و اگر آدمی را به نعمتی پس از محنتی که به او رسیده باشد رسانیم (مغرور و غافل شود و) گوید که دیگر روزگار زحمت و رنج من سرآمده، سرگرم شادمانی و مفاخرت گردد.
و اگر پس از گزند و آسیبی که به او رسیده خوشی و رفاهی به او بچشانیم، قطعاً خواهد گفت: همه [گزندها و] آسیب ها از فضای زندگی ام رفت [و دیگر آسیبی نمی بینم و] مسلماً در آن حال [که غافل از حوادث آینده است] بسیار شادمان و خودستا خواهد بود.
و اگر -پس از محنتى كه به او رسيده- نعمتى به او بچشانيم حتماً خواهد گفت: «گرفتاريها از من دور شد!» بى‌گمان، او شادمان و فخرفروش است.
و اگر پس از سختى و رنج، نعمت و آسايشى به او بچشانيم، مى‌گويد: ناگواريها از من دور شده است. و در اين حال، شادمان است و فخر مى‌فروشد،
و اگر بعد از شدّت و رنجی که به او رسیده، نعمتهایی به او بچشانیم، می‌گوید: «مشکلات از من برطرف شد، و دیگر باز نخواهد گشت!» و غرق شادی و غفلت و فخرفروشی می‌شود...
And if We let him have a taste of Our blessings after adversities have befallen him, he will surely say, ‘All ills have left me.’ Indeed, he becomes a vain braggart,
And if We make him taste a favor after distress has afflicted him, he will certainly say: The evils are gone away from me. Most surely he is exulting, boasting;
And if We cause him to taste grace after some misfortune that had befallen him, he saith: The ills have gone from me. Lo! he is exultant, boastful;
But if We give him a taste of (Our) favours after adversity hath touched him, he is sure to say, "All evil has departed from me:" Behold! he falls into exultation and pride.
معانی کلمات آیه
نعماء: (به فتح ن) مفرد است به معنى نعمت يا نعمتى كه اثر آن در صاحبش آشكار است.
ضراء: اسم مؤنث است، مذكر ندارد. آن از ضرر است. به معنى سختى به كار رود چنان كه در صحاح گفته است. مثل: مرض، گرفتارى، نقص اموال و مانند آن.
فرح: (به فتح فاء و كسر راء): شادمان، توأم با تكبر. فرح: تكبّر يا شادى مذموم.
و اگر پس از سختى و محنتى كه به انسان رسيده، نعمتى به او بچشانيم (چنان مغرور مى‌شود كه) مى‌گويد: همانا گرفتارى‌ها از من دور شد (و ديگر به سراغم نخواهد آمد)، بى‌گمان او شادمان و فخرفروش است.
نکته ها
روزگار هميشه يكسان نيست، بلكه طبق روايات: «الدَّهر يَومان، يَومٌ لك و يومٌ عليك، فان كان لك فلا تبطر و ان كان عَليك فاصبر فكلاهما ستُختَبر»، «2» روزگار دو چهره دارد: گاهى با تو و گاهى بر عليه توست. آنگاه كه به نفع توست، مغرور مشو و آنگاه كه به ضرر توست، صبر پيشه كن، زيرا در هر حال مورد آزمايش الهى هستى.
نعمت‌هايى كه پس از سختى‌ها و مشكلات به انسان مى‌رسد، بايد عامل شكر و ذكر باشد، نه وسيله‌ى فخر و طرب.
دو چيز شادى را خطرناك مى‌كند: يكى تحليل غلط، «ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي» و ديگر آنكه اين شادى سبب تحقير ديگران و فخرفروشى خود شود. «لَفَرِحٌ فَخُورٌ»
پیام ها
1- انسان كم‌ظرفيّت است وبااندك نعمتى، فخرفروشى مى‌كند. أَذَقْناهُ ... لَفَرِحٌ فَخُورٌ
«2». بحار، ج 73، ص 81.
جلد 4 - صفحه 28
2- قرآن داراى آهنگ موزون و موسيقى خاصّى است. ( «نَعْماءَ» هم آهنگ «ضَرَّاءَ» و «لَيَؤُسٌ كَفُورٌ» هم وزن «لَفَرِحٌ فَخُورٌ» است)
3- سختى‌ها و شادى‌ها زودگذرند. أَذَقْناهُ ... مَسَّتْهُ
4- فكر اينكه سختى‌ها ديگر به انسان روى نمى‌آورد، تصوّر باطلى است. «ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي»
5- كاميابى‌ها را نشانه‌ى محبوبيّت نزد خداوند ندانيم و نگوييم: ديگر گرفتار نخواهم شد! «ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي»
6- تحليل‌ها و بينش‌هاى غلط، سبب رفتار نادرست مى‌شود. گمان مى‌كند كه هيچ بدى ندارد، «ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي» لذا فخرفروشى مى‌كند. «لَفَرِحٌ فَخُورٌ»
7- شخصيّت بعضى انسان‌ها متزلزل و وابسته به حوادث بيرونى است، نه كمالات درونى. گاهى «لَيَؤُسٌ كَفُورٌ» و گاهى «لَفَرِحٌ فَخُورٌ» است.
