اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! ركوع كنيد و سجده نماييد و پروردگارتان را عبادت كنيد و كار نيك انجام دهيد، باشد كه رستگار شويد.
نکته ها
با اينكه ركوع و سجود از مصاديق عبادت هستند ولى در اين آيه نام آن دو در كنار «وَ اعْبُدُوا» آمده كه نشانه‌ى اهميّت نماز و اين دو ركن نماز است.
براى سعادت انسان دو برنامه مطرح شده و رستگارى او در انجام هر دو نوع عمل است:
الف: برنامه‌هاى ثابت مانند ركوع وسجود و عبادت‌هاى ديگر. ب: برنامه‌هاى متغيّر و تابع زمان ومكان كه در هر زمان كار خير مصداق خاصّى دارد. آمَنُوا ارْكَعُوا ... وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ
پیام ها
1- كار خير (و ابتكارات و اختراعات و خدمات،) زمانى مؤثّر است كه در سايه‌ى ايمان و بندگى خدا باشد. آمَنُوا ارْكَعُوا ... وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ
2- حتّى با ركوع و سجود و تعبد و كار خير، رستگارى خود را قطعى ندانيد، زيرا آفت غرور و حبط عمل در كار است. «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
3- فلاح و رستگارى، آخرين مرحله‌ى تكامل است كه بعد از انجام عبادات و كارهاى خير بايد اميد آن را داشت. «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
«1». التوحيد للصدوق (ناشر: مكتبة الصدوق تهران 1398 ه) باب العلم (باب 10) روايت 9، ص 137.
جلد 9 - صفحه 101
بعد از آن مخاطبه فرمايد مؤمنين را:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد به خدا و پيغمبر و قرآن و قيامت. ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا: ركوع كنيد و سجده نمائيد، يعنى نماز بجاى آريد. وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ: و عبادت كنيد پروردگار خود را به بجا آوردن آنچه متعبد فرموده شما را از عبادات و طاعات. وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ: و بجا آوريد خير را.
ابن عباس گويد: مراد صله رحم و مكارم اخلاق است، يعنى اقتصار نكنيد بر بجا آوردن نماز و واجبات از عبادات، و بجا آوريد غير آنها را از ساير انواع خيرات مانند فريادرسى گرفتاران و دستگيرى بيچارگان و برآوردن حاجات محتاجان و نيكى به والدين و خويشان و امثال آن. «1» لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ: تا اينكه رستگار شويد و سعادتمند گرديد به نعيم آخرت.
در كافى- از حضرت صادق عليه السّلام: بدرستى كه خداوند تبارك و تعالى واجب فرمود ايمان را بر جوارح پسر آدم و قسمت نمود آن را بر جوارح و تفرقه كرد در آن، و واجب فرمود بر وجه سجود براى ذات خود را به شب و روز در اوقات نماز، پس فرمود: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ ...». «2» تنبيه: آيه شريفه ترغيب و تحريص مؤمنين است به افعال مستحبه و كارهاى پسنديده به يك كلمه جامعه كه: «وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ» بجا آوريد خير و نيكى را. و اين شامل است تمام سنت نبوى صلّى اللّه عليه و آله را، گويا چنين فرمايد كه مكلف ساختم شما را به نماز، بلكه به آنچه اعم است از آن كه عبادت باشد بلكه به آنچه اعم است از عبادت كه بجا آوردن خير باشد، زيرا هر عبادتى خير، لكن هر خيرى ممكن است عبادت باشد كه قصد قربت نمايد تا ثواب يابد مانند اذان اعلامى، احسان به غير، اصلاح ذات البين و غيره، و ممكن است بدون قصد قربت بجا آورد در اين صورت ثواب ندارد.
«1». مجمع البيان، (چ 1398 هج) ج 4، ص 97.
«2». اصول كافى، كتاب الايمان و الكفر، باب فى أن الايمان مبثوث لجوارح البدن كلّها، ص 31، حديث 1، ج 2.
خدا بر ميگزيند از ملائكه پيمبرانى و از مردمان همانا خدا شنواى بينا است
ميداند آنچه را باشد رو بروى‌شان و آنچه را باشد پشت سرشان و بسوى خدا باز ميگردد كارها
اى كسانيكه ايمان آورديد ركوع كنيد و سجود نمائيد و
جلد 3 صفحه 624
بپرستيد پروردگار خود را و بجا آوريد كار خير را باشد كه شما رستگار شويد
و جهاد نمائيد در راه خدا، حقّ جهاد براى او او برگزيد شما را و قرار نداد بر شما در دين چيز سختى دين پدرتان ابراهيم او نام نهاد شما را مسلمانان از پيش و در اين زمان تا باشد پيغمبر گواه بر شما و باشيد شما گواهان بر مردم پس بر پا داريد نماز را و بدهيد زكوة را و متوسل شويد بخدا او است صاحب اختيار شما پس خوب اختيار دارى است او و خوب ياورى است.
