زید بن علی بن الحسین

زید بن علی بن الحسین (م ۱۲۱ق) فرزند امام زین العابدین علیه‌السلام، از چهره‌هاى معروف و درخشان خاندان پیامبر و فردی عالم، پارسا و شجاع بود. او در عصر خلافت هشام بن عبدالملک بر ضد حکومت امویان در کوفه قیام نمود و سرانجام به شهادت رسید. گروهی از شیعیان، معتقد به امامت او شدند که به زیدیه مشهور هستند.

ولادت و نسب

«زید بن علی» پسر امام سجاد (علیه السلام)، امام چهارم شیعیان‌ است‌. و مادر او، کنیزی شایسته و بانجابت به نام حوراء است که مختار بن ابی‌‏عبیده ثقفی او‌ را‌ خرید و هنگامی که در‌ چهره‌ او آثار پاکی و بزرگی را مشاهده کرد، او را به‌عنوان هدیه خدمت امام سجاد فرستاد. این‌ بانو از امام دارای چهار فرزند شد که عبارتند از: زید، عمر، علی‌ و خدیجه‌.

اگرچه تاریخ دقیق ولادت زید مشخص نیست، اما از تاریخ شهادت و سن او در هنگام شهادت مى‌توان حدس زد که زید در چه سالى متولد شده است. چون زید در سال ١٢٠ یا ١٢١ به شهادت رسیده و از سوى دیگر شیخ مفید سن او را در هنگام شهادت ۴۲ سال مى‌داند؛ پس روشن مى‌شود که وى در حدود سال ۷۸ هجرى پا به عرصه وجود نهاده است.

شخصیت علمی و اخلاقی

شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق) در الارشاد درباره شخصیت زید بن على علیه‌السلام مى‌ گوید: زید بن على بن حسین علیه‌السلام پس از برادر بزرگوارش امام محمدباقر علیه‌السلام، از سایر برادران خود بزرگوارتر و برتر بود. وى مردى پارسا، پرهیزکار، فقیه، سخاوتمند و دلاور بود که شمشیر بدست گرفت و با قیام خود امر به معروف و نهى از منکر کرد و از کشندگان امام حسین علیه‌السلام خونخواهى نمود.

زید در علم کلام، فقه‌، حدیث‌ و...، کتاب‌هایی تألیف نمود، از جمله کتاب «الصفوة» که در باب مسئله امامت و خلافت ائمه(ع)، مباحثی را مطرح و بررسی کرده است. او در این کتاب با‌ الهام‌ و استمداد از قرآن‌ و استدلال‌ به بیش از ۱۵۰ آیه، مسئله امامت‌ را‌ بررسی‌ کرده است. کتب دیگری نیز به زید بن علی منسوب کرده اند، از جمله: المجموع فی الفقه؛ أخبار زید بن علی؛ تثبیت الإمامة؛ مناسک یا منسک الحج؛ رسالة فی حقوق اللّه؛ کتاب فی الرد علی القدریة من القرآن و... .

برخی راویان از زید عبارتند از: امام صادق(علیه‌السلام)؛ محمد بن مسلم زهری؛ شعبة بن حجاج؛ عبدالرحمن بن ابی‌الزناد؛ عبدالرحمن بن حارث بن عیاش؛ بسام صیرفی.

همچنین درباره شخصیت عبادى وى، زیاد بن منذر معروف به ابو الجارود گفت: من به مدینه رفته و از هر کسى درباره زید بن على علیه‌السلام پرسش کردم، به من گفتند: ذاک حلیف القرآن؛ او حلیف (هم سوگند) قرآن است. همچنین هشام بن هشام گفت: از خالد بن صفوان که شخصیت زید بن على علیه‌السلام را براى ما تعریف مى‌ کرد، پرسیدم: زید را در کجا دیدار کردى؟ گفت: در رصافه کوفه. پرسیدم: او چگونه مردى بود؟ گفت ترس از خدا به حدى در او اثر گذاشته بود که اشکش جارى است.

