ملا فتح الله کاشانی

«ملا فتح‌الله كاشانى» (م، ۹۸۸ ق)، از علما و مفسرین برجسته شیعه در قرن دهم هجری است. از جمله آثار ارزشمند وی می‌توان به تفسير «منهج الصّادقين فى إلزام المخالفين» به زبان فارسى اشاره کرد.

نام کامل	ملا فتح‌الله كاشانى
زادروز	قرن دهم هجری
زادگاه	کاشان
وفات	۹۸۸ قمری
مدفن	کاشان
اساتید	علی بن حسن زواره‌ای، غیاث‌الدین جمشید زواری و میرعبدالواهب استرآبادی،...
شاگردان	رضی‌الدین شاه مرتضی، ملا مرتضی کاشانی،...
آثار	منهج الصادقین فى الزام المخالفین، زبدة التفاسیر، تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین، کشف الاحتجاج،...

زندگی‌نامه

فتح‌الله بن شکرالله کاشانی، در آغاز قرن دهم قمری در کاشان به دنیا آمد. در کتب تراجم از ملا فتح‌الله‌ با عناوین گوناگونی یاد شده که برخی از آن‌ها چنین است: المولی المفسر، فقیه، متکلم، عالم کامل جلیل، متبحر در تمام علوم دینی، عالم به لغات و ادبیات و اصول و جامع معقول و منقول.

دوران حیات ملا فتح‌الله‌ کاشانی، یعنی سال‌های حدود ۹۰۰ تا ۹۸۸ هـ.ق دوران مهمی ‌از نظر دگرگونی تاریخ مذهبی ایران است. وی با سه پادشاه صفوی؛ شاه اسماعیل (۹۰۸ هـ.ق)، شاه طهماسب (۹۸۴-۹۳۰) و شاه اسماعیل دوم ۹۸۵ هـ.ق معاصر است.

کتاب‌های تاریخ و تراجم از چگونگی زندگی، خانواده و فرزندان ملا فتح‌الله‌ سخن نگفته‌اند. برخی این ناشناختگی را به دلیل روحیه زهدگرایی، انزواطلبی و فقر او دانسته‌اند. در کتاب «لباب الالقاب الاطیاب» آمده است: «و من کسی را ندیدم که به احوال او در میان بزرگان علما اشاره کند... آن چه شایسته شگفتی است این است که چنین فاضل کاملی چگونه ممکن است حالش از علما مخفی بماند و در شمار فضلا از او یاد نشود... انگیزه ناشناخته ماندن وی (و احوالاتش) فقر و نداری است».

علامه شعرانی در مقدمه بر تفسیر منهج الصادقین ملا فتح‌الله‌ می گوید: «در آخر کتابی مختصر در قرائت از کتب قدیم خانواده ما، جد هفتم این حقیر ملا نعمت‌الله، اجازه روایت این کتاب را به میرزا حسن نام، از اولاد ملا صالح مازندرانی داده است و اسناد خود را مسلسلاً بالآباء به ملا فتح‌الله‌ صاحب تفسیر می‌رساند. و این نسخه را تبرکا نگاه می‌داشتند». این سخنان بیانگر این است که ملا فتح‌الله‌ از اجداد علامه شعرانی است.

وفات:

درباره سال وفات مرحوم ملا فتح‌الله‌ کاشانی اظهارنظرهای مختلفی شده است؛ آقا بزرگ تهرانی وفات او را در سال ۹۸۸ هـ.ق صحیح‌تر می‌داند. و برخی دیگر آن را در سال ۹۹۷ هـ.ق ذکر کرده اند.

درباره محل وفات ملا فتح‌الله‌ نیز نظرات مختلفی ارائه شده است. مؤلف «کشف الحجب والاستار» محل درگذشت او را کشمیر می‌داند. مولف «لباب الالقاب» مقبره‌اش را در کاشان می‌داند و می‌نویسد این مقبره معروف و مورد زیارت عام و خاص است. آن‌گاه به مقبره‌ای که در همدان به وی نسبت داده می‌شود اشاره می‌کند و می‌نویسد ظاهراً آن مقبره مربوط به فرد دیگری با این نام است. وی در ادامه به موضوع زنده شدن دوباره ملا فتح‌الله‌ اشاره می‌کند و مثل تراجم‌نگاران دیگر یادآور می‌شود که این واقعه درباره شیخ طبرسی صاحب «مجمع البیان» هم گفته شده و حداقل مشهور تاریخی این است که ماجرای مذکور در مورد طبرسی باشد.

