از امام محمدباقر عليه‌السلام و نيز از ابن عباس نقل گرديده: كه اين آيه درباره امام على مرتضى عليه‌السلام و عثمان بن مظعون و عمار یاسر و ياران آنها نازل گرديده است[۳].[۴]
(خاشعان) كسانى هستند كه به (قيامت و) ملاقات (با حساب) پروردگارشان و بازگشت به او ايمان دارند.
نکته ها
«لقاء» به معنى ديدن نيست، بلكه به معنى حضور است. چنانكه اگر نابينايى به حضور كسى برود، مى‌گويد با او ملاقات كردم، گرچه او را نديده است. صاحب مجمع‌البيان نيز مى‌گويد: مراد از لقاى پروردگار، ملاقات با پاداش و كيفر خداست.
شايد مراد از ملاقات پروردگار، همان حالت عرفانى باشد كه خاشعان در نماز پيدا مى‌كنند، زيرا نماز حضور در برابر خداست.
اگر «ظن» و گمان در برابر علم باشد، مورد انتقاد است؛ «ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ» «1» امّا اگر مراد از گمان، اطمينان باشد ارزش است، گرچه يقين قوى نباشد. چنانكه خداوند نيز از رزمندگان شجاع و مخلص، به صاحبان گمان تعبير نموده است: «قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً» «2»
پیام ها
1- خاشع، در نماز احساس ملاقات با خداوند را دارد. «الْخاشِعِينَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ»
الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ: خاشعين كسانيند كه يقين دارند به درستى كه ايشان ملاقات كننده‌اند ثواب و وعده‌هاى پروردگار خود را.
على بن ابراهيم قمى فرمايد: «ظنّ» در اين آيه شريفه به معنى يقين مى‌باشد.
تفسير برهان از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام، در اين آيه شريفه فرمود: يقين دارند به درستى كه ايشان مبعوث مى‌شوند و محشور گردند و محاسبه شوند و جزا داده شوند به ثواب و عقاب «2».
وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُونَ: و به درستى كه ايشان يقين دارند كه به سوى رحمت پروردگار خود بازگشت كنندگانند، به جهت پاداش طاعات و عبادات خود.
در كافى از حضرت رضا عليه السّلام مروى است كه فرمود: الايمان
«1» جامع احاديث الشيعه، جلد 5 باب 4 صفحه 47 حديث 67.
«2» تفسير برهان، جلد اوّل، صفحه 95، حديث هشتم.
تفسير اثنا عشرى، ج1، ص: 138
فوق الاسلام بدرجة و التّقوى فوق الايمان بدرجة و اليقين فوق التّقوى بدرجة «1».
يعنى: ايمان فوق اسلام است به درجه‌اى، و تقوى فوق ايمان است به درجه‌اى، و يقين فوق تقوى باشد به درجه‌اى.
تبصره: از آيه شريفه و احاديث وارده استفاده مى‌شود كه يقين اقوى مرتبه تقوى و ايمان و اسلام است. بنابراين اگر چنانچه يقين حقيقى و اعتقاد قلبى به قيامت و احوال آن از محاسبه و مؤاخذه و پاداش اعمال باشد، هر آينه از اين اعتقاد منبعث شود خوفى در قلب، كه مانند خون دوران نمايد در تمام اعضاء و جوارح، بمرتبه‌اى كه آثارش ظاهر و هويدا شود، و لذا خاشعون را وصف فرموده به كسانى كه يقين دارند به قيامت و ملاقات ثواب و عقاب و جزاى اعمال.
آنانكه گمان ميكنند كه ايشان ملاقات كنندگانند پروردگار خود را و آنكه آنان بسوى او بازگشت كنندگانند..
