عمدة الطالب الصغری فی نسب آل أبی‌طالب (کتاب)
کتاب «عمدة الطالب الصغری فی نسب آل أبی طالب»، اثر جمال الدین احمد بن علی حسنی داوودی مشهور به ابن عنبه (۸۲۸-۷۴۸ق) عالم شیعى و نسب شناس قرن نهم هجرى، به زبان عربی است که در آن، نسب‌های خاندان ابوطالب(ع) را به صورت گزیده بیان کرده است. این کتاب خلاصه ای ارزنده از دو کتاب دیگر نویسنده همراه با اضافاتی بر آن است.
ساختار کتاب
این کتاب از مقدمه مصحح (سید مهدی رجائی) و مقدمه نویسنده و متن اصلی (شامل سه مقصد) تشکیل شده است. مصحح در مقدمه اش تأکید کرده است: «... این اثر، خلاصه دو کتاب دیگر از نویسنده به نام «العمدة الکبری» و «العمدة الوسطی» است و افزوده‌هایی در آن هست که در آن دو نیست و این کتاب با اختصار و جامعیتی که نسبت به انساب خاندان ابوطالب(ع) دارد از بهترین کتاب‌هایی است که در زمینه انساب نوشته شده است...».[۱]
تقسیمات و فصل بندى کتاب عمدة الطالب مانند دیگر کتب انساب چندان روشن و راهگشا نیست و براى یافتن یک شخص یا نسب او در اینگونه کتاب‌ها بایستى در مظان آن جستجوى کافى کرد زیرا ممکن است بیان فرزندان و نسل یک امام به تفصیل زیادى نیاز داشته و به درازا بکشد و در این بیان از طبقات قدیم به نسل هاى بسیار دور منتقل شود و ناگهان به اجداد اولیه بازگشت نماید.
مؤلف به همه منابع خود اشاره نکرده اما در مواردى به نام راوى یا کتابى که مطلب خاصى را از آن نقل کرده اشاره مى‌کند.
انگیزه تألیف
می دانیم که عرب به انساب خود بسیار اهمیت مى‌دهد و کتاب‌هاى بسیارى از قدیم در باره این دانش تدوین کرده است. بخشى از این آثار به خاندان پیامبر(ص) و خاندان ابى طالب اختصاص دارد که برخى از آنها را شیعیان و برخى را غیر آنها نوشته‌اند. در اینگونه آثار علاوه بر شناسایى فرزندان ائمه و ذریه رسول خدا(ص)، مجموعه‌اى از گزارش‌هاى تاریخى وجود دارد که در کتب معمول تاریخى یافت نمى شود.
ابن عنبه علت و انگیزه تألیف این کتاب را چنین بیان کرده که چون به مناطق مختلف سفر کرده، دیده است افرادى ادعاى علوى بودن دارند و کسى آن را انکار نمى‌کند، چه اینکه به انساب علویون آگاه نیستند؛ لذا براى تبیین اصول و فروع این انساب کتاب حاضر را تألیف و به تیمور لنگ تقدیم کرده است. وى تاریخ فراغت از این کتاب را سال ۸۱۴ ق ثبت کرده است.
گزارش محتوا
برای آشنایی با روش و محتوای این اثر، توجه به چند مطلب مفید و جالب ذیل کافی است:
- نویسنده در مقدمه اش چنین نوشته است: هاشم، جدّ پیامبر مصطفی(ع) اسمش عمرو بود که او را به خاطر جلالت قدرش عمرو عالی می‌گفتند. کنیه اش ابونضله بود و هاشم به این خاطر به این نام نامیده شد که برای مهمانانش نان را ترید و آماده می‌کرد؛ یعنی بخشنده و مهمان نواز بود. او همان است که سنت دو کوچ را بنا نهاد؛ کوچ تابستانه به شام و کوچ زمستانه به یمن. او نزد قیصر در شام رفت و از او عهد و امانی گرفت تا داخل کشورش شود و در آنجا تجارت کند. برادرش «مطلب» نیز در یمن چنین پیمانی گرفت و...[۲]
- آقا و سرور ما حضرت محمد رسول اللّه(ص) فرزند جناب عبداللّه است. وی فرزند دیگری نداشت. خدای کریم به حضرت پیامبر(ص) هشت اولاد عطا کرد: قاسم، طیب، طاهر (عبداللّه)، ابراهیم، زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه(س). همه آنان از خدیجه بنت خویلد هستند، جز ابراهیم که از ماریه قبطیه بود و همگی پسران در کودکی، از دنیا رفتند. زینب که بزرگ ترین فرزند پیامبر(ص) بود، با ابوالعاص بن الربیع بن عبدالعزّی بن عبدشمس بن عبدمناف ازدواج کرد و برای او علی و امامه را زایید و...[۳]