تفسير
- خداوند سبحان براى ابلاغ معارف و احكام خود به پيغمبران وسائط و سفرائى از جنس ملائكه اختيار فرموده مانند جبرئيل و براى ابلاغ بساير خلق از نوع بشر پيغمبرانى كه حامل وحى و مبلّغ آن بخلقند برگزيده كه افضل و اشرف ايشان محمّد مصطفى پيغمبر آخر الزمان است و براى ايشان هم اوصيائى اختيار فرموده كه مبلّغ و مبيّن و مروّج آنمعارف و احكامند پس همه از يك سر چشمه آب مينوشند و بيك نور مستنيرند و خداوند شنوا و بينا است باقوال و اعمال همه از وسائط و غير ايشان ميداند گذشته و آينده خلق را كه جلو رو و در دنبال ايشان است و مرجع و مئال تمام آنها و اعمال خوب و بدشان بحكم خدا است لذا خطاب باهل ايمان واقعى فرموده كه ركوع و سجود نمائيد در نماز و عبادت كنيد پروردگار خود را بهر چه دستور فرموده از ساير عبادات بلكه هر كار خوب نافعى را انجام دهيد مانند نمازهاى مستحب و صله رحم و احسان بپدر و مادر و ساير خلق و حسن سلوك با آنها و هر چه عقلا و شرعا معروف و پسنديده باشد تا رستگار و بهره‌مند شويد در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند تعالى واجب فرموده است ايمان را بر اعضاى پسر آدم و تقسيم و تفريق نموده در آنها و واجب فرموده بر صورت، سجود را در شب و روز اوقات نماز پس فرموده‌اى كسانى كه ايمان آورديد ركوع كنيد و سجود نمائيد و اين واجب جامعى است بر روى و دو دست و دو پا و نيز از آن حضرت روايت شده كه قرار داده شد تمام خوبيها در خانه‌ئى و قرار داده شد كليد آن زهد در دنيا افسوس كه اينك اين خلق پسنديده كه مقدمه آن قناعت و نتيجه‌اش عزّت دنيا و آخرت است بكلّى در ميان عوام و خواص متروك و اضداد آن كه حرص و اقبال بدنيا و تهيّه زخارف و تجمّلات خانمانسوز آن است معمول گشته و كليد تمام
جلد 3 صفحه 625
بديها را براى خانه ما اجانب بدست آورده‌اند و در جوامع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت نموده كه در سوره حج دو سجده است اگر بجا نميآورى آن دو را تلاوت ننما آن را و بقرينه روايت سابقه كه دلالت دارد بر آنكه مراد از امر بركوع و سجود اتيان در نماز است بايد حمل شود بر استحباب و محلّ آن دور افقهاء اماميّه يفعل ما يشاء در آيات سابقه وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ در اين آيه قرار داده‌اند و نيز امر فرموده بجهاد در راه خدا بطوريكه بايد و شايد و حقّ آن است با دشمنان ظاهرى و باطنى در خفيه و آشكارا چون پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده جهاد اكبر جهاد با نفس امّاره است و چون افراد كامله از اهل ايمان انبياء عظام و اوصياء كرام ايشانند كه در آيه اوّل اشاره بآن شد خداوند در اين آيه خطاب را متوجّه بخاندان محترم نبوّت فرموده با تصريح بآنكه ايشان مختار و مجتبى و برگزيدگان اويند براى نصرت دين و ابلاغ احكام سيّد المرسلين و آن كه ببركت وجود ايشان قرار نداده بر آنها و پيروانشان در اين دين مبين حكمى را كه موجب تنگى و سختى و عسرت و مشقّت باشد چنانچه در امم سابقه بود و آن كه مراد از اين دين سهل آسان دين پدرتان ابراهيم عليه السّلام است كه شما تابع ملّت و كيش و شريعت او هستيد و او شما را مسلمانان نام نهاد در زمان سابق و اين زمان و كتب سماويّه سابقه و اين كتاب كه قرآن است آنجا كه عرضه داشت رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ و خداوند امضاء فرمود نام گذارى او را و نقل فرمود دعاى او را و باجابت رساند آن را بوجود شريف خاتم انبيا و ائمه هدى براى آن كه ناظر و گواه باشد پيغمبر اكرم بر ائمه اطهار كه ابلاغ نمودند احكام الهى را و ناظر و گواه باشند ايشان بر مردم كه عمل نمودند بآن و مهجور قرار ندادند آن را و گواهى دهند در آخرت پس كسانيكه مشمول اين فضل و احسان الهى شدند بايد بر پا دارند نماز را و ادا كنند زكوة را و متوكّل و مطمئن و اميدوار بخدا باشند و از غير او كمك نجويند او صاحب اختيار و ناصر و مدير امور ايشان است و خوب اختياردار و ياور و معينى است او كه مانند ندارد بلكه مولى و يار و ياور حقيقى او است نه غير او اين خلاصه مستفاد از ظاهر آيات شريفه بنظر حقير با ملاحظه روايات مأثوره از ائمه اطهار در كافى و غيره است ولى جمعى از مفسّرين تمام خطابات را عامّ دانسته و اطلاق پدر را بر حضرت ابراهيم