ايضا صفات مشروحه آيه بعد هم مناسب كافر باشد كه مى‌فرمايد: وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ: و اگر بچشانيم و عطا كنيم و برسانيم انسان را؛ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ: نعمتهائى بعد از بلا و صدمه و رنجى كه رسيده است او را، و مبتلا گشته؛ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي: هر آينه البته البته مى‌گويد نزد نزول نعمت، رفت از من شدائد و آلام و امراضى كه بدحال گرداند صاحبش را پس عود ننمايد. با چنين اعتراف و اقرارى به شكرانه آن قيام ننمايد در فرمانبردارى منعم آن. بلكه، إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ: به درستى كه انسان هرآينه خوشحال شود به آن و فخر و تكبر نمايد، بدين سبب بر مردم. و به هيچ حالى سازگار نيست؛ نه صبر در محنت كند و نه شكرانه نعمت نمايد. «1» على بن ابراهيم قمى در معنى آيه فرمايد: وقتى خداى متعال، غنى فرمايد انسان را، بعد فقير نمايد او را، نااميدى و جزع و حرص او را طارى گردد. و زمانى كه حق سبحانه، كشف فرمايد از او آن فقر را، خوشحال شده گويد:
برطرف شد از من بلا و سختى. و بدان خرسندى و سر بلندى نمايد، در عوض حق‌شناسى و سپاسدارى. «2»
«1» در تفسير مجمع ج 5 ص 145 و 146 آمده.
«2» تفسير قمى ج 1 ص 323.
جلد 6 - صفحه 30
تنبيه: احوال دنيا هميشه در تغيير و زوال و تبديل و انتقال است. و ضابط آن از دو قسم خارج نيست:
قسم اول- انتقال از نعمت به نقمت، و از خوشحالى به بدحالى و كافر به سبب اعتقاد آنكه حصول نعم از امور اتفاقيه است، چون زائل گردد، مستبعد داند حدوث آن را مرتبه ديگر. لا جرم در نوميدى واقع و ناسپاسى را بظهور آورد.
قسم دوم- تبديل از مكروه به محبوب، و از سختى به راحتى. در اين صورت كافر نيز چون غايت آرزوى خود را همانا رسيدن به نعم فانيه دنياى دنيّه دانسته، غافل از سعادت اخرويه و نعم باقيه گرديده، خودسرى و گردن‌افرازى را پيش گيرد. به خلاف مومن كه به سبب نيكوئى اعتقادش مى‌داند جريان امور بر وفق حكمت و مصلحت حضرت حكيم على الاطلاق است. لذا در زوال نعم صابر، و در اعطاء آن شاكر باشد.
نكته: در لفظ «اذاقه» و «مسّ» تنبيه است بر آنكه آنچه آدمى مى‌يابد در دنيا از نعم و نقم به مثابه نمونه آن چيزى است كه دريابد آن را در آخرت.
ايضا اشعار به آنكه انسان به ادنى چيزى در سركشى و ناسپاسى واقع شود، چه ذوق ادراك طعم، و مسّ مبدأ وصول است.
و هر آينه اگر برسانيم انسان را از خود رحمتى پس برداريم آنرا از او همانا او بسى نااميد و ناشكر است
و هر آينه اگر بچشانيم او را نعمتى پس از مضرتى هر آينه ميگويد رفت بديها از من همانا او شادمان و فخر كننده است
مگر آنانكه صبر نمودند و بجا آوردند كارهاى شايسته را آنگروه مر ايشانرا است آمرزش و مزدى بزرگ.