قیام و شهادت زید

از برخى روایات بدست مى‌ آید که شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم‌السلام در کوفه با آگاهى از روحیه مبارزه‌ جویى زید بن على علیه‌السلام و مخالفت پنهان و آشکار او با دستگاه خلافت بنى‌ امیه، از او دعوت کردند که از مدینه به کوفه رفته و رهبریت قیام ضد اموى را بر عهده گیرد. زید با برادر بزرگوارش امام محمدباقر علیه‌السلام در این باره مشورت کرد. امام علیه‌السلام وى را از زودهنگام بودن قیام و بى‌ نتیجه بودن آن باخبر کرد.

به همین جهت، زید به احترام نظر امام و برادرش امام باقر علیه‌السلام در حیات آن حضرت اقدام به قیام و مبارزه نکرد. اما چند سال پس از شهادت امام باقر علیه‌السلام که زورگویى‌ ها و رفتارهاى تبعیض ‌آمیز عامل خلیفه در مدینه غیرقابل تحمل شده بود، زید به شام رفت تا از دست وى در نزد هشام بن عبدالملک شکایت نماید. ولى هشام نه تنها به شکایت‌ هاى زید اعتنایى نکرد، بلکه او را از شام بیرون نمود. این امر سبب گردید که زید، تصمیم نهایى خود را بگیرد و به سوى کوفه رهسپار گردد تا در جمع مبارزان این شهر با دستگاه خلافت به مبارزه و قیام برخیزد.

وى پس از آن که وارد کوفه شد، مردم این شهر را به طور پنهانى به مبارزه دعوت کرد و عده اى به او پیوستند، ولى زید تعداد آنان را براى یک مبارزه کافى نمى‌ دانست. به همین جهت پس از چهار ماه اقامت در کوفه، تصمیم به خروج از این شهر گرفت تا به مدینه برگردد. اما شیعیان و مخالفان بنى‌ امیه که از تصمیم او آگاهى یافته بودند، به سراغش رفته و او را در قادسیه یافتند و از وى درخواست کردند که به کوفه برگردد و آنان او را به طور جدى یارى خواهند داد و نیروى رزمى و تجهیزات جنگى لازم را برایش فراهم خواهند کرد.

زید بن على علیه‌السلام دوباره به کوفه برگشت و به مدت ده ماه در این شهر اقامت نمود و دو ماه از آن را به بصره رفته و مردم این منطقه را نیز به مبارزه دعوت کرد. تشکیلات و نیروسازى زید چنان با برنامه و پنهان کارى پیش مى‌ رفت که یوسف بن عمر، استاندار کوفه، با تمام تلاشى که بکار مى‌ بست، اطلاعات چندانى از او بدست نمى‌ آورد. تا این که هشام نامه اى به استاندار کوفه نوشت و او را از خطر قریب الوقوع زید بن على علیه‌السلام باخبر گردانید.

یوسف بن عمر از آن زمان، حساستر شد و با تمام تلاش در پى یافتن زید برآمد. زید بن على علیه‌السلام با ارسال نمایندگانى به برخى از شهرهاى دیگر، مانند مدائن، بصره، واسط، موصل، خراسان، رى و جزیره، شیعیان این مناطق را به قیام ضد اموى دعوت کرد. تنها در کوفه پانزده هزار نفر با او بیعت کرده و اعلان آمادگى برای مبارزه با دستگاه جبار اموی نمودند. در میان بیعت‌کنندگان فرقه‌ هاى مختلف فقهى و کلامى اهل سنت و پیروان اهل بیت علیهم‌السلام حضور داشتند و همگان در مبارزه بر ضد امویان هم‌ رأى شده بودند.

یوسف بن عمر براى یافتن زید، اقدام به کارهاى مختلفى نمود و فضاى کوفه را بسیار تیره و تار کرد. همین امر سبب گردید که زید بن على علیه‌السلام یک هفته زودتر از موعد مقرر قیامش را آغاز نماید. بدین جهت تعداد کمى از بیعت کنندگان توانستند خود را به زید رسانیده و در رکاب او حاضر شوند.

زید در روز اول صفر سال ۱۲۰ قمرى (و به روایتى ۱۲۱ یا ۱۲۲ ق) با شعار "یا منصور أمِت" -که شعار پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ بدر بود-، قیام خود را آغاز کرد. تعداد یاران او از ۲۲۰ تا ۵۰۰ تن تجاوز نمى‌ کرد. آنان که با سپاهیان یوسف بن عمر و سپاهیانى که از شام آمده بودند به جنگ و گریز پرداختند.

