میرزای قمی
«میرزا ابوالقاسم جیلانى»، معروف به «میرزاى قمى» (۱۲۳۱-۱۱۵۰ ق)، فقیه، اصولی، متکلم، شاعر و ادیب بزرگ شیعه در قرن ۱۳ هجری و از شاگردان وحید بهبهانى و سید حسین خوانساری است. او را به علم و فهاهت و زهد ستوده اند. وی با فتحعلى شاه قاجار معاصر بود و او را نصیحت می‌کرد. کتاب «قوانین الاصول» اثر معروف اوست.
| نام کامل | میرزا ابوالقاسم قمی |
| زادروز | ۱۱۵۰ قمری |
| زادگاه | لرستان |
| وفات | ۱۲۳۱ قمری |
| مدفن | قم، قبرستان شیخان |
|
| |
| اساتید |
وحید بهبهانى، سید حسین خوانساری، شیخ محمدمهدى فتونى عاملى، محمدباقر هزارجریبى،... |
| شاگردان |
سید محمدباقر شفتى، سید محمدمهدی خوانساری، سید عبدالله شبّر، شیخ اسدالله تسترى، سید محسن اعرجی، ملا احمد نراقى،... |
| آثار |
قوانین الاصول، جامع الشّتات، رسالة فی الرد على الصوفیة و الغلاة، حاشیه بر تهذیب الأحکام، معین الخواص فی فقه العبادات،... |
محتویات
ولادت
میرزا ابوالقاسم بن محمدحسن جیلانى شفتى رشتى قمى، معروف به میرزاى قمى بین سال‌هاى ۱۱۵۰ تا ۱۱۵۳ قمری در روستاى «دره باغ» از منطقه جابلاق (جاپلق) در اطراف شهرستان ازنا (استان لرستان) به دنیا آمد. میرزاى قمى در جابلاق (جاپلق) به دنیا آمده است، اما به خاطر سکونتش در قم به میرزاى قمى و محقق قمى معروف شده و به واسطه کتاب گرانمایه‌اش قوانین الاصول، به عنوان «صاحب قوانین» نیز شهرت یافته است.
تحصیلات و استادان
میرزاى قمى در اوان کودکى ادبیات را نزد پدر بزرگوارش، آخوند محمدحسن آموخته و پس از رسیدن به سن جوانى به خوانسار رفته و نزد سید حسین خوانساری، چند سالى فقه و اصول را گذراند. او با خواهر سید حسین خوانسارى ازدواج کرده و در سال ۱۱۷۴ قمرى به عراق مهاجرت نمود. از دیگر اساتید میرزا در این برهه می توان به این افراد اشاره نمود: حاج محمدحسین اصفهانى معروف به نیل فروش، شیخ محمدمهدى فتونى عاملى و آقا محمدباقر هزارجریبى نجفى.
میرزا پس از ورود به کربلا نزد آیت الله محمدباقر وحید بهبهانى که از مراجع عالیقدر جهان تشیع بود ادامه تحصیل داد، تا این که موفق به گرفتن اجازه نقل حدیث و اجتهاد از ایشان شد.
فعالیت‌های علمی
به سوى وطنش روستاى «دره باغ» در حوالى شهرستان ازنا رفت. در این روستاى کوچک، گذراندن زندگى براى میرزا مشکل بود، بنابراین به خواهش یکى از متدینین سرشناس و ثروتمند منطقه جاپلق به نام محمد سلطان که به او علاقه وافرى داشت به روستاى «قلعه بابو» رفته و با حمایت‌هاى او در آن منطقه به تدریس و تبلیغ مشغول شد.
میرزای قمی که مى‌دید در آن روستاى کوچک ارزش علمى او پاس داشته نمى‌شود به اصفهان رفته و در مدرسه کاسه‌گران مشغول تدریس شد. او پس از مدتى اصفهان را نیز به قصد شیراز ترک گفت و پس از مدت ۲ یا ۳ سال اقامت در آن شهر، به اصفهان بازگشت. میرزا پس از مدتى مجدداً به روستاى «قلعه بابو» برگشته و مدتى به تدریس فقه و اصول به طلاب آن منطقه مشغول شد، اما به علت نبودن علماء و فضلاء و کمى طلاب علوم دینى و مشکلات معیشتى، به قم رفته و تا آخر عمر در این شهر باقى ماند و به تدریس و تألیف و تصنیف کتب مشغول شد.