تفسير
دو صفت ممدوحه شكر و صبر بايد در انسان به تربيت دينى و اخلاقى حاصل و ثابت شود و الاطبع انسانى اقتضاء ناشكرى و بى صبرى دارد خصوصا با ضعف اعتقاد بمبدء و معاد لذا اگر احيانا رحمتى از خداوند و اصل به او شود از قبيل وفور نعمت و كمال صحّت و كثرت مال و اولاد و امثال اينها بمجرد آنكه طعم آنها را چشيد و
جلد 3 صفحه 63
لذّت آن در ذائقه‌اش جاى گرفت در وقتى كه خداوند صلاح او يا جامعه بشر را در انتزاع آن نعمت و قطع آن رحمت دانست و سلب فرمود يكباره نااميد از رحمت خدا شده زبان به ناشكرى و ناسپاسى ميگشايد و كفر باطنى خود را بوجود صانع حكيم عادل در لباس كفران نعم سابقه زائله و لاحقه باقيه اظهار مينمايد در صورتى كه پس گرفتن وديعه و امانت نبايد موجب كدورت و ملالت شود و از اين بيان نكته تعبير از رساندن رحمت به چشاندن بر ارباب ذوق ادبى واضح ميشود و يؤوس كسى را گويند كه عادت آن بر يأس جارى شده باشد و يأس از رحمت الهى يكى از معاصى كبيره است لذا مورد توبيخ و ملامت شده است و اگر انسان مؤمن و عاقل باشد بايد بداند كه افعال خداوند بر وفق مصلحت و حكمت است و ممكن است اگر در اينحال صابر و شاكر باشد صلاح در عود آن نعمت و رحمت به او شود و خداوند ثانيا او را فائز و متنعّم فرمايد لذا هميشه اميدوار بفضل و رحمت الهى است و هيچگاه مأيوس نميشود و نيز انسان اگر بعد از رنجورى و مصيبت و سختى كه در نتيجه اعمال او و اصل به او شده است مشمول نعمت و رحمت الهى شود با كمال فرح و سرور و تكبّر و غرور ميگويد بديها از من زائل شد در صورتى كه بديها وقتى از انسان زائل ميشود كه از گناه پاك شود چون بديهاى دنيوى نمونه ايست از عذاب آخرت و بمنزله آن اوّل وصول عذاب دائم است لذا تعبير از آن بمسّ شده است با آنكه در اينحال بايد شكر نعمت الهى را نمايد كه بلا و محنت و فقر او را مبدّل به صحّت و رفاهيت و دولت نموده است نه با سرور و نشاط گرم شهوترانى و كبر و مباهات شود و تصوّر نمايد كه هميشه به اينحال باقى خواهد بود بلكه در هر حال بايد بگويد اين نيز بگذرد و بداند كه هيچ چيز دنيا دوام و ثبات ندارد نه مصيبت و بلا و محنتش قابل جزع و فزع و بى صبرى است و نه نعمت و دولت و مكنتش در خور نخوت و سرور و دلگرمى است و بايد تسليم بود در برابر قضاء و راضى بود برضاى خدا هر چه آن خسرو كند شيرين بود چنانچه عمل اولياء خدا كه متحلّى بزيور صبر و شكيبائى و اعمال حسنه بودند بر اين رويّه جارى و بر قرار بوده لذا مشمول رحمت و مغفرت الهى گشتند و به اجر بزرگ اخروى كه اقلّ آن بهشت جاويد است فائز آمدند و از افراد انسان ممتاز و مستثنى و از لوازم طبع مبرّى شدند گوارا باد بر ايشان فراغت و رفاهيت و سعادت دنيا و آخرت.
و هر آينه اگر باو عنايت كنيم و بچشانيم نعمتهاي خود را بعد از آنكه در شدت و گرفتاري و بليات و مضرات بوده توهّم ميكند که هيچ عيبي و نقصي در او نيست و فرحناك ميشود و افتخار ميكند.
بالجمله جامعه امروزه نوعا مثل كفار زمان نبي صلّي اللّه عليه و آله و سلّم نه نعمت را مستند بخدا ميدانند و نه بلاء و شدت را اگر نعمتي بآنها برسد خوش شانسي و خوش‌بختي ميدانند و موجب كبر و نخوت بر ديگران و فيس و افاده ميشود و در خود عجب و عظمت و خوبي مي‌بينند و اگر بلاء و مرض و فقر متوجه آنها شد مستند بطبيعت و مقتضاي وقت و عيب سايرين که آنها نگذاشتند و جلوگيري كردند بالاخره در خود عيبي نمي‌بيند باصطلاح احدي نميگويد دوغ من ترش است.
وَ لَئِن أَذَقناه‌ُ نَعماءَ بَعدَ ضَرّاءَ عكس آيه قبل که در نعمت بود ببلاء مبتلا شد و اينکه در بلاء بود نعمت باو عنايت شد او مأيوس ميشود و خدا را قادر بر دفع بلاء نميداند و اينکه متكبّر و فرحناك ميشود و عجب ميكند اينکه است حال طبيعت انسان، فقط يك دسته مؤمنين معتقد بخدا و رسول که تمام نعمتها و بلاها را موافق حكمت و صلاح ميدانند و مستند بحق ميدانند در بلا صبر ميكنند و در
جلد 11 - صفحه 17
نعمت شكر گذارند و اينها بسيار كمند وَ قَلِيل‌ٌ مِن عِبادِي‌َ الشَّكُورُ سبأ آيه 12 لذا ميفرمايد:
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 10)- سومین نقطه ضعف آنها این است که به هنگامی که در ناز و نعمت فرو می‌روند، چنان خودباختگی و غرور و تکبر بر آنها چیره می‌شود که همه چیز را
ج2، ص329
فراموش می‌کنند، چنانکه قرآن می‌گوید: «و اگر بعد از شدت و رنجی که به او رسیده نعمتهایی به او بچشانیم می‌گوید: مشکلات از من برطرف شد، و دیگر باز نخواهد گشت و غرق شادی و غفلت و فخر فروشی می‌شود» آنچنان که از شکر نعمتهای پروردگار غافل می‌گردد (وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ).
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