درگیرى میان طرفین، دو روز ادامه یافت. تعداد زیادى از سپاهیان شامى بدست یاران زید کشته و زخمى شدند. با این که یاران زید نسبت به شامیان و سپاهیان یوسف بن عمر بسیار اندک بودند، در عین حال دو روز مبارزه را با سرافرازى به پیش بردند. اما در گرماگرم نبرد تیرى به پیشانى زید بن على علیه‌السلام اصابت کرد و او را از کار انداخت. یارانش با فرارسیدن شب، پراکنده شده و تعداد اندکى از آنان بدن نیمه جان وى را در خانه یکى از شیعیان مخفى کرده و براى درمانش پزشکى آوردند. پزشک پس از تلاش زیاد چاره اى جز بیرون آوردن پیکان تیر از پیشانى زید ندید. اما همین که تیر را بیرون آورد، روح شریفش از بدن مفارقت کرد و به لقاءالله پیوست.

یاران و فرزندان او بدنش را در جویى دفن نموده و بر روى آن آب روان جارى کردند. از زید بن على علیه‌السلام در هنگام شهادتش، چهل و دو سال گذشته بود.

بازماندگان سپاه زید و فرزندان او از جمله یحیى بن زید، پس از دفن بدن وى پراکنده شده و بسیارى از آنان توانستند از کوفه گریخته و به شهرهاى دیگر روند. یوسف بن عمر که براى پیداکردن جسد زید جایزه مهمى تعیین کرده بود با راهنمایى یکى از آنانى که شاهد دفن وى بود، مدفن او را پیدا کرد و پس از نبش قبر سرش را از بدن جدا کرد و براى هشام بن عبدالملک در شام فرستاد و بدنش را در محله کناسه کوفه به دار آویخت.

هشام، پس از دریافت سر زید و نصب آن در شام، دستور داد آن را به مدینه بفرستند. حاکم مدینه به مدت هفت روز آن را در مسجد النبی صلی الله علیه و آله آویخت و اهالی این شهر را به دیدن آن و شنیدن خطبه‌های سخنرانان حکومتی که بر ضد اهل بیت علیهم‌السلام سخن پراکنی می‌کردند، مجبور نمود. آنگاه این سر مطهر را به دستور هشام به مصر فرستاد. ابوحکم بن ابی‌ابیض قیسی که حامل سر زید بود، در روز دهم جمادی الثانی سال ۱۲۲ قمری، آن را وارد مصر گردانید و اهالی این منطقه را برای دیدار از سر مقدس زید و ترساندن مخالفان حکومت تحت فشار قرار داد. هم‌اکنون در حد فاصل قاهره و برکه قارون در نزدیکی مسجد ابن طولون، زیارتگاهی است که گفته می‌شود سر زید در آن مدفون است.

به همراه زید، بدن برخى از یاران نزدیک او چون نصر بن خزیمه، معاویة بن اسحاق و زیاد بن عبدالله فهرى نیز به دار آویخته شد. بدین ترتیب، قیامى که مى‌ رفت ریشه ظلم و تجاوز را در جامعه اسلامى، به ویژه در منطقه عراق بخشکاند و نهال عدالت اسلامى را بارور کند، بدست دژخیمان خلیفه اموى به شکست و نابودى کشیده شد.

این واقعه، به همان صورتى که امام محمدباقر علیه‌السلام و امام جعفرصادق علیه‌السلام پیش‌ گویى و پیش‌ بینى کرده بودند، واقع گردید. به دستور دستگاه خلافت جسد زید و یارانش بر بالاى چوبه‌ هاى دار باقى ماندند و براى نگهدارى از آن‌ ها چهارصد نفر را مأمور کردند. پس از گذشت چهار سال که یحیى فرزند زید در خراسان قیام کرد و به شهادت رسید و سرش را نزد ولید بن یزید (دهمین خلیفه امویان) در شام بردند، وى دستور داد تا جسد زید را آتش زده و خاکسترش را بر باد دهند.

