الاستبصار (کتاب)

نویسنده	شیخ طوسی
موضوع	احادیث احکام
زبان	عربی
تعداد جلد	4

الإستبصار فيما اختلف من الأخبار تالیف شیخ طوسی و یکی از کتب اربعه حدیث شیعه است. شيخ طوسى در اين كتاب كليه رواياتى را كه در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روايتى نيز بر خلاف آن آمده، جمع كرده است.

مولف

شيخ طوسى؛ ابو جعفر محمد بن حسن طوسى از بزرگترين فقهاى شيعه و از علماى قرن پنجم هجرى( 385- 460 هجرى) و در عالم تشیع دارای جایگاه رفیعی بوده معروف به شيخ الطائفه است. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد، و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد.

ارزش و اعتبار کتاب

اين كتاب چهارمين كتاب از كتب اربعه و از معتبرترين مجموعه‌هاى روايى شيعه به شمار مى‌آيد و هر فقيه و مجتهدى هنگام استنباط احكام شرعى بايد به روايات اين كتاب توجه داشته باشد. كتاب« الاستبصار» شيخ طوسى يكى از كتب اربعه و در رديف كتاب« كافى» شيخ كلينى و« من لا يحضره الفقيه» شيخ صدوق و« تهذيب الاحكام»، كتاب ديگر شيخ طوسى است.

انگيزه نگارش‌

شيخ طوسى اين كتاب را بعد از كتاب تهذيب الاحكام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شيخ از ايشان درخواست كردند تا كتابى بنويسد كه در آن روايات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روايات صحيح و غير صحيح را مشخص نمايد. شيخ طوسى در مقدمه كتاب مى‌فرمايد: « گروهى از علماى اصحاب كتاب بزرگ ما به نام« تهذيب الأحكام» و رواياتى كه در آن جمع آورى نموده بودم را ديدند و ملاحظه نمودند كه شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اكثر روايات فقه و ابواب احكام است و روايتى از اصحاب و كتاب‌ها و اصول آنها نيست مگر آنكه در آن آمده مگر برخى روايات شاذ و نادر و آن كتاب سزاوار آن است كه گنجينه‌اى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگيرى علم فقه گردد و علما در يادآورى و متوسطين در كسب مهارت در استنباط احكام شرعى همه از آن كتاب بهره‌مند گردند. پس، از من درخواست نمودند تا كتاب ديگرى به نگارش درآورده و در آن احاديث و روايات مخالف را جمع آورى كرده و به بررسى و جمع ميان آنها و يا تعيين روايات معتبر بپردازم».

شيوه نگارش‌

شيخ طوسى در اين كتاب ابتدا رواياتى را كه معتبر و صحيح مى‌داند آورده، سپس به روايات مخالف اشاره كرده و سعى بر آن داشته تا روايتى را از قلم نيندازد. پس از آن نيز، به جمع ميان روايات و بررسى آنها پرداخته است.

ويژگيهاى كتاب‌

1- اين كتاب در نوع خود بى‌نظير است و اولين كتابى مى‌باشد كه براى جمع بين روايات مخالف نگاشته شده است.

2- كتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نيز برخوردار است به حدّى كه ابن طاووس مى‌گويد اگر درباره مسئله‌اى روايت مخالفى باشد حتما در كتاب استبصار نيز بايد به آن اشاره‌اى شده باشد.

3- در آغاز هر باب نخست به روايات معتبر يا مورد قبول اشاره شده و پس از آن ديگر روايات مطرح شده است.

ترتيب كتاب‌

کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نيست و فقط به ابوابى اشاره دارد كه در آن روايات مخالفى وارد شده باشد؛ ولى ترتيب ابواب به ترتيب ابواب كتاب‌هاى فقهى است يعنى از كتاب طهارت شروع شده و به كتاب ديات پايان مى‌پذيرد.

بخش‌هاى كتاب‌

اين كتاب داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات است.

بخش سوم در بقيه ابواب فقه مانند عقود و ايقاعات و احكام تا حدود و ديات.

روايات كتاب

‌شيخ طوسى تعداد احاديث و روايات كتاب استبصار را خود مشخص كرده تا در آن كم و زياد نشود.اين كتاب شامل 5511 روايت است.

اجازات‌

با توجه به اهميت و ارزش كتاب استبصار، نام آن پيوسته در ليست كتاب‌هايى بوده است كه علما و فقهاى شيعه روايت آن را به يكديگر اجازه مى‌داده‌اند و از نكات جالب اينست كه متن بسيارى از اجازه‌هاى روايى بر پشت نسخه‌هاى اين كتاب نوشته شده است.

منابع كتاب‌

شيخ طوسى براى نگارش اين كتاب از دو كتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد كه مملو از كتاب‌هاى معتبر و نسخه‌هاى اصلى بوده استفاده كرده است. 1- كتابخانه استاد بزرگوارش سيد مرتضى كه شامل 80 هزار جلد كتاب بوده.

