قاموس الرجال (کتاب)
 | |
| نویسنده | محمدتقى شوشترى |
| موضوع | محدثان شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۲ |
| تحقیق | جامعه مدرسين حوزه علميه قم |
|
| |
«قاموس الرجال» تألیف شیخ محمدتقى شوشترى (م، ۱۳۷۲ ش)، از کتاب‌های مهم در زمینه علم رجال است. این كتاب در اصل، به‌صورت تعليقه‌اى انتقادی بر کتاب «تنقیح المقال» اثر شیخ عبدالله مامقانی نگارش يافته و بعدها به پیشنهاد برخى از فضلا به طور مستقل با نام «قاموس الرجال» چاپ شده است.
مؤلف
علامه محمدتقى شوشترى (تُستری) (۱۲۸۱-۱۳۷۲ ش)، فقیه متکلم و محدث رجالی بزرگ شیعه معاصر است. او موفق به کسب اجازه از شیخ آقا بزرگ تهرانی گردید و خود از اساتید اجازه علمایی چون سید شهاب الدین مرعشی نجفی، غلامرضا عرفانیان یزدی و رضا استادی مقدم بود.
این عالم فرزانه در فقه، رجال و تراجم و حدیث صاحب‌نظر و داراى ده‌ها جلد اثر تحقیقى در این سه حوزه معرفتى شیعى بود و تا سنین کهولت، پرکار و پرتلاش به تتبع و پژوهش اشتغال داشت.
برخی از تألیفات مهم او عبارتند از: قاموس الرجال، قضاء امیرالمؤمنین علیه السلام، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، الاخبار الدخیلة، النجعة فی شرح اللمعة و نوادر الاخبار و جواهر الآثار.
معرفی کتاب
نام کامل این کتاب -چنان که در صفحه عنوان چاپ اول آن (تهران ۱۳۷۹ق) آمده- «قاموس الرجال، قاموس عام لأحوال جمیع رواة الشیعه و محدثیهم بسبک بدیع و دقیق لم یسبقه غیره من کتب الرجال» است.
این کتاب در اصل، تعلیقات انتقادى محمدتقی شوشتری بر کتاب «تنقیح المقال» اثر عبدالله مامقانی است که مؤلف در سفر خود به نجف (سالهاى ۱۳۵۴-۱۳۶۰ق) با مطالعه رجال مامقانى و ملاحظه کاستى ها و آشفتگى هاى آن، نخست در حاشیه «تنقیح المقال» و سپس به صورت کتاب مستقل، در مدت قریب به شش سال نگاشته است و از این رو، خود آن را «تصحیح تنقیح المقال» نام نهاد، گرچه بعدها به پیشنهاد برخى از فضلا با نام «قاموس الرجال» چاپ شده است و به همین نام نیز شهرت یافته است.
در این کتاب مؤلّف بعد از بررسی کتب رجالی سلف در ۲۸ فصل کوتاه و نقد و بررسی مسائل مهم آنها، به ذکر معایب، محاسن و نقص آنها پرداخته است.
قاموس الرجال، به ترجمه رجال از منابع مهم رجالی و تاریخی، بر طبق حروف الفبا پرداخته است و به مواردی چون صحابی ائمه بودن، وفات و زندگی آنها اشاره و در بعضی از اشخاص، بحث مفصلی در مورد آنها کرده است.
محتوای کتاب
متن اصلى کتاب «قاموس الرجال» همانند «تنقیح المقال»، متشکل از چهار بخش است: نام ها (که عمده کتاب بدان تخصیص یافته)، کنیه ها، القاب و نام زنان راوى حدیث. محمدتقی شوشترى در هر بخش، راویان را به ترتیب الفبا آورده و پس از ذکر بخش هایى از قول علامه مامقانى، تعلیقات خود را بعد از تعبیر (أقول) بیان کرده و اشتباهات وى را در زمینه هاى مختلف از بحث لغوى گرفته تا استنباط رجالى یادآور شده و بر مبناى دیدگاه رجالى خود تصحیح کرده است.
او همچنین در مواردى که مامقانى شرح حال راوى را ذکر نکرده، از کتاب هاى رجال و تاریخ مطالبى درباره فرد آورده و طبقه او را مشخص کرده و گاه عناوین جدیدى افزوده است.
