‌نامه (شعر)،
2. شکایات‌نامه (شعر)،
3. القواعد البانیه،
4. صراط الرشاد،
5. البارقات الملکوتیه،
6. حکم المواعظ،
7. گوهر مقصود،
8. مصابیح الصائمین،
9. مقدمه التعلیم والتعلم.

• در اصول فقه:

1. النخبة الرفیعه،
2. تعلیقات علی مقدمة الفصول،
3. رساله فی الاستصحاب،
4. رساله فی حجة الظنّ،
5. شرح مفتاح الاصول،
6. شرح منظومه اصول الفقه،
7. مراحل الاصحاب.

• در ادبیات:

1. منتخب المقالات من کتاب المقامات،
2. بدر البلاغه (فی الخطب)،
3. شرح قصیده حمیری،
4. شرح لامیة العجم،
5. منتخب درة الفواص،
6. نخبة البیان (علم بیان)،
7. فهرست الامثال،
8. منتخب الامثال (امثال).

• در تفسیر:

1. درة الدّرر (تفسیر سوره کوثر)،
2. الانوار السانحه (تفسیر سوره حمد)،
3. بوارق القهر (تفسیر سوره انسان)،
4. تفسیر سوره اخلاص،
5. تفسیر سوره جمعه (عربی)،
6. تفسیر سوره جمعه (فارسی)،
7. تفسیر سوره فتح،
8. تفسیر سوره الأعلى،
9. تفسیر سوره ملک.

• در تاریخ:

1. تذکرة الشهداء،
2. توضیح السُبُل (ملل و نحل)،
3. لباب الالقاب فی القاب الاطیاب (تراجم).

• در کلام:

1. تعلیقات بر اعتقادات صدوق،
2. شمس المشارق (شرح باب حادی عشر)،
3. رجوم الشیاطین،
4. رساله در رجعت،
5. الجواهر الثمین (شعر).

• در عرفان:

1. اسرار العارفین،
2. ساقی‌نامه (شعر)،
3. الکلمات الجذبیه،
4. تشویقات السالکین،
5. الدرة اللاهوت،
6. ریاض العرفان (شعر)،
7. ترجیح پند،
8. تنبیهات الغافلین (شعر)،
9. الدر المکنون (شرح دیوان مجنون)،
10. اصطلاحات الصوفیه.

• در صرف و نحو:

1. الوجیزه فی الکلمات النحویه،
2. منظومه فی النحو،
3. مصابیح الظلام،
4. مصابیح الدجی (شرح سیوطی)،
5. حدیقه الجمل،
6. حقائق النحو،
7. درة الجمان (منظومه)،
8. التذکره فی النحو،
9. حاشیه بر شرح قطر در نحو،
10. منظومه فی الصرف (صرف).

• در شرح ادعیه:

1. تبصرة السائر،
2. مفتاح السعادات،
3. معارج (مصاعد) الصلاح،
4. جذبة الحقیقه،
5. شرح دعای سحر،
6. شرح دعای عدیله،
7. جنة الحوادث (شرح زیارت وارث)،
8. شُعل الفؤاد،
9. عقائد الایمان،
10. الملهمه القدوسیه،
11. السر المستسر (طلسمات)،
12. شرح دعای جوشن صغیر،
13. شرح دعاء صنمی قریش،
14. شرح زیارت عاشورا،
15. شرح صحیفه سجادیه،
16. اکمال الحجه فی المناجات،
17. شرح مناجات خمسه عشر.

• در علوم غریبه:

1. القواعد الجفریه،
2. رساله فی علم الجفر،
3. اصطلاحات اصحاب الجفر.

• در شعر:

1. ساقی‌نامه (مدح امیرالمؤمنین)،
2. القصائد،
3. گلزار اسرار،
4. رباعیات،
5. دیوان اشعار،
6. شرح القصیدة الخمسه،
7. شرح قصیده الفرزدق.

• در فضائل اهل بیت علیهم‌السلام:

1. ذریعة المعاد،
2. وسیلة المعاد،
3. مجالس ابرار،
4. شرح الاربعین،
5. رساله فی الصلوات علی محمد.

• در حدیث:

1. جمل النواهی (شرح حدیث)،
2. قبس المقتبس (شرح حدیث)،
3. اسرار الانبیاء (حدیث)،
4. کشف السحاب (شرح خطبه شقشقیه).