2- كتابخانه شاپور كه بسيار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شيعه در منطقه كرخ بغداد تأسيس گشته بود

اين دو كتابخانه شامل بهترين و ارزشمندترين كتاب‌هاى معتبر روايى و نسخه‌هاى اصلى و اوليه بوده است. بسيارى از اين نسخه‌ها به خط مؤلفين آن يعنى اصحاب ائمه عليهم السلام نگاشته شده بود. متأسفانه كتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بيت عليهم السلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجينه‌اى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخه‌هاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بين رفت. شيخ طوسى حدود چهل سال آنچه میتوانست از كتاب‌هاى آن كتابخانه استفاده كرد و روايات گهربار ائمه عليهم السلام را در نوشته‌هاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و اين خود بر ارزش و اعتبار كتاب‌هاى شيخ طوسى بيش از پيش افزوده است.

شروح و تعلیقات

• جامع الأخبار فی ایضاح الاستبصار، نوشته شیخ عبداللطیف بن علی بن احمد بن ابوجامع حارثی (شاگرد شیخ بهایی)؛
• نکت الارشاد در شرح استبصار، نوشته شهید اول محمد بن مکی؛
• شرح استبصار، نوشته سید میرزا حسن بن عبدالرسول حسینی زنوزی؛
• شرح استبصار، نوشته امیر محمد بن امیر عبدالواسع خاتون آبادی (داماد [[علامه مجلسی
• شرح استبصار، نوشته شیخ عبدالرضا طفیلی نجفیشرح استبصار، نوشته شیخ قاسم بن محمدجواد (معروف به ابن الوندی)
• شرح استبصار، نوشته علامه سید محسن اعرجی کاظمی
• شرح استبصار، سید نعمت الله جزایری (بنام کشف الاسرار به چاپ رسیده است).

حاشيه بر كتاب

بر كتاب استبصار حاشيه‌هاى فراوانى نيز توسط علماى بزرگ نگاشته شده است مانند:

• حاشيه شيخ حسن بن زين الدين صاحب معالم‌
• حاشيه مولى محمد امين بن محمد شريف استرآبادى( درگذشت 1033 هجرى).
• حاشيه مير محمد باقر بن شمس الدين محمد حسينى مشهور به داماد( درگذشت 1041 هجرى).
• حاشيه فاضله حميده دختر مولى محمد شريف رويدشتى( درگذشت 1087 هجرى)
• حاشيه مولى عبد الرشيد بن مولى نور الدين شوشترى( درگذشت حدود 1078 هجرى).
• حاشيه سيد ميرزا محمد بن على بن ابراهيم استرآبادى رجالى معروف( درگذشت 1028 هجرى
• حاشيه سيد محمد بن على بن حسين موسوى عاملى، صاحب مدارك( درگذشت 1009 هجرى).
• حاشيه محدث جزائرى سيد نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى( درگذشت 1112 هجرى).

مشيخه‌

شيخ طوسى در بخش اول و دوم كتاب تمام سند را آورده؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى كه روايت را از كتاب او نقل كرده اكتفا مى‌كند و در پايان كتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روايات از ارسال خارج شده و به روايات مسند ملحق گردند. اصطلاحا اين بخش را« مشيخه» مى‌نامند، يعنى اساتيد و مشايخ. اين بخش از كتاب نيز بسيار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرح‌هاى فراوانى نگاشته‌اند مانند:

• مشيخة الاستبصار نوشته مولى شريف على بن حسن‌
• أسانيد الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهيم علوى
• عواطف الاستبصار نوشته شيخ فخر الدين بن محمد على بن احمد بن طريح نجفى( درگذشت 1085 هجرى)

نسخه‌هاى كتاب‌

• نسخه‌اى در كتابخانه امام امير المؤمنين عليه السلام.

اين نسخه قديمى است و با خط نسخى زيبا نگاشته شده و توسط امير محمد مازندرانى در تاريخ 1090 هجرى بر علامه مجلسى قرائت شده و ايشان آخر آن را امضا كرده‌اند. تاريخ نگارش اين نسخه نيز در همان سال‌ها است.

• نسخه‌اى در كتابخانه سيد محمد بغدادى.

اين نسخه به شكلى زيبا با خطهاى طلائى خط كشى شده و به خط محمد بن محمود اردكانى است و تاريخ نگارش آن 27 ذى حجه 1078 هجرى قمرى مى‌باشد. در حواشى آن نيز تعليقات محقق سيد محمد عاملى صاحب مدارك الاحكام به چشم مى‌خورد.

• نسخه خطى زيبايى كه با خطهاى طلايى خط كشى شده و براى يكى از شخصيتها و رجال هند نگاشته شده است.

تاريخ نگارش اين نسخه 1072 هجرى است و به خط فردى به نام على رضا نگاشته شده است.

منابع

• محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، ص 348-349.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

پيوندها

• کتاب الاستبصار