تفسير
يعنى خاشعان كسانى هستند كه متوقعند لقاء پروردگار را كه بزرگترين كرامات الهى است بر بندگان و بازگشت بخداوند بازگشت برحمت و نعمت او است در بهشت عنبر سرشت و تعبير خداوند از حال ايشان بگمان براى آنستكه كسى از عاقبت كار خود مطلع نيست و خاتمه امر هر كسى از او مستور است و يقين ندارد كه اهل بهشت است و مأمون نيست از آنكه حالش تغيير يابد لذا پيغمبر فرموده هميشه مؤمن ترسناك است از سوء عاقبت و يقين بدخول بهشت ندارد تا زمان نزع روح و ظهور ملك الموت، و در توحيد و احتجاج و عياشى از حضرت امير المؤمنين (ع) نقل نموده كه ايشان يقين دارند كه بعث ميشوند گمان آنان يقين است، و نيز در احتجاج و عياشى از آنحضرت نقل شده كه لقاء بعث است و ظن يقين است، بنظر حقير مراد از لقاء پروردگار لقاء رحمت رحيميه او است كه در موقع بعث و نشور است از جهتى مورد ظن و از جهتى
جلد 1 صفحه 76
مورد يقين است و بنابر اين اختلافى بين روايت علوى و تفسير امام (ع) كه اولا ذكر شد نيست مگر آنكه مراد از لقاء حضور در پيشگاه احديت باشد چنانچه ظاهر روايت علوى است و بنابراين نكته تعبير به مظنه آنستكه گمان بچنين موقفى هم مقتضى خوف و خشيت و خشوع است چه رسد به مقام يقين كه كمتر كسى نائل ميشود و اللّه اعلم.
يعني يوقنون انهم يبعثون و يحشرون و يحاسبون و يجزون بالثواب و العقاب و الظن هاهنا اليقين
» و از تفسير عياشي از علي عليه السّلام روايت كرده «
يوقنون انهم مبعوثون، و الظن منهم يقين
» و از تفسير علي بن ابراهيم قمي ره که فرمود «الظن‌ّ في كتاب اللّه علي وجهين فمنه ظنّ يقين و منه ظنّ شك و في
1- سوره توبه آيه 24
2- سوره جمعه آيه 10
3- سوره توبه آيه 63
جلد 2 - صفحه 22
هذا الموضع يقين و انّما الشك قوله إِن نَظُن‌ُّ إِلّا ظَنًّا وَ ما نَحن‌ُ بِمُستَيقِنِين‌َ«1» و ملاقات پروردگار و رجوع باو، ملاقات رحمت و مثوبات او و دخول بهشت و رسيدن بآن چيزهايي است که خداوند براي مؤمنين مقرّر داشته چنانچه در حديث مروي از امير المؤمنين عليه السّلام گذشت.
برگزیده تفسیر نمونه
اشاره
(آیه 46)- در این آیه خاشعان را چنین معرفی می‌کند: «همانها که می‌دانند پروردگار خود را ملاقات خواهند کرد و به سوی او باز می‌گردند» (الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ).
1- «لقاء اللّه» چیست؟
تعبیر به «لقاء اللّه» در قرآن مجید کرارا آمده است، و همه به معنی حضور در صحنه «قیامت» می‌باشد، بدیهی است منظور از «لقاء» و ملاقات خداوند ملاقات حسی، مانند ملاقات افراد بشر با یکدیگر نیست، چه این که خداوند نه جسم است و نه رنگ و مکان دارد که با چشم ظاهر دیده شود، بلکه منظور یا مشاهده آثار قدرت او در صحنه قیامت و پاداشها و کیفرها و نعمتها و عذابهای او است یا به معنی یک نوع شهود باطنی و قلبی است، زیرا انسان گاه به جایی می‌رسد که گویی خدا را با چشم دل در برابر خود مشاهده می‌کند، بطوری که هیچ گونه شک و تردیدی برای او باقی نمی‌ماند.
2- راه پیروزی بر مشکلات!
برای پیشرفت و پیروزی بر مشکلات دو رکن اساسی لازم است، یکی پایگاه نیرومند درونی و دیگر تکیه‌گاه محکم برونی، در آیات فوق به این دو رکن اساسی با تعبیر «صبر» و «صلاة» اشاره شده است: صبر آن حالت استقامت و شکیبایی و ایستادگی در جبهه مشکلات است، و نماز پیوندی است با خدا و وسیله ارتباطی است با این تکیه‌گاه محکم، در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: «هنگامی که با غمی از غمهای دنیا رو برو می‌شوید وضو گرفته، به مسجد بروید، نماز بخوانید و دعا کنید، زیرا خداوند دستور داده (وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ).
ج1، ص71
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
