ملا محمدحسن هردنگی
«آخوند ملا محمدحسن هردنگی» (۱۳۲۷-۱۲۶۳ ق)، فقیه، متکلم، حکیم و ادیب برجسته شیعه در قرن چهاردهم قمری بود. ملا محمدحسن در فقه، اصول، ادبیات عرب، کلام، حدیث و هیئت تبحر داشته و تدریس می‌نموده است. کتاب «تأملات کلامیه» از آثار اوست.
 | |
| نام کامل | آخوند ملا محمدحسن هردنگی |
| زادروز | ۱۲۶۳ قمری |
| زادگاه | قهستان، خراسان جنوبی |
| وفات | ۱۳۲۷ قمری |
| مدفن | هردنگ، قهستان |
|
| |
| اساتید |
ملاعلی طبسی گلشنی، محمدرفیع هردنگی، سید ابوطالب مجتهد قاینی، محمدرحیم بروجردی، سید مرتضی حسینی قاینی،.... |
| شاگردان |
شیخ محمد قاینی، سید حسن فقیه، سید محمدرضا صامتی، محمدهادی مجتهد،... |
| آثار |
تأملات کلامیه، رساله توحید، سفرنامه هرات، دیوان اشعار،... |
محتویات
زندگی‌نامه
محمدحسن هردنگی فرزند محمدرفیع در سال ۱۲۶۳ قمری در قریه مبادی از توابع هردنگ قیس‌آباد قهستان (قاینات) (خراسان جنوبی) متولد شد.
خاندانش از خانواده‌های مشهور محل بودند و چنانکه خود در دیوان اشعارش متذکر شده است، گویا اولین کسی که از این خاندان پای در دایره علم و فضل گذاشته است حاجی ملا علی (م، ۱۲۷۰ ق) جدّ اوست که درحقیقت اولین مربی و استاد آخوند نیز می‌باشد. پدرش محمدرفیع (م، ۱۲۹۳ ق) نیز مردی دانشمند و در زادگاه خود که همان «مبادی» بوده است به ارشاد محصلین علوم دینی اشتغال داشته و آخوند را نزد ایشان خوانده است.
محمدحسن هردنگی مدت ۴۰ سال به عنوان هیئت امناء یکی از بلوک‌های قهستان، مدتها حاکم شرع و مسئول موقوفات و راتبه قضاوت را در ایالت قهستان به عهده داشته است. وی در سال ۱۲۸۳ قمری متأهل شد و سپس در سال ۱۲۹۹ قمری به قریه مبادی، برگشت نموده و در آنجا اقدام به تأسیس مدرسه‌ای می‌کند که در آن علوم فقه و اصول، نجوم و هیئت و حتی حساب و هندسه به وسیله خودش به علاقمندان تدریس می‌شده است.
چنانکه از مطالعه برخی اسناد برمی‌آید، ملا محمدحسن خبره‌ای در امورات کشاورزی بوده و درختان زیادی در روستاهای رودکاج، یوش و هردنگ توسط ایشان پیوند شده است. به دستور او در دهات مسافرخانه‌ها و در راه‌ها، آب انبارهایی ساخته شده که اغلب به نام خودش مشهور است. قدرت بیان او ضرب‌المثل و تخصص او در فقه، اصول و کلام باعث شد تا «رساله اعتقادات» آقا سید ابوطالب حسینی قائنی بنا به درخواست علمای وقت و در زمان حیات ایشان، به رشته تحریر درآمده و تشریح شود.
ارزش و احترام آخوند از دیدگاه حکومت آنقدر بالا بوده است که در بیش از ۱۵ حکم مختلف به صورت مستقیم و غیرمستقیم، امیر علم خان حشمت‌الملک، امیراسماعیل خان علم و محمدابراهیم خان حشمت‌الملک به تمامی نیروهای مالیه تاکید می‌کنند که به آخوند تعرضی ننمایند که در غیر این صورت مورد مواخذه و تنبیه قرار خواهند گرفت. این احترام از سوی حکومت در حقیقت به دلیل اینکه او حاکم شرع قهستان و استاد حوزه‌های علمیه قاینات بود صورت می‌گرفته است.
