محمد فاضل قاينى نجفى
«آیت‌الله محمد فاضل قاینی» (1310-1405 ق)، فقیه اصولی و مجتهد شیعه معاصر و از شاگردان سید ابوالحسن اصفهانى بود. وى در علوم مختلف مانند: فقه، اصول و کلام، آثارى از خود به جاى گذاشت، از جمله کتاب کلامی «گوهر دین» و «العقل الاول».
| |
| نام کامل | محمد فاضل قاینی نجفی |
| زادروز | 1310 قمری |
| زادگاه | قائن، خراسان |
| وفات | 1405 قمری |
| مدفن | قم، قبرستان باغ بهشت |
|
| |
| اساتید |
محمدحسین نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید ابوتراب خوانساری، سید ابراهیم اصطهباناتی،... |
| شاگردان |
شیخ مرتضى بروجردى، سید محمود ده‌سرخى، شیخ محمد غروى، شیخ على آزاد قزوینى،... |
| آثار |
الدرر النجفیة، حاشیه بر زادالمقلدین، حاشیه بر تبصرةالمتعلمین، گوهر دین، العقل الاول، الؤلؤة الغرویة،... |
محتویات
ولادت و خاندان
تاریخ تولد محمد فاضل قاینی در حدود سال 1310 قمری (1271 ش) مى باشد. زادگاه ایشان، روستاى خرمنج، که اخیراً به پاس احترام معظم له به «فضل آباد» تغییر نام داده شده، یکى از روستاهاى حومه پسکوه شهرستان قائن در جنوب استان خراسان است.
پدرشان، مرحوم آقا شیخ عبدالکریم بنى اسدى، از معمرین آن دیار بوده و از علم و فضل بهره اى داشته است. وى همواره فرزند خویش را به فراگیرى علوم و معارف اسلام ترغیب و راهنمایى مى کرد.
اجداد آیت الله فاضل، از طایفه بنى اسد مى باشند. آنان بعد از دفن اجساد مطهر شهدای کربلا، از ترس تعقیب مأمورین عبیدالله بن زیاد به ایران آمده و در اطراف شهرستان قائن ساکن شدند و بعدا به جهت دفن شهداى کربلا، مورد تکریم و محبت سلاطین صفویه قرار گرفتند. در اولین سال هاى سلطنت شاه اسماعیل، او فرمان معافیت این طایفه از مالیات را صادر کرد که سلاطین بعدى نیز از او تبعیت نمودند. این اسناد در میان این طائفه حفظ و تا به امروز نگهدارى شده است.
تحصیل و استادان
محمد فاضل قاینی براى فراگیرى خواندن و نوشتن به روستاى مجاور (نوغاب پسکوه)، رهسپار شد و در محضر یکى از علماى عارف آن محل، به نام مرحوم ملا عبدالجواد، حاضر شد و شب و روز از فضل و دانش وى بهره مند گردید؛ به طورى که مرتب سؤالات درسى خویش را از استاد مى پرسید و از پاسخ هاى وى استفاده مى نمود.
یکى از اهالى زادگاه وى مى گوید: «در دوران نوجوانى، محمد فاضل خواب دیده بود که عمامه بر سر مى بندد و هر چه از آن عمامه را به سر مى پیچد به انتها نمى رسد. تعبیر این خواب را از استادش ملا عبدالجواد مى پرسد. ایشان در پاسخ مى گوید: از چنان مقام علمى بالایى برخوردار خواهى شد که به علمى بى پایان متصل است».
وى پس از به پایان رساندن دروس مقدماتى، به شهرستان قاین که بزرگانى نیز در آن اقامت داشتند، رفته و در مدرسه علمیه جعفریه مشغول تحصیل شد. دروس سطح را از استادان بزرگ آن دیار فراگرفت و در اثناى این دوران به «فضل» معروف گردید و در همان حوزه نیز به تدریس اشتغال ورزید.