خاتمه کتاب نیز شامل ۳۳ مورد از اشکالات علامه شوشترى بر خاتمه تنقیح المقال است. در انتهاى آخرین مجلد از «قاموس الرجال» ـ در هر دو چاپ ـ سه رساله مستقل از محمدتقى شوشترى به چاپ رسیده است: نخست، «الدر النضير فی المكنين بأبي‌بصير» كه در آن اقوال مختلف متقدمان و متأخران درباره كسانى كه کنیه ابوبصير داشته‌اند گردآورى شده، ضمن تحقيقى دقيق در مسئله، ادله‌اى براى اثبات اينكه كاربرد مطلق اين كنيه در اسناد روايات به یحیی بن قاسم اسدی اشاره دارد، فراهم آمده است؛ ديگرى، «رسالة فی تواريخ النبی و الآل(ص)» كه شامل تحقيقى جامع بر مبناى كتب متقدم شيعه و سنى درباره زمان و مكان ولادت و وفات، مدفن، مادران، زنان و فرزندان چهارده معصوم است. ظاهراً اين رساله، بسط و تفصيل مقدمه سوم كتاب تنقيح است؛ سوم، «رسالة فی سهو النبی(ص)».
ویژگی‌های کتاب
آيت‌الله سید موسی شبیری زنجانی، مطالبى را درباره ويژگى‌هاى مؤلف (محمدتقی شوشتری) ذكر فرموده است كه مى‌توان از لابه‌لاى آنها به ويژگى‌هاى كتاب «قاموس الرجال» نیز پى برد:
- «از ويژگى‌هاى ايشان بايد از دقت نظر، وسعت اطلاع و استفاده از منابع مختلف و توجه به تصحيفات و يافتن علل تصحيفات و توجه به اشتباهات بزرگان و علل اشتباه آنها نام برد. ايشان در اين جهات از افراد كم‌نظير يا بى‌نظير مى‌باشند؛ هم از لحاظ دقت نظر، هم از لحاظ آگاهى، ايشان به رجال ما كمال اطلاع را دارند.
- ايشان در اثر كثرت تنبهات و كثرت احاطه‌اى كه در علم رجال داشته‌اند، گاهى مطلب دور از ذهنى را از يك مطلب شعرى يا يك مطلب تاريخى براى موضوع رجالى كشف كرده‌اند و براى مطالب رجالى به كار برده‌اند و اين ابتكارى است كه كمتر كسى دارد.
- مؤلف، ذوق خاصى در تصحيح محرّف‌ها و مصحّف‌ها و اغلاط چاپى و خطى كتاب‌ها دارد. شكى نيست كه در كتاب‌هاى تاريخى و رجالى و حديثى تصحيفات و تحريفاتى رخ داده كه بخشى از آن، مستند به خود مؤلف و بخشى ديگر، مربوط به ناسخان كتب در طول تاريخ بوده است و همين اشتباهات است كه سايه ابهام بر يك رشته مسائل افكنده و اشتباهاتى را به دنبال آورده است. مؤلف محقق، بر اثر ممارست و طول كار در اين علم، نه تنها بر اين محرفات دست يافته، بلكه وجه صحيح آنها را معين كرده و چه‌بسا علت اشتباه را نيز توضيح داده است. اين ابتكار فقط مخصوص مؤلف است و در ديگر كتاب‌ها كمتر ديده مى‌شود؛ به‌علاوه، طول ممارست او را بر چنين امر بزرگى موفق گردانيده است.
- هرچند اين كتاب به‌صورت تعليقه بر «تنقيح المقال» مامقانى نگاشته شده، ولى خود به‌صورت كتابى مستقلى است كه در عين بيان لغزش‌هاى اصل، مطالب مستقلى دارد كه براى هر فقيه علاقه‌مند به رجال، مفيد و سودمند مى‌باشد.