آخرین نکته‌ای که درباره شرح زندگیش لازم به یادآوری است، این که هرچند اقامت نامبرده در هردنگ بوده ولی همیشه برای شرکت در مجالس بحث از او دعوت می‌شده است و در یکی از همین محافل بوده که با ملا ابراهیم گزیکی که از پیشوایان بزرگ اهل تسنن بوده است و علمای بیرجند را در مقابل خود عاجز نموده بود، مجاب و عقایدش را که بر پایه صحیح استوار نبوده رد کرده است. و همچنین با شمس‌الدین هروی که از فحول علمای تسنن در زمان خود بوده و آثار بسیار در رد عقاید او نوشته شده و آخوند نیز بر رساله‌اش حواشی ای از عقاید خود و استادش را نوشته است، با او مباحثاتی داشته است.
با وجود احترام خاص ملا محمدحسن در بین مردم و امرای مختلف ولایت قاینات و سیستان، و مهیا بودن زندگی تجملاتی برای او و استجابت هر گونه جایگاه مادی برای وی از سوی حاکمان محلی، وی گوشه نشینی و خدمت به مردمان منطقه دوردست عربخانه را به زندگی اعیانی در بیرجند ترجیح می دهد آنگونه که حتی محل مدفن نامبرده نیز همچنان ساده و بدون هیچگونه بقعه ای می باشد و با گذشت حدود ۱۲۰ سال از فوت وی این قبر همچنان پابرجا است. او شخصی است که در روایات مردمی منطقه در زمان فوتش از مال دنیا چیزی برای وراث باقی نگذاشت.
مرحوم ملا محمدحسن هردنگی سرانجام در ۲۷ ذی القعده ۱۳۲۷ قمری پس از یک عمر زندگی شرافتمندانه به رحمت ایزدی پیوست و آرامگاهش هم اکنون در قبرستان عمومی دهکده مبادی هردنگ بر فراز تلّی باقی‌است.
تحصیل و استادان
آیت الله هردنگی درباره اساتید خود در مقدمه دیوان اشعارش چنین می‌نگارد: «آنچه گاهی اوقات در خاطر این قلیل البضاعه عدیم الاستطاعه گرفتار دام علائق دنیا و مبتلا به انواع کدورت و بلا درمانده به کار خویش و اسیر هوای دل ریش محمدحسن بن محمدرفیع بن حاجی ملاعلی باقی‌مانده اینکه، اول کسی‌که از آباء این حقیر قدم در بساط علم و فضل گذاشته و به زیور زهد و عمل و احیاء مراسم شریف آراسته گشته حاج ملاعلی بود که این حقیر در خدمتش کمی از مقدمات را فرا گرفته است... والد ماجد که ثانی سلسله است ایضا به علم و عمل آراسته و اوقات خود را تماما در تحصیل مصروف داشته‌اند. این قلیل البضاعه بعد از آن‌که از خدمت والد ماجد جهت تحصیل مهاجرت کرده چندان دور نرفتم و بر بعضی از اهل علم تلمذ کرده که دارای مقام اجتهاد نبودند و بعد از آن‌که از ایشان مستغنی شدم، پیش دو نفر که از عمده علمایند، تلمذ کرده و حظّی وافر و بهره‌ای کامل از ایشان برداشتم و ختم تلمذ حقیر در این زمان به عالم عامل... آقا سیدابوطالب مجتهد قاینی گردید و آن جناب صاحب تصانیف کثیره و رسائل حسنه در فقه و اصول می‌باشند که همه آن‌ها را به درس برایشان خواندم…».
برخی اساتید ملا محمدحسن عبارتند از:
- حجةالاسلام حاجی ملاعلی طبسی گلشنی (پدربزرگش)، که از مدرسین حوزه علمیه طبس گلشن و در زمان امیر حسن‌خان شیبانی بوده و بنا به درخواست امیر محمد محتشم عرب خزیمه در حدود ۱۲۳۰ قمری به بلوک هردنگ مراجعت می‌کند.
- حجةالاسلام محمدرفیع هردنگی (پدرش)، مجتهدی فاضل و دانشمند بوده که به ارشاد محصلین علوم دینی در منطقه و در حوزه علمیه قاینات می‌پرداخته است. وی اولین کسی بود که نسبت به تدریس دروس صرف و نحو و قسمتی از فقه و اصول به ملا محمدحسن هردنگی همت گمارد. زمان تولد او حدود سال ۱۲۲۰ و وفاتش در سال می‌باشد
- آیت‌الله سید ابوطالب حسینی مجتهد قاینی (م، ۱۲۹۳ ق) از مراجع عظام در خراسان و دانشمندی گرانقدر در همه زمینه‌های علوم اسلامی و فقیهی صاحب نظر بود. درة الباهره درباره شناخت خدا، ینابیع الولایه در خصوص ولایت، ماحی الضلاله و الغوایه و صفوة المقال، از تالیفات اوست.
