فخرالدین طریحی

فخرالدین طریحی (م، ۱۰۸۵ ق) یکی از بزرگان علمای امامیه در قرن یازدهم هجری و مولف کتاب معروف مجمع البحرین است. علامه طریحی در طول زندگی پربار خود علاوه بر خدمات بسیار ارزنده فرهنگی و اجتماعی به جهان اسلام، دانشمندان و محققان بسیاری را تربیت کرد که از آن جمله، علامه مجلسی، سید هاشم بحرانی و شیخ حر عاملی هستند. بسیاری طریحی را ستوده‌اند، تا آنجا که عبدالله افندی وی را از عابدترین افراد زمان خود برشمرده است.

ولادت و خاندان

فخرالدین فرزند محمد بن علی در محله «آل طریح» نجف اشرف که امروزه به «محله براق» معروف است به دنیا آمد. مادر وی از شهر مشهد مقدس رضوی و پدرش اهل نجف بود.

خانواده طریحی از خاندان های کهن و مشهور نجف بودند که بنابر نام جدّ اعلایشان طُریح، به طُریحی شهرت یافتند. نسب این خاندان به حبیب بن مُظاهر اسدی، صحابی مشهور امام علی و امام حسین علیهماالسلام، می‌رسد. ظاهراً این خاندان پس از تخریب کوفه و در قرن ششم به نجف اشرف رفته اند.

تحصیلات و استادان

طریحی اوان جوانی را در نجف نزد پدرش و عمویش، محمدحسین طریحی گذراند. در ۱۰۶۲ از عراق به مکه رفت و شماری از آثار خود را در اثنای این سفر نگاشت. پس از آن به ایران سفر کرد. وی بنابر زمان تألیف آثارش در ۱۰۷۹ به مشهد رفته است. وی تألیف ایضاح الحساب را در ۱۰۸۳ در اصفهان به پایان رسانده است که نشان می دهد مدتی نیز در اصفهان اقامت داشته است. او پس از سفر به چند شهر دیگر، به نجف بازگشت.

علامه طریحی همانند دیگر دانشوران در محضر استوانه‌های علمی‌‌ زمان خود زانوی ادب زد و با فراگیری علوم در رشته‌های مختلف، اندیشه و قلب خود را بارور ساخت. در اینجا به نام چند تن از آن‌ها اشاره می‌‌کنیم:

1. شیخ محمدعلی طریحی
2. شیخ محمدحسین طریحی
3. شیخ محمود بن حسام مشرفی جزائری
4. سید امین الدین علی شولستانی
5. شیخ محمد بن جابر نجفی

تدریس و شاگردان

طریحی شاگردان بسیاری از ملت‌های مختلف به دور خود جمع نموده و از خود نامداران عالی مقداری را به یادگار گذارد. درس وی در حوزه علمیه نجف یکی از درس‌های پرجمعیت بود. درس و بحث او فقط در شهر نجف محدود نبود بلکه از شهرهای نجف و کربلا فراتر رفته، در شهرهایی همچون مشهد مقدس، اصفهان، شیراز، رماحیه نیز ادامه داشت و در آن شهرها به تدریس می‌‌پرداخت و به عده‌ای که شایسته بودند، اجازه نقل حدیث می‌‌داد.

ما در اینجا به نام عده‌ای از شاگردان و یا کسانی که از وی روایت کرده‌اند، اشاره می‌‌کنیم:

1. علامه مجلسی رحمه الله علیه
2. سید هاشم بن سلیمان بحرانی
3. شیخ صفی‌الدین
4. شیخ حسام‌الدین بن جمال‌الدین طریحی
5. شیخ حر عاملی محمد بن حسن
6. شیخ محمدامین بن محمدعلی کاظمی
7. مولی محمدطاهر بن محمدحسن نجفی
8. شیخ محمد بن عبدالرحمن بن حلی
9. شیخ عنایت‌الله بن محمدحسین مشهدی
10. سید نعمة‌الله جزائری
11. سید محمد بن اسماعیل نجفی
12. سید محمود بن فتح الله نجفی کاظمی
13. شیخ عبدالواحد بن محمد بورانی نجفی
14. جمال‌الدین بن محمدعلی طریحی
15. شیخ شمس‌الدین بن فخرالدین طریحی
16. شیخ محمد بحرانی.