- كتاب حاضر، درحالى‌كه كليه متون رجالى‌هاى قدما را در بر دارد و از نقل توثيقات متأخران خوددارى كرده است، در مواردى كه رجالى‌هاى متأخر بر مسائلى دست يافته‌اند كه قدما از آنها غفلت داشته‌اند، آنها را نيز آورده است. از اين جهت، با اينكه كتاب بر اساس خلاصه‌گوئى و حذف مكررات نگارش يافته، مع‌الوصف از نظر فزونى تتبع به حدى است كه در ۱۲ جلد به طبع رسيده است.
- مؤلف در اين كتاب علاوه بر مطالعه كتاب‌هاى رجالى كه رشته سخن در آن است، مطالعه را بر يك رشته كتاب‌هاى خارج از فن رجال كشيده است كه مى‌تواند وضع راوى را از نظر زندگى و گرايش‌هاى مذهبى روشن سازد و اين نقطه قوت بزرگ اين كتاب است كه در ديگر كتاب‌هاى رجالى به چشم نمى‌خورد.
- مؤلفان رجال غالباً به كتب رجالى و حديثى اكتفا مى‌ورزند، ولى اين شخصيت بزرگ و محقق عالى‌مقام، كتاب‌هايى را مورد مطالعه قرار داده است كه به‌طور ضمنى مى‌توانند خدمت‌گزار علم رجال شوند، مانند: الف) تاریخ بغداد، نگارش خطیب بغدادی، متوفاى سنه ۴۶۳ ق؛ ب) كتاب «المعارف» نگارش ابن قتیبه دینوری متوفای حدود سال ۲۷۰ ق؛ ج. تاریخ طبری: نگارش محمد بن جریر طبری، متوفاى ۳۱۰ ق؛ د. شرح نهج‌البلاغه: تأليف ابن ابى الحديد و امثال اين كتب. مراجعه به اين كتاب‌ها و امثال آن است كه به كتاب «قاموس الرجال» مايه داده و در آنجا موج عظيمى افكنده است و اگر مراجعه به اين كتاب‌ها نبود، به‌طور مسلم آن آگاهى‌هاى خاصى كه مؤلف در رجال به دست آورده است، امكان نداشت.
- مؤلف از زمره محققان انگشت‌شمارى است كه كتاب را نوشته و پرونده آن را باز گذارده و در حدود پنجاه سال در تحقيق و تنقيح و تصحيح آن كوشيده است و هرگز مانند برخى از پركاران نيست كه كتابى را مى‌نويسند و آن را به دست استنساخ يا مطبعه مى‌سپارند و رابطه خود را با آن قطع مى‌كنند. به‌طور مسلم كتابى كه به شيوه اخير نوشه شده باشد، موج‌خيز نخواهد بود و در رديف كتاب‌هاى معمولى بشمار خواهد آمد و رنگ خلود و ابديت به خود نخواهد گرفت، اما كتابى كه پرونده آن تا مدت مديدى به روى مؤلف و تمامى مراجعه‌كنندگان باز باشد، طبعاً بحر بيكرانى خواهد بود و امواج هائل و عظيمى خواهد داشت؛ از اين جهت است كه حتى پس از چاپ اين كتاب در ۱۱ جلد، از طرف مؤلف ۳ جلد به‌عنوان «مستدرك» براى آن نوشته شده، كه آنچه را بعدها بر آن دست يافته در اين ۳ جلد آورده است.
كتاب «قاموس الرجال»، در عين عظمت و پربارى، نقاط ضعف كوچكى دارد كه هرگز از ارزش آن نمى‌كاهد و ما آنها را در اين عبارت فشرده بازگو مى‌كنيم:
- تندى در تعبير نسبت به لغزش افراد، كه مى‌توانست حقايق را بدون اين تندى بيان كند؛
- به كار بردن رموز در اسامى كتاب‌ها و ائمه (ع) و عصر آنها كه مايه تعقيد در فهم مطالب شده است؛
- نقل مطالب از كتاب‌هاى ديگر بدون ذكر شماره جلد و صفحه، كه بسا براى مراجعان بسيار مهم باشد؛
- گستردگى بحث درباره راويان كه براى افراد مبتدى نمى‌تواند منشأ استفاده زيادى باشد؛ هرچند براى افراد منتهى كعبه آمال است».
منابع
- "قاموس الرجال"، پایگاه اندیشه قم، (۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۱).
- نرم افزار تراجم و کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