- آیت‌الله حاج محمدرحیم بروجردی، معروف به بالاخیابانی؛ او از شاگردان سید شفیع جاپلقی و شیخ محمدحسن نجفی و استاد شیخ الشریعه اصفهانی بود. وی شرحی محققانه بر "المختصر النافع" در فقه تالیف کرد.
- علامه سید مرتضی حسینی یزدی قاینی، از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و صاحب آثاری چون الاستصحاب، التعادل و الترجیح، تقریرات الاصول، تقریرات الفقه و العدالة بود. ملا محمدحسن هردنگی در ختم تلمذ خود و در مباحثه دریافت اجتهاد، مناظره‌ای با وی در مسائل مختلف حوزوی داشته که وی را در تمامی موارد مجاب می‌کند و این از اصلی‌ترین دلایل شهرت آخوند هردنگی بوده است.
تدریس و شاگردان
ملا محمدحسن در فقه و اصول تخصص داشت و دارای مرتبه اجتهاد بوده و در صرف و نحو عربی، لغت، معانی، بیان، بدیع، عروض، منطق، تفسیر، کلام، حدیث و رجال نیز استاد بوده است. علاوه بر این‌ها در فلسفه، حساب (جبر، مقابله و...)، هندسه و هیئت قدیم تبحر داشته و تدریس می‌نموده است.
مرحوم هردنگی هنگام اقامت در بیرجند و قاین نیز جلسات درسی داشته و در سال ۱۲۹۳ قمری تا زمان رحلتش به مدت ۳۴ سال در شهر بیرجند و قاین به امر تدریس در حوزه‌های متعدد اشتغال ورزید و عده‌ای از افاضل قاینات که خود مجتهد بوده از محضرش استفاده می‌نموده‌اند. از شاگردان مرحوم آخوند می‌توان شیخ محمد قاینی، سید حسن فقیه، سید محمدرضا صامتی و محمدهادی مجتهد را نام برد.
تعلیمات او سبب شده که مردم این ناحیه اگرچه از نظر مادی از مردمان همجوار خویش عقب‌تر باشند، ولی از نظر فکری و اجتماعی به هیچ وجه قابل مقایسه با آنان نیستند. علاقه تحصیل در میان مردمان این سرزمین از سایرین بسیار زیادتر است و این ذوق در نتیجه تربیت‌های آخوند تقویت شده است. هم‌اکنون نام او در این منطقه توأم با اعزاز و اکرام و سخنان او زینت محافل و نُقل مجالس است و گفتار او را به عنوان حجت می‌پذیرند.
آثار و تألیفات
نوشته‌های آخوند اغلب درهم و نامرتب است و تنها اگر اثری بدست یکی از فرزندان بااطلاعش افتاده است به ذوق شخصی مرتب و در صدد جمع‌آوری اوراق پراکنده آن برآمده و مطلقاً هیچیک از این آثار به طبع نرسیده است؛ فقط مقداری از اشعارش در بعضی مجلات و روزنامه‌ها به چاپ رسیده است. در ادامه تا حد امکان به معرفی این آثار می‌پردازد:
- تأملات کلامیه؛ این رساله مفید در ۱۷۳ صفحه در مبحث کلام می‌باشد. می‌توان آخوند را به عنوان اولین فقیهی که تاکنون کلام را از منظر عرفان نگریسته، معرفی کرد. این اثر سوای اشتمال بر «رساله اعتقادات» استاد، عقاید مؤلف را نیز در بردارد و مطالب آن از ابتدا تا مبحث صفات ثبوتیه ترجمه رساله استاد و توضیحات مولف از آن پس تا پایان مبحث معاد نظریات شخصی اوست. و در مواردی از مباحث توحید و معاد که اثبات مطلب مستلزم بحث از اصول فلاسفه است نیز، سخن داده است. رساله مذکور در ماه محرم سال ۱۳۰۲ قمری به اتمام رسیده است.