قیام زید در نظر امام صادق

در مورد قیام زید چند روایت به شرح زیر در منابع آمده است:

۱. در روایتی از امام رضا علیه السلام است که در پاسخ به مأمون فرمود: « همانا زید از علمای آل محمد بود. به خاطر خدای عز و جل غضب نمود و دشمنان خدا را کشت تا اینکه در راه او کشته شد. پدرم موسى بن جعفر عليهما السّلام برايم نقل كرد كه از پدرش جعفر بن محمّد بن علىّ عليهم السّلام چنين شنيد: خداوند عمويم زيد را رحمت كند، زيرا او مردم را به رضا (شخص پسنديده) از آل محمّد دعوت مى‌‏كرد و اگر پيروز مى‌‏شد، به آنچه مردم را بدان دعوت مى‏‌كرد، وفا مى‏‌نمود. و با من در باره قيامش مشورت نمود و من به او گفتم: عمو جان! اگر راضى هستى كه كشته شوى و در محلّه كناسه و جسدت‏ را بردار آويزان كنند، اين كار را انجام بده. و بعد از رفتن زيد، حضرت صادق عليه السّلام فرمود: واى بر كسى كه فرياد او را بشنود و او را يارى نكند.

مأمون گفت: يا ابا الحسن! آيا رواياتى در مذمّت افرادى كه به ناحقّ ادّعاى امامت مى‌‏كنند، وارد نشده است؟ حضرت فرمود: زيد ادّعاى ناحقّ نمى‏‌كرد او متّقى ‏تر از اين بود كه چنين كند، او مى‏‌گفت: شما را به شخصى مرضى و پسنديده از آل محمّد دعوت مى‌‏كنم، آن رواياتى كه وارد شده در مورد افرادى است كه ادّعا مى‏‌كنند خداوند آنان را به امامت تعيين كرده است و مردم را به غير دين خدا دعوت كرده و آنها را از راه خدا منحرف مى‌‏سازند. قسم به خدا كه زيد از مخاطبين اين آيه بود: «وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ» (در راه خدا- آن طور كه شايسته جهاد در راه خداست- جهاد كنيد او شما را برگزيده است (حجّ/78).

۲. فضیل بن یسار گوید در صبح روزی که زید قیام نمود به او رسیدم. پس شنیدم که می گفت چه کسی من را بر کشتن این سپاهیان شامی کمک می کند؟ قسم به کسی که محمد را به حق بشارت دهند و انذار کننده فرستاد هیچ کس از شما مرا در کشتن آنان یاری ندهد مگر اینکه در روز قیامت دست او را می گیرم و با او در بهشت داخل می شوم به اذن خدای متعال. پس چون او رضی الله عنه کشته شد شتری کرایه کردم و به سمت مدینه حرکت کردم و خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و با خودم گفتم والله او را به قتل زید خبر نمی دهم که برایش جزع می کند. پس وقتی به خدمت او رسیدم گفت عمویم زید چه کرد؟ پس گریه گلویم را گرفت. فرمود: او را کشتند؟ گفتم: بله قسم به خدا او را کشتند. گفت: و او را به دار آویختند؟ گفتم بله به خدا قسم او را به دار آویختند. پس شروع کرد به گریه کردن و اشکهایش بر دو طرف گونه هایش جاری شد. سپس گفت ای فضیل با عمویم زید در جنگ با شامیان شرکت کردی؟ گفتم بله گفت چه تعداد از آنها را کشتی؟ گفتم: 6 نفر را فرمود: و شاید که در درستی کشتن آنها شک داری؟ گفتم اگر شک داشتم آنها را نمی کشتم. فرمود: «خداوند مرا در اين خون ها شريك گرداند، به خدا سوگند عمويم زيد روش حضرت علی علیه السلام و يارانش را در پيش گرفتند.»

۳. در اصول کافی در کتاب حجّت مرحوم کلینی با اسناد خود از أبان از احْوَل (مومن الطاق) نقل می‌کند: که زید بن علی بن الحسین علیهم السّلام به طلب او فرستاد در زمانی که از ترس جاسوسان مخفی شده بود. مومن طاق می گوید: من به پیش او رفتم. به من گفت: ای ابا جعفر! اگر فردی از ما از تو یاری بخواهد آیا با او در قیام همراه می‌شوی؟

در پاسخ او گفتم: اگر او پدر تو (حضرت علیّ بن الحسین) یا برادرت (حضرت امام محمّد باقر) باشد من برای حمایت او خروج می‌کنم.

احْولَ می‌گوید: زید به‌من گفت: من اراده خروج دارم، که با این قوم مجاهده نمایم، تو هم با من خروج کن.

