حاکم حسکانی

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
نام کامل عبیدالله بن عبدالله حسکانى
زادگاه نیشابور
وفات ۴۹۰ ق.

Line.png

اساتید

ابوطاهر بن محمش، قاضى ابوالعلاء صاعد، حاکم نیشابوری، ابوالحسن علوى،...

شاگردان

عبدالغافر بن اسماعیل فارسى، مهدى بن ابى حرب، سید ابومحمد حسینى قاینى،...

آثار

شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، خصائص علی بن أبی‌طالب‌ علیه‌السلام فی القرآن، فضائل شهر رجب، تصحیح خبر ردّ الشَّمس‏،...

قاضى عبیدالله بن عبدالله، معروف به «حاکم حسکانی»، از محدثان و علماى بزرگ اهل سنت در قرن پنجم هجرى است. تخصص حسکانی در زمینه تاریخ، حدیث و تفسیر قرآن بود و خود از علماى متعددی اجازۀ روایت داشت. وی در مدح و تأیید اهل بیت علیهم السلام، مطالب فراوانی نقل نموده، از این رو برخی او را شیعه شمرده اند. کتاب «شواهد التنزیل لقواعد التفضیل» از مهمترین آثار اوست.

ولادت و خاندان

ابوالقاسم، عبیدالله بن عبدالله بن احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن حسکان قرشى عامرى نیشابورى، در نیشابور به دنیا آمد. خاندان وى خاندانى اهل علم و مشهور بودند.

جدّ بزرگ آنها عبدالله بن عامر در زمان خلافت عثمان، منطقۀ خراسان را فتح کرده بود و مردم آن سامان به دست وى مسلمان شده بودند. از این جهت خاندان وى از عزت و احترام خاصى در نزد مردم برخوردار بودند.

پدرش عبدالله بن احمد (۳۶۳-۴۵۰ ق) نیز واعظى مشهور بود. وى روزهاى یکشنبه در مسجد مربعه در شهر نیشابور مجلس وعظ و خطابه داشت.

سه تن از فرزندان عبیدالله حسکانی نیز از راویان حدیث به شمار مى‌آیند که عبارتند از:

  • محمد بن عبیدالله حسکانى، حاکم ابوعلى حذاء، وى شخصیتى با تقوا و متواضع و از علماى علم حدیث به شمار مى‌آید.
  • صاعد بن عبیدالله حسکانى، ابوسعید حذاء، او شخصیتى با تقوا و از اهل علم و حدیث است.
  • وهب بن عبیدالله حسکانى، ابوالفضل حذاء، وى نیز اهل علم و حدیث و موعظه بود.

تحصیل و اساتید

عبیدالله حسکانی از همان کودکى در محضر پدر و پدر بزرگ خود به فراگیرى علم و دانش مشغول شد. وی به شهرهای مرو، بغداد، رى و حجاز سفر کرد تا از علماى آن دیار بهره برد و از آنها روایت بشنود و گاهی خود نیز جلسات درس برقرار می نمود.

حاکم حسکانى علاوه بر پدر و جدش، نزد علماى فراوانى به فراگیرى علم و دانش پرداخت و از برخی آنان اجازه روایت دریافت نمود:

  • ابوطاهر بن محمش
  • قاضى ابوالعلاء صاعد
  • ابوعبدالله حاکم نیشابوری
  • ابوالحسن علوى
  • عبدالله بن یوسف اصفهانى
  • ابوالحسن بن عبدان
  • ابن فتحویه دینورى

تدریس و شاگردان

حاکم حسکانى از علماى مشهور دوران خود بود. بسیارى از روات حدیث پاى درس او مى‌آمدند تا از او روایت بشنوند و یا اجازۀ روایت بگیرند. وی در مرو جمع فراوانى از مشتاقان علم و دانش را به دور خود جمع کرد و شاگردان فراوانى را تربیت نمود. علاوه بر سه فرزند خودش محمد، صاعد و وهب، که هر کدام از محدثان مهم بودند، علماى دیگرى از محضر درس وى بهره برده‌اند، از جمله:

مذهب حسکانی

برخى حسکانی را از علماى اهل تسنن و پیرو مذهب حنفى مى‌دانند و برخى دیگر او را از علماى شیعه مى‌دانند که تقیه مى‌کرده است. ابن طاووس دربارۀ ایشان مى‌گوید: «الحاکم الحسکانی کان مِن أعیان رجال الجمهور»، حاکم حسکانى از شخصیت‌هاى برجستۀ علماى اهل تسنن بود.

او به طور فراوان از منابع حدیثى و تاریخى شیعه بهره برده و به نقل حدیث پرداخته است؛ به گونه اى که از دو منبع مهم تفسیر روایى شیعه یعنى تفسیر فرات کوفى و تفسیر عیاشى در تدوین کتاب تفسیرى خود به طور گسترده و فراوان استفاده کرده است. از این رو ذهبى مى گوید: او از راویان شیعى به گونه اى بحث مى کند که یک دانشمند شیعه آن گونه سخن مى گوید و بسیار مسلط به فن حدیث است.

حسکانى هم اساتید شیعه داشت و هم شاگردان شیعه تربیت کرد؛ مثلا مهدى بن ابى حرب حسینى که شاگرد اوست، استاد سه دانشمند بزرگ شیعه آن زمان یعنى ابو على طبرسى، ابو منصور طبرسى و ابن شهر آشوب بود. وى در اثبات ولایت ائمه (علیهم السلام) و فضائل ایشان کتاب هاى زیادى تالیف کرده است و در آن کتاب ها احادیث فراوانى از امامان بزرگوار شیعه، با سندهاى صحیح و معتبر نقل کرده است.

ذهبى در کتاب تذکرة الحفاظ مى‌گوید: «و وجدت له مجلسا یدل على تشیعه و خبرته بالحدیث و هو تصحیح خبر ردِّ الشمسِ و ترغیم النواصب الشُّمُس»، کتابى از ایشان یافته‌ام که دلالت بر شیعه بودن ایشان دارد و آن «تصحیح حدیث ردّ الشمس ...» است.

آثار و تألیفات

عبدالغافر بن اسماعیل، شاگرد مشهور حاکم حسکانى در کتاب تاریخ نیشابور مى‌گوید: «من فهرست تصانیف و تألیفات استادم را به خط خودش دیده‌ام که به صد عنوان مى‌رسید و در میان آنها مطالب ارزشمندى بود».

از تألیفات وى مى‌توان به این عناوین اشاره کرد:

  1. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم؛ در این کتاب، آیاتی از قرآن که دربارهٔ و اهل بیت علیهم السلام نازل شده، بر اساس احادیث پیامبر و صحابه، تفسیر و تأویل شده است.
  2. خصائص علی بن أبی‌طالب‌ علیه‌السلام فی القرآن یا خصائص امیرالمومنین من القرآن المبین
  3. فضائل شهر رجب
  4. تصحیح خبر ردّ الشَّمس و ترغیم النواصب الشُّمُس (شُمُس جمع شموس و به معناى متعصب و لجوج است.)
  5. دعاء الهداة الى اداء حق الموالاة، که به گفتۀ مؤلف، در ۱۰ جلد و مشتمل بـر اسانید حدیث غدیر بوده است.
  6. طیب الفطرة فی حب العترة، که حسکانی در کتاب شواهد التنزیل از آن نام برده‌است.

وفات

قاضى ابوالقاسم عبیدالله حسکانى، سرانجام پس از عمرى خدمت به علوم و معارف محمد و آل محمد، در حدود سال ۴۹۰ هجرى دیده از جهان فرو بست.

منابع