• در منطق:

1. لباب الفکر،
2. لبّ النظر (منطق).

• متفرقه:

1. العشرة الکامله (تجوید)،
2. النخبة الجموعه،
3. قوامیس الدرر،
4. هدایة الضبط (در علم خط)،
5. توضیح البیان فی تسهیل الاوزان (مسائل ریاضی)،
6. رساله در آداب روز جمعه (فقه و اخلاق)،
7. فضائل و آداب اعیاد شرعیه (فقه و اخلاق)،
8. فضیحة اللئام،
9. الفهرست،
10. المقالات المخزونه،‌
11. اسرار حسینیه،
12. خواص الاسماء‌ (شرح اسماء)،
13. رساله فی علم المناظره (مناظره)،
14. ریاض الحکایات (داستان).

فعالیت اجتماعی و سیاسی

آیت الله شریف کاشانی پس از استقرار در کاشان، به رغم مشکلات موجود در آن عصر و نبود امکانات اولیه مورد نیاز، به تألیف و تکمیل تحقیقات خود پرداخت. او همزمان با فعالیت‌های نگارشی، از تدریس دانش‌پژوهان حوزه و ارشاد و هدایت دین‌باوران کاشانی غافل نبوده در مسند عظیم مرجعیت، با انجام وظایف شرعی خویش اشتغال داشت. مسجد قدیمی «میرزا مقیم» که امروزه به نام «مسجد ملا حبیب‌الله شریف» معروف است یادآور تلاش‌های خالصانه او و ناله‌های شبانه آن عارف وارسته است.

وی به مسائل علمی توجه و عنایت افزون داشت و از جنجال‌آفرینی پرهیز داشت اما با اتکاء به اصول اساسی اسلام، از حضور در صحنه‌های سرنوشت‌ساز سیاسی غافل نبود و به مقتضای زمان و به اندازه توان در امور سیاسی دخالت می‌کرد. نهضت مشروطه و قیام عمومی مسلمانان ایران زمین به رهبری روحانیون ظلم ستیز و دلسوز، مهمترین مسأله سیاسی دوران حیات ملا حبیب‌الله شریف بود.

ملا عبدالرسول مدنی کاشانی ـ شاگرد و داماد آیت الله شریف ـ به دستور آیت الله شریف کاشانی، کتابی را درباره مشروطیت به نام «رساله انصافیه» به نگارش درآورد. پس از اتمام، (محرم ۱۳۲۸ ق) ملا حبیب‌الله شریف بر آن کتاب مقدمه‌ای کوتاه نگاشت که قمستی از آن چنین است: «... چون (رساله انصافیه) ملاحظه شد مطابق مقصود این احقر و موافق قانون شرع انور بود».

از دیگر اسنادی که بیانگر بُعد سیاسی آیت الله شریف است، نگارش کتاب «انتخاب المسائل» است. این کتاب دربرگیرنده پرسش‌های مردم درباره مسائل مختلف مشروطیت و جواب‌های حکیمانه ملا حبیب‌الله است. البته پس از انحراف مشروطه از مسیر اصلی و شرعی خویش، آیت الله شریف نیز در زمره مخالفان آن قرار گرفت و در مخالفت با مشروطه سخن‌ها گفت. او در این باره اشعاری نیز سروده است.

حضور ملا حبیب‌الله شریف در جمع علمای کاشان و در پیشاپیش آزادی‌خواهان آن دیار، نسبت به انتخاب انجمن ایالتی و ولایتی کاشان سندی دیگر از این شخصیت است. او در تاریخ مشروطه کاشان نقش چشمگیری داشته‌ است.

وفات

آیت الله شریف کاشانی پس از حدود هشتاد سال عمر بابرکت و بیش از هفتاد سال تحقیق، تألیف، تدریس و ارشاد، در جمادی الثانی ۱۳۴۰ قمری در شهر کاشان به سوی دنیای جاویدان پر کشید. پیکر مطهرش در مزار «دشت افروز» کاشان به خاک سپرده شد.

منابع

• گلشن ابرار، جلد۱، زندگی نامه "ملا حبیب الله کاشانی" از عبدالله موحدی.
• حسن نراقی، تاریخ مشروطه کاشان.