امامت جمعه و جماعت و هدایت مردم قم، از برکات اجتماعى این وجود مقدس بود و در آن زمان مرجعیت شیعه به وى رسید. یکى از نکات مهم در زندگى علمى میرزاى قمى، اختلافات علمى و مباحثات بین او و سید على طباطبائى حائرى، صاحب کتاب ریاض المسائل در کربلا است. در کتاب روضات الجنات از قول سید صدرالدین موسوى عاملى مطالبى در این خصوص نقل شده است. از علمایى که میرزاى قمى با آنها ارتباط داشت ملا على نورى اصفهانى، حکیم الهى معروف است که قسمتى از مکاتبات آنها در مسائل علمى در ضمن مسائل متفرقه به آخر کتاب جامع الشتاة اضافه شده است.
شاگردان:
از جمله پرورش یافتگان محضر درس میرزاى قمى مى‌توان این بزرگان را نام برد:
- شیخ اسدالله تسترى، صاحب «مقابس الانوار». او از میرزاى قمى اجازه نقل روایت داشته است.
- سید محسن اعرجی، صاحب «المحصول فی الاصول»
- محمدابراهیم کرباسی، صاحب «اشارات الاصول»
- سید محمدباقر موسوى شفتى، صاحب «مطالع الأنوار»
- سید عبدالله شبّر صاحب «تفسیر القرآن الکریم»
- سید محمدمهدی خوانساری، صاحب «رسالة فی أحوال أبی بصیر». در روضات راجع به این دو نفر چنین آمده: «إنه کان کثیر العنایة بهما، شدید المحبة لهما، کثیرالاعتماد علیهما، مصرحا بفضلهما و اجتهادهما و تقدمهما على جمیع تلامیذه... مصرحا ببلوغهما إلى درجة الاجتهاد.»
- سید على، شارح منظومه بحرالعلوم
- ملا احمد نراقى، صاحب «مستند الشیعة» که از محقق قمى روایت مى‌کرده است.
- شیخ محمدحسین قمى، صاحب «توضیح القوانین»
- میرزا على‌رضا حسینى، داماد میرزاى قمى
- آقا محمد جعفر، نوه وحید بهبهانی
- میرزا محمد اخبارى (مقتول معروف)
- شیخ محمدعلى بن آقا محمدباقر هزارجریبى مازندرانى نجفى
- سید محمدحسن بن محمدصالح حسینى نوربخشى، صاحب کتاب «لؤلؤ والمرجان» در اصول فقه
- محمدجعفر بن صفرخان همدانى کبودرآهنگى، صاحب «مرآة الحق».
آثار و تألیفات
از میرزاى قمى کتب فراوانى به یادگار مانده که به چند عنوان اشاره مى‌شود:
- القوانین المحکمة فی الأصول، معروف به «قوانین الاصول»
- شرح «تهذیب الوصول» علامه حلی در اصول تا آخر بحث اوامر
- الغنائم
- المناهج فی الطهارة والصلاة و کثیر من أبواب المعاملات
- جامع الشتات فی أجوبة المسائل
- معین الخواص فی فقه العبادات
- مرشد العوام لتقلید أولی الأفهام (فارسى)
- رسالة فی الأصول الخمسة الاعتقادیة والعقائد الحقة الإسلامیة (فارسى)
- رسالة فی قاعدة التسامح فی أدلة السنن والکراهة
- رسالة فی جواز القضاء والتحلیف بتقلید المجتهد
- رسالة فی أبواب الفرائض والمواریث
- منظومة فی البدیع
- رسالة فی القضاء والشهادات
- رسالة فی الطلاق
- رسالة فی الوقف
- رسالة فی الرد على الصوفیة و الغلاة
- منظومة فی المعانی و البیان
- دیوان شعر فارسى (حدود ۵۰۰۰ بیت)
- تراجم مشایخ الإجازة من الرواة المنصوصین من علماء الرجال
- حاشیه بر «تهذیب الأحکام» شیخ طوسی
- شرح حدیث «أنا الطین» که منسوب به امیرالمؤمنین علیه‌السلام مى‌باشد
- الإرث
- رساله‌اى در اصول دین (فارسى)
- رسالة الجزیة
- جوامع الرسائل
- الرد على القسورة
- رسالة فی إخراج المؤون
- کتاب الصوم
- رسالة فی الغنا
- المسائل الرکنیة
- مناسک الحج.