- یادکرد اعقاب و اولاد جعفر بن ابیطالب(ره): کنیه وی ابوعبداللّه و ابوالمساکین است. او همان جعفر طیار است که در بهشت دو بال دارد. وی در معرکه موته بعد از آنکه دو دستش قطع گردید به شهادت رسید، پس خدا برایش دو بال رویاند که با آن دو به همراه ملائکه پرواز می‌کند. فضائل وی فراوان و مناقبش پرشمار است. هشت پسر تولید کرد که مادرشان اسماء بنت عمیس بود. از آنان است: محمّد اکبر که با عمویش امیرالمؤمنین(ع) در صفین همراه بود و به شهادت رسید و محمّد اصغر و عون که همراه با پسرعمویشان امام حسین(ع) در روز عاشورا به شهادت رسیدند و از آنان است: ابوجعفر عبداللّه، یکی از بخشندگان چهارگانه بنی هاشم که در حبشه زاده شد و کسی جز او و حسن(ع) و حسین(ع) و عبداللّه بن عبّاس، در حال کودکی با پیامبر(ص) بیعت نکرد. او نود سال زیست و جز این هم گفته شده است و برای جعفر طیار جز از راه او اعقابی نیست و...[۴]
- اعقاب امام موسی کاظم(ع): لقب آن حضرت ابوالحسن و ابوابراهیم است و مادرش ام ولد بود. او فضلی بزرگ و قدری جلیل داشت و خلیفه هادی عباسی او را محبوس ساخت و سپس او را به خاطر خوابیکه دیده بود آزاد ساخت. سپس خلیفه عباسی رشید او را زندانی کرد و در همان زندان شهید شد و گویند که مسموم شد و... پس اعقاب او از راه سیزده نفر از پسرانش ادامه یافت که چهارتا از آنان اولاد فراوانی آوردند و آنها عبارتند از: علی الرضا(ع)، ابراهیم مرتضی، محمّد عابد و جعفر و چهارتا از آنان به طور متوسط فرزند آوردند و آنها عبارتند از: زید النار، عبداللّه، عبیداللّه و حمزه و پنج تا از آنان کم فرزند آوردند و آنها عبارتند از: عبّاس، هارون، اسحاق، اسماعیل و حسن... پس علی الرضا(ع) نسل او را ادامه داد و کنیه اش ابوالحسن است و در بین طالبیان در عصر او کسی مانند او نبود و مأمون برای ولایت عهدی او بیعت گرفت و نامش را بر روی درهم و دینار ضرب کرد و به نام او بر روی منابر خطبه خواند. سپس در طوس وفات کرد و در همان جا دفن شد. فرزندش ابوجعفر محمّد جواد(ع) نهمین امام است که مادرش امّ ولد بود و خودش جلیل القدر و عظیم المنزله و...[۵]
- یادکرد عبّاس بن علی بن ابیطالب(ع): کنیه وی ابوالفضل و لقبش «سقّاء» است؛ چون او در روز عاشورا برای برادرش حسین(ع) در طلب آب رفت و کشته شد، بدون آنکه به آن برسد. نسل او از راه پسرش عبیداللّه ادامه یافت و عقبش منتهی به پسرش حسن می‌شود. نسل حسن بن عبیداللّه از راه پنج تن از فرزندان ذکورش ادامه یافت که عبارتند از: عبیداللّه قاضی الحرمین که امیر مکه و مدینه و قاضی بر آن دو بود و عباس خطیب فصیح و حمزه اکبر و ابراهیم جردقه و فضل. امّا فضل بن الحسن، بسیار شیوا سخن و متدین بود و شجاعتی فراوان داشت و نسلش از سه طریق ادامه یافت: جعفر، عبّاس اکبر و محمّد. پس از فرزندان محمّد بن الفضل بن الحسن، ابوالعبّاس فضل بن محمّد خطیب شاعر است که او را فرزندانی بود؛ از جمله آنان یحیی بن عبداللّه بن فضل است که ذکر شد...[۶]
وضعیت کتاب
برای اثر حاضر، در پایان کتاب، فقط فهرست تفصیلی مطالب[۷] فراهم شده و متأسفانه فهارس فنی (آیات و روایات و...) و حتی فهرست منابع آماده نشده؛ ولی مصحح برای تصحیح و تحقیق اثر حاضر از تعداد قابل توجهی از منابع مهمّ به زبان عربی بهره برده است. مصحح، تصاویری از صفحات آغاز و انجام چند نسخه از نسخ خطی اثر حاضر را نیز آورده است.[۸]
پانویس
منابع
- ویکی نور