صاحب «لباب الالقاب» می‌نویسد: مشهور است که وی دچار سکته‌ای شد. گمان کردند مرده است. وقتی دفنش کردند، نذر کرد که اگر از این وضع رها شود، تفسیری بنویسد. در این بین قبر کن به یادش می‌آید چیزی را در قبر جا گذاشته است. مخفیانه قبر را می‌کند او را زنده می‌یابد. به این ترتیب وی خلاص می‌شود و به نوشتن تفسیر می‌پردازد. این حکایت از شارح هادی، ابن صالح مازندرانی نقل می‌شود.

تحصیل و استادان

به دلیل شفاف نبودن تاریخ زندگی این مفسر بزرگ، اسامی ‌استادان وی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. با این حال روشن است که وی مراحل تحصیل و بالندگی علمی ‌را در همان کاشان گذرانده و از جمله اساتید او، فخرالدین علی بن حسن زواره‌ای -شاگرد محقق کرکی (متوفی ۹۴۰ هـ.ق)- است که از دانشمندان بزرگ زمان شاه طهماسب اول است. وی مفسر و از نخستین کسانی بود که در تأیید مذهب تشیع کتاب‌هایی به زبان فارسی ترجمه کرد. زواره‌ای علاوه بر تفسیر «ترجمة الخواص»، در ردیف مترجمان حرفه‌ای این عصر جای دارد. او در کنار توجه به ترجمه به تدریس نیز می‌پرداخت و ملا فتح‌الله‌ از جمله ثمرات مکتب اوست که همچون استاد خود شیوه فارسی‌نویسی و ترجمه متون حدیثی و تاریخی را برای جامعه شیعی ایران ادامه داد. همچنین، ملا فتح‌الله‌ از طریق استادش اجازه روایت از محقق کرکی را نیز بدست آورد. برخی غیاث‌الدین جمشید زواری و میرعبدالواهب استرآبادی را نیز از اساتید او ذکر کرده اند.

ملا فتح‌الله‌ در چنین شرایطی که به دلیل گسترش اندیشه شیعه، نیازهای جدیدی احساس می‌شد، در جامعه علمی ‌حضور یافت و به ایفای نقش پرداخت. بنابراین شخصیت علمی ‌او را در این دوره باید محصول نیازهای شیعیان در عرصه‌های مختلف علمی ‌دانست. به گونه‌ای که چند نسل پی در پی برای رفع این نیاز، نهضت ترجمه و فارسی‌نویسی را پی گرفتند.

تدریس و شاگردان

حضور مفسری بزرگ، فرصتی مغتنم بود برای عالمان جویای دانش و معرفت. از این روی شاگردان زیادی گرد وجود ملا فتح‌الله‌ کاشانی جمع شدند و از دانش او مستقیم یا باواسطه بهره بردند، که از جمله ایشان عبارتند از:

• رضی‌الدین شاه مرتضی (م، ۱۰۰۹ هـ.ق) پدر ملا محسن فیض کاشانی؛ وی فقیه متکلم، مفسر و ادیب بود و در کاشان حوزه تدریس داشت. در سال ۹۵۰ متولد و در در ۵۹ سالگی وفات یافت.

• ملا مرتضی کاشانی، برادر فیض کاشانی و دانشوری ادیب است. او در سالهای ۱۰۱۰-۱۰۲۹ هـ.ق بین راه مکه وفات یافت و همان جا دفن شد. ملا مرتضی از شاگردان ملا فتح‌الله‌ و صاحب کتاب «خلاصه الاقوال» است.

آثار و تألیفات

ملا فتح‌الله‌ سراسر زندگی‌اش را وقف برآوردن نیازهای علمی ‌جامعه خود کرد و علاوه بر تدریس و ارشاد، به فعالیت‌های علمی‌ در بخش ترجمه و تألیفات فارسی روی آورد. ویژگی فعالیت‌های علمی ‌وی، رویکرد ویژه به قرآن در دو بخش ترجمه و تفسیر اعم از فارسی و عربی است. البته وی ترجمه حدیث و دعا و... را نیز از نظر دور نداشت. آثار به جای مانده از وی مربوط به دهه‌های آخر عمر اوست و به عبارت دیگر، محصول علمی ‌متقن و قابل اعتنا از این شخصیت است؛ زیرا آن چه نوشته حاصل تحصیلات طولانی او و نتیجه علمی ‌تمام عمرش است. با این مقدمه به معرفی آثار علمی‌ وی می‌پردازیم:

۱. تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین:

تفسیر «منهج الصادقین فى الزام المخالفین» که به تصریح مؤلف در سال ۹۸۴ هـ.ق بخشی از آن (تا سوره انفال) به پایان رسیده، بزرگترین و ارزنده‌ترین اثر مؤلف است. از لحاظ تاریخی، تفسیر «منهج» اولین اثر تفسیری ملا فتح‌الله‌ است که به تدوین و جمع‌آوری آن دست زده است. این تفسیر در ۵ جلد بزرگ و اخیراً در ۱۰ جلد معمولی به چاپ رسیده است.