- سفرنامه هرات؛ آخوند ملامحمد حسن به امر استادش سید ابوطالب به اتفاق سید ابوتراب که بیمار بوده، در حدود سال ۱۲۹۲ قمری برای معالجه عازم افغانستان شده و حاصل مسافرتش سفرنامه‌ای بوده که در این کتاب شرح کارهایی که در ضمن مسافرت انجام داده و همچنین مباحثاتی که با علمای اهل تسنن داشته، به خصوص متن مذاکرات خود با شمس الدین هروی را در آنجا نقل کرده است.
- دیوان اشعار؛ تخلص او در شعر، «صفا» بوده و دیوانش شامل قصاید و غزلیات می‌باشد که قصاید آن بعضی عربی و تعدادی فارسی که اغلب در مدح ائمه اطهار (ع) است، سروده شده است. بسیاری از مهر نامه هایی که برای بزرگان نوشته از اول تا آخر آن حتی اجناس صداق را نظماً بیان می‌کرده و در بعضی خطبه ها مقدمه را به شعر و اجناس را به نظم بیان می‌کرده است.
فعالیت‌های اجتماعی
آیت الله سید ابوطالب مجتهد قاینی حاکم شرع قهستان در سال ۱۲۹۳ قمری در مکتوبی، اختیار رسیدگی به امورات شرعی منطقه ناحیه هردنگ، عربخانه و سرچاه عماری و مختاران و براکوه و جلگه ماژان را که از قبل نیز به عهده وی بوده است، به صورت رسمی به ملا محمدحسن تفویض کرد. همچنین اجازه تصرف در امور حسبیه -از قبیل حفظ اموال ایتام و غیاب و اوقاف عامه که بدون ولی و وکیل و متولی می باشند و حقوق از قبیل رد مظالم و سهم حضرت امام-، از سوی آیت الله سید اسماعیل صدر به ایشان محول شده است.
ملا محمدحسن هردنگی به مدت ۴۲ سال به عنوان حاکم شرع یکی از بلوک‌های ۹ گانه قهستان و به مدت ۲ سال به‌طور قطع حاکم شرع قهستان و از سال ۱۲۸۶ قمری تا زمان فوتش، دارای نوعی نظارت بر مسائل شرعی قاینات بوده است. وی به امورات موقوفات و مالیات در قاینات به مدت ۱۸ سال به تعداد ۱۰۰۰ مورد -که اسناد آن موجود است- رسیدگی می کرد.
او نسبت به حاکمان قاینات در رسیدگی به حساب‌های مالی و بالطبع مسائل نقدی شرعی شجاعت و جسارت داشت و خود نیز در مواردی اموالش را به مردم جهت عزاداری و قرآن خوانی، وقف و بخشش نمود. ایشان مکاتبات و پاسخ به سؤالها را با مهر عبده الراجی محمدحسن به تاریخ داخل مهر ۱۲۸۶ ق. پاسخ می‌داده است.
جناب آخوند همچنین بانی اصلی ایجاد مزار امامزاده سیدالحسین دهک عربخانه (از نوادگان حضرت عباس علیه السلام)، بود که با نفوذ سیاسی و اجتماعی خود و با جمع آوری کمک‌های نقدی و غیر نقدی توانست در سال ۱۳۱۷ قمری این بقعه را تعمیر اساسی نماید.
آخوند به اذن آقا سیدابوطالب قاینی و به همراه سیدابوتراب پسر آقا سیدابوطالب، که برای درمان راهی هرات بوده به آن منطقه رفته و مناظراتی را با علمای اهل تسنن از جمله شمس‌الدین داشته است. از اثرات تعلیمات این عالم بزرگ در منطقه ناحیه هردنگ که بعدها در مردمان محلی باقی ماند، تقویت حس مذهبی و مخالفت با کشف حجاب رضاخانی می‌باشد که این از افتخارات مردمان این منطقه به نسبت خیلی از نقاط کشور می‌باشد.
منابع
- "بحث درباره آثار شش تن از علمای قهستان"، محمدتقی راشد، پایان‌نامه کارشناسى، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۲.
- محمدحسن هردنگی، رساله اعتقادات، ۱۳۰۲ ق.
- محمدحسین راشد، کتاب ناتمام آخوند ملا محمدحسن هردنگی، ۱۳۴۵.
- فقه سیاسی در اسلام، ابوالفضل شکوری، جلد ۲، صفحه ۳۷۶.