جلد 3 صفحه 626
بملاحظه وجوب احترام او فرض نموده‌اند مانند ازواج پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه اطلاق مادر بر آنها شده و بعضى مجوّز اطلاق را بودن تمام عرب از اولاد حضرت اسمعيل و بيشتر عجم از اولاد حضرت اسحق دو فرزند ارجمند حضرت ابراهيم عليه السّلام قرار داده‌اند و ضمير هو سمّيكم المسلمين را فقط راجع بخدا نموده‌اند و شهادت اين امّت را بر ساير امم مقبول دانسته‌اند با آنكه بعضى از اين معانى خلاف ظاهر قرآن و بعضى مخالف با روايات و بعضى مخالف با اعتبار است و ما قضاوت را بخوانندگان عظام واگذار مينمائيم و بنابر بيان حقير ضمير هو راجع بحضرت ابراهيم است ولى چون تسميه او بقبول الهى رسيده ميتوان راجع بخدا دانست و كلمه ملّت مقطوع از صفتيّت براى دين و مفعول اعنى است كه مقدّر شده و بعضى آن را مفعول ألزموا يا متعلّق بعليكم مقدّر دانسته‌اند و بعضى مفاد كلام را وسع دينكم توسعة ملّة ابيكم قرار داده‌اند و در هر حال مراد معلوم است كه خداوند بعث فرموده است مردم را بقبول اسلام كه دين قديمى و شريعت پيغمبرى است كه تمام ارباب اديان قائل بعظمت مقام و متانت مرام اويند و در نبوّت و رسالت او شك ندارند مخصوصا عرب كه خود را از اولاد او ميدانند و باين انتساب فخر و مباهات مينمايند و در قرب الاسناد از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود از آنچه خدا عطا فرمود بامّت من و فضيلت داد ايشان را بر ساير امم سه خصلت است كه عطا نفرمود آنها را مگر به پيغمبرى يكى آن كه مشقّت را از امّت من برداشت و فرمود ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ ديگر آن كه وعده اجابت دعا بآنها داد كه فرمود ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ سوّم آن كه امّت مرا شاهد بر خلق قرار داد و فرمود لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ و با مراجعه بساير روايات مفسّره در اينمقام و آنچه سابقا در اين تفسير بيان شده كه مراد از امّت ائمه اطهار و شيعيان اخيار ايشانند اشكالى در بيانات سابقه و جمع آن با اين حديث باقى نخواهد ماند انشاء اللّه تعالى چون وقتى ائمه اطهار شهادت دادند بر نفع شيعيانشان شهادت ايشان هم در باره دشمنان اهل بيت عصمت از اين امّت و در باره ساير امم مقبول خواهد شد و اين در واقع راجع بشهادت آنذوات مقدسه است و باين ملاحظه در روايات متعدده اختصاص بايشان داده شده و در بعضى، از اين امّت نفى فرموده‌اند در ثواب الاعمال از امام صادق عليه السّلام
جلد 3 صفحه 627
نقل نموده كه كسى كه قرائت نمايد سوره حج را در هر سه روز، سال تمام نميشود تا بيرون رود بزيارت مكّه معظّمه و اگر بميرد در آن راه داخل بهشت ميگردد و اگر مخالف باشد موجب تخفيف عذاب او خواهد بود خداوند توفيق عنايت فرمايد انشاء اللّه تعالى.
(وَ افعَلُوا الخَيرَ): فعل خير هم اقسامي دارد خير عقلي که عقل حكم بخيريتش ميكند مثل عقايد و اخلاق و بسياري از افعال، و خير شرعي از واجبات و مستحبات و بقاعده ملازمه تلازم بين اينکه دو است «كلما حكم به العقل حكم به الشرع و كلما
جلد 13 - صفحه 350
حكم به الشرع حكم به العقل».
و اما اموري که در نظر جامعه خوب مي‌آيد بسا از قبايح عقل و شرع بشمار ميرود.
(آیه 77)- پنج دستور سازنده و مهم! در این آیه و آیه بعد روی سخن را به افراد با ایمان کرده و یک سلسله دستورات کلی و جامع را که حافظ دین و دنیا و پیروزی آنها در تمام صحنه‌هاست بیان می‌دارد و با این حسن ختام، «سوره حج» پایان می‌گیرد.
نخست به چهار دستور مهم اشاره کرده، می‌گوید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! رکوع کنید، و سجده به جا آورید، و پروردگارتان را عبادت کنید، و کار نیک انجام دهید تا رستگار شوید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ
ج3، ص237
وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