آیت الله فاضل قائنی پس از مدتى، به نجف اشرف هجرت نمود و جوار مولا امیرالمؤمنین علیه السلام را براى اقامت دائم برگزید و در مدرسه بزرگ مرحوم آخوند خراسانى - که در «محله حویش» قرار داشت - به تحصیل خود ادامه داد. فاضل قاینى در حوزه نجف اشرف از محضر بزرگان و اساتید آنجا کسب فیض کرده است؛ که به نام بعضى از این بزرگواران اشاره مى شود:
- آیت الله میرزا محمدحسین نائینى (۱۲۷۷-۱۳۵۵ ق)
- آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى
- آیت الله سید ابوتراب خوانساری (۱۲۷۱-۱۳۴۶ ق)، در حدیث و رجال
- آیت الله سید ابراهیم اصطهباناتی (۱۲۹۷-۱۳۷۸ ق)، سطوح عالى در خارج فقه و اصول. رابطه ایشان با مرحوم اصطهباناتى از حد ارتباط بین استاد و شاگرد، فراتر و صمیمى تر بود و علاقه اى طرفینى بین آنان برقرار بود. بعد از رحلت مرحوم سید ابوالحسن اصفهانى، عده اى از اهالى نجف و اهل علم از آیت الله فاضل درباره تقلید پس از مرحوم اصفهانى سؤال کردند و ایشان آن ها را به مرحوم اصطهباناتى معرفى و ارجاع نمودند و ضمناً به اعلمیت ایشان هم شهادت دادند. این عمل آیت الله فاضل قاینى، در رجوع مردم واهل علم به تقلید از آیت الله اصطهباناتى، تأثیر زیادى داشت.
گواهى بر اجتهاد آیت الله فاضل قاینى را نیز آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى و آیت الله اصطهباناتى تأیید و تقریر کرده اند. آیت الله اصفهانى در قسمتى از اجازه خود آورده است: «به درستى جناب عالم عامل، ستون علماى عاملین و گواهى شده فقهاى بزرگ جامع معقول و منقول در فروع و اصول، رکن و ستون اسلام، مورد اعتماد و شخص جلیل و صاحب مقام و مرتبه عالى و والا، آقاى شیخ محمد قاینى معروف به فاضل (دامت برکاته)، عمر شریف خویش را در حوزه نجف اشرف، در تحصیل علوم شرعى صرف نموده و نزد اساتید بزرگ آن حاضر و کوشش و رنج زیاد به خود داده و به خواسته خویش رسیده که رسیدن به درجه اجتهاد و استنباط احکام شرعى و الهى مى باشد».
علاوه بر اجازه اجتهاد از مراجع فوق، وى از استاد حدیث و رجال حوزه نجف، سید ابوتراب خوانساری نیز، اجازه نقل احادیث و روایات دریافت کرده است.
تدریس و شاگردان
یکى از ویژگى هاى آیت الله فاضل قاینى در حوزه و مجامع علمى، روش تدریس و بیان شیواى آن استاد فرزانه بود. تسلّط ایشان بر مسائل و مطالب علمى، ویژگى دیگرى بود که سبب جذب طلاّب به مجلس درس ایشان مى شد. این دو عامل باعث شد که بیشتر وقت ایشان صرف تدریس شود و در این مدت شاگردان بسیارى از محضر ایشان استفاده کنند، که بسیارى از آنها از مدرسین حوزه هاى علمى در شهرهاى نجف، قم، مشهد و... هستند. برخى از این علما عبارتند از:
- شهید شیخ مرتضى بروجردى، نویسنده «کتاب المستند» شرح عروة الوثقى
- سید محمود ده‌سرخى، نویسنده کتاب دائرةالمعارف «مفتاح الکتب الاربعه»
- شیخ محمد غروى، مؤلف کتاب «الامثال النبویة»
- شیخ على آزاد قزوینى، از مدرسین درس خارج فقه در حوزه علمیه قم و مؤلف کتاب «غایة القصوى فى شرح العروة الوثقى» (داماد آیت اللّه فاضل قاینی)
- سید محمدتقى اراکى سجادى
- سید ابراهیم خراسانى کاظمینى
- شیخ حسن اصفهانى قهدریجانى
- شیخ موسى نجفى
- شیخ على مردان (ظهیرالاسلام)، از مدرسین حوزه علمیه قم
- میرزا محمدجواد غروى على علیارى تبریزى، ساکن تهران
- سید على شاهرودى، فرزند مرجع فقید شیعه آیت الله سید محمود شاهرودی
- سید مهدى خلخالى
- شیخ کاظم شمشاد هندى، استاد «منتدى النشر»
- سید مصطفى علم‌الهدى جزائرى
- سید محمدرضا واعظى قاینى
- سید مرتضى نقوى، که از علماى بزرگ هند بود.