۲. خلاصة المنهج:

این کتاب که مختصر و شامل مباحث ضروری است، بعد از تألیف «منهج الصادقین» نگاشته شد و مانند خود «منهج الصادقین» بین اهل تراجم معروف است. «خلاصه منهج الصادقین» به تحقیق و تصحیح علامه حسن زاده آملی در پنج جلد از سوی موسسه بوستان کتاب منتشر شد.

۳. ترجمه قرآن کریم:

ملا فتح‌الله‌ علاوه بر تفسیر به ترجمه قرآن هم پرداخت. البته طبیعی بود که در ضمن تفسیر ناچار به ارائه ترجمه‌ای طبق تفسیر خود باشد. از این روی احتمال دارد این ترجمه همزمان با تفسیر و یا بعدها نگاشته شده باشد. نکته مسلم این که ترجمه مذکور به صورت مستقل چاپ نشده بلکه در حاشیه برخی کتاب‌ها دیده شده است. صاحب «ریاض العلما» نوشته است: «او ترجمه قرآن به فارسی دارد که مشهور است و بر حاشیه برخی قرآن‌ها به طور اختصار نوشته شده است».

۴. زبدة التفاسیر:

ملا فتح‌الله‌ تفسیری را نیز به زبان عربی نگاشت که «زبدة التفاسیر» نام دارد. این تفسیر نیز دارای حجمی ‌بزرگ است و مولف آن را -بعد از دو تفسیر فارسی خود- در نیمه ماه ذی القعده ۹۷۷ هـ.ق به پایان برده است. در ریاض العلماء آمده است: «این تفسیر نیز بزرگ است و نزدیک به هشتاد هزار سطر دارد و در دو مجلد قطور است... در آن اخبار اهل بیت علیهم‌السلام را آورده و در اکثر موارد از کشاف، تفسیر قاضی، مجمع البیان، الجوامع طبرسی نقل کرده است. کتابی دارای مطالب خوب و بافایده است».

۵. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین (شرح نهج البلاغه):

صاحب ریاض می‌گوید: شرح «نهج‌البلاغه» که تنبیه الغافلین و تذکره العارفین نامیده شده، فارسی و کتاب معروفی است و من در اصفهان، شیراز، هرات و جاهای دیگر دیده‌ام. پیرامون این اثر باید گفت: ملا فتح‌الله‌ با توجه به همان نیاز سابق‌الذکر جامعه شیعی ایران و برای آشنایی بیشتر مردم با اندیشه‌های حضرت امام علی علیه‌السلام به طرح و توضیح آن در قالب شرح پرداخت و کوشید به سوالات و شبهات موجود با تکیه بر آن پاسخ دهد.

۶. کشف الاحتجاج:

این کتاب ترجمه «الاحتجاج» اثر احمد بن علی طبرسی است که میرزا عبدالله افندی آن را در اردبیل و خزانه شیخ صفی دیده است. ملا فتح‌الله‌ در مقدمه‌ای که بر ترجمه خود نگاشته است. می‌نویسد: «فرمان لازم الاذعان برین شرف نفاذ یافته که این داعی بی‌بضاعت مطالب و مقاصد این کتاب شریف را به زبان فارسی به عبارتی که از تکلفات ارباب ریا مبرا و از تصنیفات منشیانه که از آرایش سخنوری است معرا باشد، از برای تعمیم فواید و تکثیر مواید خواص و عوام تقریر و تحریر نماید». وی کتاب را به نام شاه طهماسب نگاشته است.

۷. استنساخ کتاب الاستبصار:

آقا بزرگ تهرانی در «طبقات اعلام الشیعه» و «الذریعه» از این کتاب نام برده و می‌نویسد: از آثار ماندگارش بازنویسی مجلد کتاب «الاستبصار» است که به طور کامل با مشایخش به خط اوست و از نوشتن آن در ۸ شعبان ۹۷۳ هـ.ق فراغت یافته است.

منابع

• گلشن ابرار، زندگی نامه "ملا فتح‌الله کاشانی" از محمد عابدی، جلد ۴.
• "پژوهشی در زندگی و آثار ملا فتح‌الله كاشانی"، حسين ستار، مجله پژوهشنامه كاشان، سال پنجم، شماره ۶.