خصوصیات اخلاقی
- شاید مهمترین نکته در خصوصیات میرزاى قمى تأثیر اخلاقى و وعظ و نصیحت و ارشاد آن بزرگوار باشد. او حتى در نامه‌اى به فتحعلى شاه قاجار به ارشاد و راهنمایى او پرداخته که از آن به ارشادنامه میرزاى قمى تعبیر شده است. در ابتداى این نامه چنین آمده: «راه گم کرده بیابان خطایا و جرائم! و کشتى شکست خورده طوفان دریاى مآثم! ... به عرض اعلى مى‌رساند...».
- نکته دیگر تواضع او در تحصیل ملکات اخلاقى است، آن بزرگوار از آقا محمد بیدآبادی اصفهانى خواست تا مقدمات سلوک الهى را برایش بیان کند. آقا محمد نیز در جواب، مطالبى را نوشت که بعدها به صورت کتابى با عنوان «رسالة فی السیر والسلوک» منتشر شد.
- در زمان میرزاى قمى، رفته رفته شهر قم که پس از فتنه افاغنه تهى از علماى دین شده بود، رونق پیشین خود را بازیافت. از این جهت میرزا را مى‌توان مجدِّد حوزه علمیه قم بعد از صفویه نامید.
- از دیگر خصوصیات میرزاى قمى، اراده جدى او در ایام تحصیل براى مطالعه و تحقیق بود. حکایت شده هنگامى که چشمانش را خواب مى‌گرفت، کاسه‌اى روى چراغ قرار مى‌داد و دستش را بر روى آن مى‌گذاشت و تا وقتى کاسه گرم نشده بود مى‌خوابید، همین که کاسه گرم مى‌شد، تحمل او هم تمام مى‌شد و از خواب بیدار مى‌گشت.
در گفتار بزرگان
- در «أعیان الشیعة» درباره میرزاى قمى این طور آمده است: «کان مجتهداً محققاً مدقّقاً فقیهاً أصولیاً علامة رئیساً. میرزا من علماء دولة السلطان فتحعلى شاه قاجار و اشتهر بین العلماء بالمحقق القمی».
- صاحب «روضات الجنات» او را چنین وصف کرده: «کان محققاً فی الأصول، مدققاً فی المسائل النظریة، شأنه أجلّ من أن یوصف، ورعاً جلیلاً کثیر الخشوع غزیر الدموع طیب المعاشرة جیّد الخط بقسمیه المشهورین».
- در «قصص العلما» عناوینى همچون: علامة، فهامة، مقنن القوانین و ناهج مناهج الصدق والیقین، قدوة العلماء العاملین و أسوة الفقهاء الراسخین و رئیس الدنیا والدین، أزهد أهل زمانه و أورع المتورعین و أعلم و أفقه المعاصرین، را براى او برشمرده است.
- شاگرد او، شیخ اسدالله تسترى (صاحب مقابس) این طور مى‌گوید: «الشیخ المعظم، العالم العلم المقدم، مسهل سبیل التدقیق والتحقیق، مبین قوانین الأصول و مناهج الفروع... الأجل الأمجد الأعبد الأزهد الأورع...».
- میرزا عبدالنبى نیشابورى، مشهور به اخبارى -که از مخالفین سرسخت میرزاى قمى است- از او چنین تعبیر مى‌کند: «فقیه، أصولی، مجتهد،... یروی عن شیخنا محمدباقر البهبهانی» و از او به معتبر الحدیث نیز یاد مى‌کند و این نشان از عظمت علمى میرزا دارد.
وفات
عالم بزرگوار و محقق گرانقدر، میرزا ابوالقاسم قمى در حالى که حدود ۸۰ سال از عمر شریفش مى‌گذشت، سرانجام در سال ۱۲۳۱ یا ۱۲۳۳ هجرى قمرى وفات یافت و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.
منابع
- نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