آثار و تألیفات

شیخ فخرالدین، اولین کسی است که در علم رجال در باب «تمییز مشترکات رجالی» کار کرده و همچنین در مورد واژه‌های حدیثی کتابی با عظمت نوشته است. آثار زیر در موضوعات اصول، فقه و رجال از او بر جای مانده است:

1. الاحتجاج فی مسائل الاحتیاج
2. الادله الداله علی مشروعیه العمل بالظن المستفاد من الکتاب والسنه؛ دو نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی رحمه الله به شماره ۳۰۲۸ و کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره ۱/۳۸۳ موجود است.
3. الاربعون حدیثاً، چهل حدیث؛ یک نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شمار ۳/۲۱۱۵ موجود است.
4. ایضاح الاحباب فی شرح خلاصه الحساب، در علم حساب
5. ترتیب «خلاصه الاقوال» علامه حلی رحمه الله علیه
6. ترتیب مشیخه من لایحضره الفقیه للشیخ الصدوق رحمه الله علیه
7. تحفة الوارد و عقال الشارد، در علم لغت
8. تحفة الاخوان فی تقویه الایمان؛ این کتاب خطی منسوب به وی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی‌‌ به شماره ۵۵۷ موجود است.
9. تقلید المیت؛ رساله‌ای در مسائل تقلید از مجتهد مرده
10. التکمله والذیل والصله للصحاح جوهری، در لغت
11. جامع المقال فیما یتعلق باحوال الدرایه والرجال (تمییز مشترکات من الرجال)؛ این کتاب در موضوع خود، اولین نوشته می‌‌باشد که در سال ۱۰۵۳ ق. تألیف و در سال ۱۳۵۵ ش در تهران توسط انتشارات جعفری منتشر شده است.
12. جامع الفوائد:‌ رد بر اخباری‌گری و اندیشه‌های میرزا محمدامین استرآبادی. دو نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه آیت الله مرعشی رحمه الله علیه به شماره ۳۰۲۸ و کتابخانه دانشکده ادبیات تهران به شماره ۳/۳۸۳ موجود است.
13. جواهر المطالب فی فضائل الامام علی بن ابی طالب علیه‌السلام به احتمال قوی این کتاب همان «الاربعون حدیثا» است.
14. المستطرفات فی شرح نهج الهداه، در شرح «نهج البلاغه»
15. مشارق النور، معروف به «مشارق الطریحیه» تفسیر مختصر در قرآن
16. مجمع البحرین فی مناقب السبطین علیهما السلام: در این کتاب ابتدا آیات قرآنی و احادیث و بعد از آن‌ها مطالب مورد نیاز ـ که اشاره کردن به آن لازم بوده ـ مورد پژوهش قرار گرفته است، مانند اشاره به نام‌های انبیاء، محدثان، پادشاهان و شخصیت‌های معروف تاریخی و موارد غیرلغوی دیگری همچون تفسیر، عقاید و شرح حدیث. در حقیقت می‌‌توان این کتاب بی‌نظیر را راهی به اقیانوس بیکران علوم قرآنی و حدیثی دانست.
17. المقتل یا المنتخب فی جمع المراثی والخطب.

علامه طریحی بعد از خود کتابخانه‌ای به یادگار گذارد که به «خزانه فخریه» معروف گشت. این گنجینه کتب از قدیمی‌‌ترین مخزن‌های کتاب بعد از خزانه غرویه در نجف و دارای آثار نفیس و گرانبهایی بود که اکثر آن‌ها را علامه در زمان خود وقف طلاب علوم دینی نموده تا شیفتگان علوم آل البیت علیهم‌السلام از آن‌ها بهره‌مند شده و برای نشر آرمان‌های مقدس اسلامی‌‌ دریغ ننمایند. اما جای بسی تأسف است که بسیاری از کتاب‌های گرانبهای بزرگان ما از دست ما خارج و در موزه‌های کشورهای مختلف نگهداری می‌‌شوند و یا در اثر بی‌توجهی از بین رفته‌اند؛ کتابخانه شیخ فخرالدین طریحی از این جمله است، چرا که بعد از وفات وی کتاب‌هایش به ورثه‌اش منتقل شد؛ اما در اثر بی‌توجهی، بسیاری از آن‌ها از بین رفته و تباه شده است!

وفات

علامه طریحی در اواخر عمر شریف خود در رماحیه رحل اقامت افکند و مرجع تقلید و عالم آن شهر به حساب می‌‌آمد و به اقامه جماعت و رسیدگی به امور مردم می‌‌پرداخت. وی سرانجام در سال ۱۰۸۵ در رماحیه وفات نمود و جنازه اش در نجف اشرف مدفون شد.

منابع

• مجموعه گلشن ابرار، جلد ۴، صفحه ۱۶۰، زندگی فخرالدین طریحی از نورالدین علی لو.
• فخرالدین طریحی، پایگاه شعائر.
• دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "طریحی" از قاسم درزی.