الموطّأ (کتاب)

نویسنده	مالک بن انس
موضوع	احادیث اهل سنت
زبان	عربی
تعداد جلد	۲
مصحح	محمد فواد عبدالباقی

کتاب «المُوطّأ» تألیف مالک بن انس (م، ۱۷۹ ق) رئیس مذهب مالکی است، که آن را به درخواست منصور عباسی نگاشته است. این کتاب یکی از منابع اولیه حدیثی اهل سنت بوده و بر اساس ابواب فقهى تنظيم شده است.

مؤلف کتاب

مالک بن انس در سال ۹۳ هجری در مدینه به دنیا آمد و در سال ۱۷۹ هجری در همین شهر چشم از جهان فرو بست.

مالک در مدینه از حضور اساتید و مشایخ حدیثی ناموری که جزء بزرگان تابعان بودند، همچون: ربیعة الرأی، ابن شهاب زهری، زید بن اسلم، یحیی بن سعید انصاری و به ویژه ابوبکر بن یزید معروف به ابن هرمز (م، ۱۴۸) بهره جست. او همچنین مدتی از محضر امام صادق علیه السلام بهره گرفت و پیوسته آن حضرت را به کثرت عبادت می ستود.

مالک یکی از فقهای چهارگانه فقه اهل سنت و بنیانگذار فقه «مالکی» است. تکیه بر سنت پیامبر صلی الله علیه وآله و تا حدود زیادی پرهیز از رأی و قیاس، از ویژگی های فقه اوست.

معرفی کتاب

کتاب موطّا، کهن ترین کتاب روایی تدوین یافته اهل سنت است که در سده دوم هجری نگاشته شده و به دست ما رسیده است. پيش از مالک بن انس كسى كتابش را به اين اسم نام‌گذارى نكرده بود؛ زيرا تأليفات حديثى را يا جامع يا مصنَّف و يا مؤلَّف مى‌ناميدند، ولى بعد از وى چند كتاب به نام موطأ در حديث نوشته شده است؛ مانند موطأ ابن ابى‌ذئب.

مالک کتاب «الموطّأ» را در پاسخ به درخواست منصور عباسی نگاشت. شافعی چنین نقل می کند: منصور در سال ۱۴۸ هجری به مدینه آمد و مالک را طلبید و به او گفت: مردم در عراق دچار اختلاف شده اند؛ از تو می خواهیم که کتابی برای مردم فراهم آوری تا باعث اجتماع و اتحاد مردم شود. مالک در پاسخ منصور ـ خلیفه عباسی ـ اقدام به تدوین کتاب موطّا نمود.

مالک، پس از نگاشتن کتاب خود آن را بر فقهای مدینه عرضه کرد و به خاطر کوشش زیادی که در تنقیح و پیراسته ساختن کتاب خود به عمل آورد، نام آن را «موطّا» گذاشت -که به معنای کتاب منقّح و پاک و آماده است-. مالک خود گفته است: پس از تألیف کتاب آن را بر هفتاد تن از فقهای مدینه عرضه کردم و چون همگی در محتوای کتاب با من موافقت داشتند آن را موطّا (به معنای موافقت شده) نامیدم.

کتاب موطّا به خاطر جایگاه علمی و فقهی مالک در میان اهل سنت و نیز دقت مؤلّف در نگارش، از احترام ویژه ای برخوردار است. شافعی معتقد است: صحیح ترین کتاب ها در زمین پس از قرآن، موطّا مالک است. و دهلوی کتاب موطّا و صحیح بخاری و صحیح مسلم را در بالاترین سطح اعتبار می شناسد.

محتوای کتاب

مالک از میان صد هزار حدیث، ده هزار روایت را انتخاب کرد و برای تنقیح روایات، پیوسته به آنها مراجعه می کرد و با محک قرآن و حدیث می سنجید تا آن که بالاخره شمار روایات به سه هزار روایت، تقلیل یافت. از نگاه برخی محقّقان، اگر مالک فرصتی دیگر می یافت، در پی مراجعه مکرر، همه روایات کتابش را حذف می کرد.

مالک در اين كتاب، ابتدا حديث را نقل مى‌كند و در پى آن فتواى فقهاى مدينه و سپس ديدگاه خود را تبيين مى‌كند. وی كتاب را بر اساس تبويب فقهى تنظيم كرده و تقريبا متضمن اكثر ابواب فقهى است و اضافه بر آن، برخى مباحث اخلاقى را نيز مطرح نموده است.

ابوریّه به نقل از ابهری آورده است که مالک در این کتاب، ۱۷۲۰ روایت آورده که از آن میان ۶۰۰ حدیث مسند، ۲۲۲ حدیث مرسل، ۶۱۳ حدیث موقوف (= گفتار صحابه) و ۲۸۵ روایت مقطوع (= گفتار تابعان) است.

شرح و نقد کتاب

عالمان اهل سنت بر «موطّأ» مالک شرح هایی نگاشته اند که از جمله آنها می توان به شروح ذیل اشاره کرد:

دو شرح طولانی و مختصر جلال الدین سیوطی بر موطّا به نام های: «کشف المغطأ فی شرح الموطّأ» و «تنویر الحوالک فی شرح موطّأ مالک»؛ و دیگری شرح عبدالباقی زرقانی از عالمان مصری در سده یازدهم.

کتاب موطّا مالک به خاطر آوردن روایات مرسل، و نیز جانبداری از مکتب نقل گرایان در برابر مکتب عقل گرایان عراق و...، مورد نقد قرار گرفته است.

منابع

• آشنايی با علوم حديث، علی نصيری، ص ۱۳۷-۱۳۹.
• نرم افزار کتابخانه احادیث فریقین، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.