مقباس الهدایة فی علم الدرایة (کتاب)
«مقباس الهدایة فی علم الدرایة» تألیف علامه شیخ عبدالله مامقانى (م، ۱۳۵۱ ق)، کتاب مفصلی در «مصطلح الحدیث» به زبان عربی است که به عنوان مقدمه‌ای بر کتاب رجالی نویسنده، موسوم به «تنقیح المقال فی علم الرجال» نگاشته شده و مباحث مربوط به حدیث و درایه به خوبی در آن مطرح شده است. این کتاب توسط مرحوم استاد علی‌اکبر غفاری‌صفت، با عنوان «دراسات فی علم الدرایة» تلخیص گردیده و متن آن، اعراب‌گذاری شده است.
 | |
| نویسنده | عبدالله مامقانی |
| موضوع | علم درایةالحدیث |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۷ |
| تحقیق | محمدرضا مامقانی |
|
| |
محتویات
مؤلف
شیخ عبدالله مامقانی (۱۳۵۱-۱۲۹۰ ق) از دانشمندان و محدثان برجسته شیعه در علوم متعدد خصوصاً در علم رجال بود. او در نجف اشرف دیده به جهان گشود و ابتدا تحت تعلیم پدرش شیخ محمدحسن مامقانی قرار گرفت. غلامحسین دربندی و حسن خراسانی از دیگر اساتید او هستند.
ایشان در طول سال های متمادی شاگردان زیادی را تربیت نمود از جمله: آیت‌الله میلانی، آیت‌الله نجفی مرعشی و سید عبدالاعلی سبزواری.
برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: تنقیح المقال فی علم الرجال، فوائد الرجالیة، منهج الرشاد، مناسک الحج، الفوائد الطبیة.
انگیزه نگارش
دلیل اصلی تألیف کتاب، مهجور ماندن دو علم رجال و درایة الحدیث در زمان مؤلف بوده است؛ به‌گونه‌ای که کمتر کسی یافت می‌شده است که نسبت به این دو علم، آگاهی داشته باشد؛ درحالی‌که فقه و اجتهاد، متوقف بر این دو علم بوده است و همین امر مؤلف را بر آن داشته تا به تألیف کتابی شافی و وافی در این زمینه بپردازد. نگارش این کتاب در ۲۲ ماه محرم سال ۱۳۳۳ق، به پایان رسیده است.
محتوای کتاب
این کتاب به همراه مستدرکات و نتایج، مجموعا به عنوان هفت جلد به چاپ رسیده است. استاد محمدرضا مامقانی (نوه مؤلف) عهده دار تحقیق چهار جلد نخست و مؤلفِ سه جلد آخر است. وی در مقدمه تحقیق، ابتدا به اهمیت و جایگاه علم حدیث و نیز ارزش کتاب اشاره و سپس اقدامات تحقیقی صورت گرفته در آن، بیان شده است. در پایان نیز اطلاعاتی از زندگی نامه نویسنده و آثار وی، ارائه گردیده است.
محقق، مصادر و اقوال را نشان داده و به مصادر بسیاری مراجعه کرده است. همچنین برخی از اختلافات عالمان حدیث را در مباحث متن آورده و به نقدهای مؤلفان پس از مرحوم مامقانی اشاره کرده و آنچه را درست تشخیص داده، آورده است. محتوای کتاب «مقباس» به این شرح است:
- جلد اول: نویسنده، نخست به بیان حقیقت، تعریف، موضوع و غایت علم درایه پرداخته است. سپس در فصل اول، از اصطلاحات علم درایه، سخن گفته است. برخی از این اصطلاحات عبارتند از: متن و سند حدیث؛ خبر؛ حدیث؛ اثر؛ حدیث قدسی و سنت فعلیه. در فصل دوم، از «خبر» و اقسام آن، بحث کرده است. وی ابتدا خبر را به پنج قسمت تقسیم کرده و سپس هریک را جداگانه توضیح داده است. در فصل سوم، از خبر متواتر و خبر واحد سخن گفته است. فصل چهارم، عهده دار بحث درباره خبر، به لحاظ احوال راویان آن است. نویسنده، روایات را از این لحاظ، به صحیح، حسن، موثق و ضعیف تقسیم کرده و هریک را توضیح داده است. در فصل پنجم، اصطلاحات عالمان حدیث (غیر از آنچه در فصل اول گذشت)، آورده شده است، از جمله: مُسند، متصل، مرفوع، معنعن، معلق، مفرد، مدرج، مشهور و... .
- جلد دوم: جلد دوم، حاوی فصل ششم است. در این فصل، از شرایط پذیرش و عدم پذیرش خبر سخن رفته و در ضمن آن، به مباحثی مانند: شروط معتبر در راوی، ضبط در راوی و چگونگی آن، عدالت، جرح و تعدیل و مسائل مربوط به آن، الفاظ مدح و ذم و...، عالمانه و پژوهشگرانه، رسیدگی شده است.
- جلد سوم: در این جلد، فصل هفتم و هشتم، گنجانده شده است. در فصل هفتم، جایگاه والای حدیث تبیین شده و از چگونگی فراگیری و آداب نقل آن، سخن رفته است. در این بحث، به مطالبی همچون «اجازه»، «مناوله»، «کتابت» و «وجاده»، با استواری تمام، پرداخته شده است. در فصل هشتم نیز، اسماء رجال و ملقبات آنان بحث شده و در ضمن آن، صحابی، تابعی و اصطلاحاتی دیگر مانند: موالی، مخضرم و... تبیین شده است.
- جلد چهارم: جلد چهارم، خاتمه را در خود جای داده است. در خاتمه کتاب، از شرح حال درایه نویسان و آثار آنان، به اجمال سخن گفته شده است. نام این افراد، به ترتیب حروف الفبا آمده است. برخی از ایشان عبارتند از: غضائری، نجاشی، احمد بن علی سیرافی، احمد بن محمد کندی، ابن عقده، عیاشی و... .
- جلد پنجم و ششم: جلد پنجم و ششم به قلم استاد محمدرضا مامقانی مشتمل بر مستدرکات است که در آنها، به توضیح مطالب کتاب، با توجه به منابع فریقین پرداخته شده و نیز فواید متعدد درایی طرح و مفصلا بررسی شده است.
- جلد هفتم: جلد آخر نیز به قلم محمدرضا مامقانی با عنوان «نتائج مقباس الهدایة»، معجم اصطلاحات بکار رفته در کتاب «مقباس الهدایة» و در حقیقت عصاره و چکیده مباحث تفصیل یافته در مجلدات پیشین است. در مثل اگر در متن کتاب و استدراک ها، صفحات مفصلی درباره اصطلاح «صحیح» بحث شده است، نتیجه آن در اینجا آمده است. در حقیقت این جلد، کلیدواژه و فهرست کوتاه شده اصطلاحات و مطالب کتاب است با ارجاع به متن آن.
در پایان می‌توان چنین گفت که هرچند کتاب حاضر، اثری نفیس و ذ‌ی‌قیمت در علوم حدیث می‌باشد، اما متأسفانه نویسنده در آن، کمتر به مسئله مهم و اساسی نقد متن حدیث و روش‌های آن پرداخته است.
منابع
- "مقباس الهدایة فی علم الدرایة"، ویکی نور.
- "مقباس الهدایة فی علم الدرایة"، پایگاه حدیث نت.