آثار و تألیفات
آیت الله فاضل قاینى از دانشمندانى بشمار مى آید که در بارور کردن فرهنگ غنى اسلام سهم بسزایى داشته اند. وى در علوم مختلف مانند: فقه، اصول و کلام، آثار فراوانى از خود به جاى گذاشت که برخی از آنها عبارتند از:
- «الدُرر النجفیة»، مشتمل بر مباحث مختلف فقهى؛
- «حاشیه بر زادالمقلدین» محمد حسین کاشف الغطاء؛
- «حاشیه بر تبصرة المتعلمین» علامه حلى؛
- «مختصر الدرّالثمین فى معرفة اصول الدین»؛
- «گوهر دین»، کتاب مفصل کلامى در اصول دین و فروع دین؛
- «العقل الاول»؛ کتابى درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم السلام؛
- «ناظم الشتات»؛
- «الؤلؤة الغرویة»، در علم اصول که در سه جلد آماده چاپ مى باشد؛
- رساله اى در مسأله ترتّب؛
- رساله اى در رضاع (خطی)؛
- رساله اى در ارث (خطی)؛
- شرح استدلالى مختصر بر «عروةالوثقى» اثر سید کاظم طباطبائی یزدى (خطی).
ویژگى‌هاى اخلاقى
رفع نیازهاى مردم:
مرحوم آیت الله فاضل با مردم و شاگردان خود خوش رفتار بود؛ مخصوصاً براى جوانان احترام زیادى قائل بود و به آنان علاقه داشت. به مسائل دینى افراد با تأنى و حوصله تمام جواب مى داد و هیچ احساس خستگى نمى کرد. در برآوردن حاجات مردم، سعى وافر داشت.
کوشا در تدریس:
در تابستان و زمستان و حتى روزى که طفل سقط شده داشت، درس را تعطیل نکرد. ایشان در تدریس بسیار جدى بودند؛ به طورى که هر روز، صبح و عصر، چندین جلسه تدریس داشتند. اضافه بر آن در شب هاى ماه مبارک رمضان، علم کلام و الهیات را تدریس مى نمودند و بقیه آن مباحث را در شب هاى پنج شنبه و جمعه، در طول سال بیان مى کردند.
شیداى اهل بیت:
یکى دیگر از صفات ایشان، علاقه زیاد به اهل بیت علیهم السلام بود؛ بخصوص هرگاه نام حضرت فاطمه سلام الله علیها را مى بردند، اشک او جارى مى شد و هرگاه ذکر مصیبت سید الشهداء علیه السلام را مى شنید، چنان مى گریست که شانه هایش تکان مى خورد.
زهد و ساده‌زیستى:
یکى از صفات پسندیده مرحوم آیت الله فاضل، زهد و زندگى ساده و بى تشریفات او بود. او خود تمام خرید خانه حتى نان را به عهده داشت. در فکر تجملات زندگى نبود. لباس و خوراک ساده داشت. در تمام مدت زندگى در نجف اشرف چندین خانه استیجارى عوض نمود. وقتى که به ایران آمد نیز همان زندگى ساده را پیش گرفت و در خانه اى که مربوط به مسجد بود زندگى مى کرد و تا هنگام رحلت، خانه ملکى تهیه نکرد.
وفات
مرحوم آیت الله محمد فاضل قاینى، سرانجام پس از سال ها تلاش در راه اسلام و نشر احکام دینى، در روز جمعه، سیزدهم ربیع الاول سال 1405 قمرى (1363 ش)، در شهر قم چشم از جهان فرو بست و بعد از تشییع و اقامه نماز به وسیله آیت الله سید محمد شاهرودی، در قبرستان باغ بهشت قم، در قطعه معروف به مقبره علما، دفن گردید.
منابع
- ستارگان حرم، على فاضل قاينى نجفى، جلد 11.
آرشیو عکس و تصویر
محمد فاضل قاينى نجفى