من گفتم: چنین کاری نمی‌کنم فدایت گردم.

زید گفت: آیا جان خود را خیلی دوست داری، و از کمک ما دریغ میکنی؟

گفتم نه من یک جان بیش ندارم. اگر زمین دارای امام و حجّت باشد، آنکه از همراه شدن با تو تخلف کند نجات یافته و آنکه با تو خروج کند به هلاکت رسیده و اگر زمین دارای امام و حجّتی نیست، بنابراین افرادی‌ که با تو خروج کنند یا نکنند در مرتبه مساوی، و در منزلت برابرند.

زید به‌من گفت: ای ابا جعفر! من با پدرم در سر سفره می‌نشستم، پدرم برای من لقمه بزرگ می‌گرفت، و لقمه داغ را سرد می‌نمود تا خنک شود و به‌من می‌داد، از روی دلسوزی و مهری که با من داشت؛ چگونه می‌شود برای من دلسوزی نکند، و از آتش دوزخ مرا نرهاند؟ آیا می‌شود تو را به دین خبردار کرده باشد، و مرا با خبر نکرده باشد؟

من به زید عرض کردم: فدایت شوم، روی دلسوزی که پدرت با تو برای رهانیدنت از آتش داشته، خبردارت نکرده است. چون خوف داشته است که آن را قبول نکنی و داخل در آتش شوی، و لیکن به‌من خبر داده تا اگر من اطاعت او را گردن نهم نجات پیدا می‌کنم، و اگر نپذیرم باکی نداشته است که داخل آتش گردم.

سپس به زید گفتم: فدایت شوم، آیا شما برترید یا انبیاء؟

زید گفت بلکه انبیاء برترند.

گفتم: یعقوب به‌فرزندش یوسف گفت: «يا بُنَيَّ لا تَقْصُصْ رُؤْياكَ عَلى إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً، ای فرزند من، خواب خود را با برادران خود مگو زیرا آنها بر علیه تو مکر و حیله خواهند نمود.» چرا یعقوب برادران را از خواب یوسف خبر نکرد، و مخفی نمود؟ به‌جهت آنکه بر فرزندش یوسف شفقت و مهربانی داشت و می‌دانست که در اثر افشاء خواب، یوسف را هلاک می‌کنند؛ همین‌طور پدرت چون بتو شفقت و مهر داشته، معرّفی امام را از تو مخفی داشته، چون می‌دانسته اگر بگوید، و قبول نکنی، داخل در آتش خواهی بود.

زید گفت: قسم به‌خدا که چون این مطالب را گفتی من هم به‌تو بگویم که صاحب تو (حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام) در مدینه به‌من خبر داد: که من کشته خواهم شد، و به دار آویخته می‌شوم! و در نزد آن‌حضرت صحیفه‌ای است که در آن قتل، و به دار کشیده شدن من نوشته شده است.

احْوَل می‌گوید: من به حج رفتم و این جریان مناظره با زید را خدمت حضرت صادق علیه السلام بازگو نمودم.

حضرت فرمودند: راه را از جلو و عقب و راست و چپ و بالا و پائین بر او بستی! و برای او راه برون رفتی نگذاشتی.

زیدیه

پس از درگذشت زید، شیعیانی که معتقد به اندیشه قیام به سیف و خروج علیه حاکم ظالم بودند، زید را به عنوان امام بدون نص دانسته و به زیدیه معروف شدند.

مقالات مرتبط

• قیام زید بن علی بن حسین (ع)
• قیام های پس از واقعه عاشورا

منابع

• مؤسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.
• "زید بن علی بن الحسین"، ویکی نور.
• "زید شهید منتقم خون اهل بیت علیهم السلام"، محمدجواد طبسى، مجله فرهنگ زیارت، ۱۳۹۰، شماره ۱۰.
• "دلایل قیام زید و اجازه امام صادق علیه السلام به ایشان"، مرکز مطالعات و پاسخ‌گويي به شبهات حوزه های علمیه قم.
• اصول کافی، کلینی، چاپ اسلامیه
• قاموس الرجال، محمدتقي تستری، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، چاپ دوم
• ترجمه عيون أخبار الرضا عليه السلام‏، مستفيد، حميد رضا و غفارى، على اكبر، نشر صدوق‏، تهران‏، 1372 ش‏