مسند الامام علی علیه السلام (کتاب)

مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی "مقاله‌ یک نشریه" متناسب با این عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

سید حسن قپانچی. تصحیح: طاهر سلامی، 11ج، دارالاسوة، تهران، 1321ق.

چیزی که قابل اعتماد باشد، مسند نامیده می شود، اما هر حدیثی را مسند نمی گویند؛ بلکه باید دارای سند متصل به گوینده آن باشد تا (مسند) باشد. در علم درایه گاهی (مسند) را صفت برای حدیث می آورند و مقصود، حدیثی است که متصل یا مرفوع ـ با اصطلاح مرفوعه اشتباه نشود ـ باشد.

و گاهی (مسند) وصف کتاب است و در این صورت غالباً به مجموعه ای از احادیث نبوی که یک راوی آن ها را از آن حضرت نقل کرده باشد، اطلاق می گردد. مثلاً (مسند احمد بن حنبل) مجموعه از کتاب های مسند است که هر کدام روایات یکی از صحابه از رسول خدا صلی الله علیه و آله را نقل کرده است. و یا کتاب (مسند امام موسی بن جعفر علیه السلام) مجموعه پنجاه و نه حدیثی است که امام علیه السلام در زندان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است.

اما در اصطلاح قرن های متأخر مسند به کتابی گفته می شود که مشتمل بر احادیث یک امام علیه السلام باشد و ضرورتی ندارد که حتماً و تنها آن ها را از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده باشد. مثلاً کتاب (مسند الامام الرضا علیه السلام) یا (مسند الامام الهادی علیه السلام)، (مسند الامام العسکری علیه السلام) و... این گونه کتاب ها به قصد گردآوری تمام احادیث یک امام نگارش یافته و مقصود آن نیست که تمام احادیث آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده باشد.

کتاب مورد بحث نیز از این قبیل است که به جمع آوری سخنان حضرت امیر امام علی علیه السلام اختصاص دارد؛ اعم از آن که حضرت علی علیه السلام آن ها را از رسول اکرم نقل کرده باشد یا آن که خود آن حضرت آن ها را انشاء و بیان فرموده باشند.

تعداد احادیثی که امام علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند، حدود پنجاه حدیث است؛ با آن که اولین کسی بود که به پیامبر ایمان آورد و آخرین کسی بود که در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و علاوه بر زمان طفولیت خود که در دوران قبل از رسالت نیز در خانه آن حضرت بزرگ شد.

و این در حالی است که ابوهریره نزدیک به سه سال در خدمت پیامبر بود و آن هم تنها گاهی و اندکی در خدمت پیامبر بود و نه تنها ملاقات خصوصی با پیامبر نداشت بلکه در مسجد و در حضور دیگران احادیثی را از پیامبر نقل کرده است و در عین حال بیش از پنج هزار حدیث از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است، و وقتی حرص و ولع امیرالمؤمنین علیه السلام به یادگیری حدیث و نقل آن را توجه کنیم و میزان احادیث آن حضرت را از پیامبر اکرم با تعداد احادیث ابوهریره مقایسه می کنیم، حجم گسترده احادیث دروغ که به رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت داده شده است معلوم می گردد، ولذا احمد بن حنبل از 750 هزار حدیث که در اختیار داشت تنها 30 هزار آن را صحیح و قابل اعتماد دانسته و نقل کرده است.

به هر حال مسند امام علی علیه السلام کتابی است که احادیث حضرت علی علیه السلام ـ چه آن هایی که حضرت علی علیه السلام راوی آن ها از پیامبر صلی الله علیه و آله است و چه آن هایی که خود امام علیه السلام آن ها را از علم خود که باب علم نبی است بیان کرده ـ را جمع آوری نموده است. بله، این کتاب خطبه ها و رسائل و کلمات قصار را نقل نکرده است؛ زیرا آن ها در نهج البلاغه و مستدرکات آن و نیز در غررالحكم و دررالكلم و کتاب های مشابه آن نقل شده و در دسترس همگان قرار دارند.

نکته دیگر آن که شیعه به پیروی از امامان معصوم علیه السلام خود در تدوین و نگارش حدیث بر اهل سنت پیشی دارند، اما کتاب های حدیث خود را کمتر به اسم (مسند) نامگذاری کرده و بلکه غالباً یا به اسم خاص موسوم کرده اند و یا به اسم (نسخه)، (خطبه)، (اصل) و... نام نهاده اند.

اما مسندنویسی در اهل سنت از حجم و گستره بیشتری برخوردار است. در زمان صادقین علیه السلام یعنی ابتدای قرن دوم مسندنویسی متعارف بوده است، و تاکنون ادامه یافته و میراث ارزشمندی برای راهنمایی و هدایت همه مردم به ارمغان آورده شده است. برخی از مسندهایی که به موضوع کلمات حضرت علی علیه السلام اختصاص دارند عبارتند از:

1. مسند امیرالمؤمنین علیه السلام از یعقوب بن شیبه سدوسی
2. مسند امیرالمؤمنین علیه السلام از عبدالعزیز بن یحیی جلودی
3. مسند علی علیه السلام از احمد بن شعیب نسایی
4. مسند علی بن ابی طالب علیه السلام از احمد بن حنبل
5. مسند امام علی علیه السلام از سید حسن قپانچی

کتاب اخیر که از جدیدترین و کامل ترین مسندهای این موضوع است، بیش از 20 سال از عمر گرانقدر مؤلف را به خود اختصاص داده است (1378 - 1409 ق). مؤلف آن حضرت آیت اللّه علامه سید حسن قپانچی از علمای معاصر نجف اشرف است که در لیالی قدر در ماه مبارک رمضان 1411 ق پس از سرکوب شدن انتفاضه مردم عراق توسط نیروهای بعثی دستگیر و روانه زندان شده و از آن تاریخ تاکنون خبری از او به دست نیامده است.

این کتاب دارای شش تقریظ از علامه آقا بزرگ تهرانی ـ که در سال 1389 ق نوشته شده ـ، آیت اللّه سید مرتضی آل یاسین، شهید سید محمدباقر صدر، سید عبدالاعلی سبزواری، شیخ باقر شریف قرشی، و تقریظ 26 صفحه ای سید محمدصادق بحرالعلوم است.

مؤلف محترم این کتاب مجموعه کلمات حضرت علی علیه السلام را از منابع شیعی و اهل سنت در ده جلد و دارای 11451 حدیث گردآوری کرده است، و در مقدمه آن می گوید: مقصود نگارنده تمیز صحیح و سقیم و درست و نادرست نبوده و این کار را به عهده مراجعه کننده گذارده است.

او در مقام گزارش کلمات منسوب به امام است، نه در مقام داوری. در مواردی که احادیث کلمات صعب مستصعب یا مطلب دقیق و مشکلی را داشته باشند، مؤلف عبارتی را در توضیح و شرح حدیث از بحارالانوار یا آثار مرحوم شبر نقل کرده و گاهی نیز خود به شرح و تفسیر حدیث می پردازد.

از نکته های جالب کتاب آن است که در جلد 2، صفحه 464 می گوید: دعای کمیل که همان دعای خضر است، مضمون و محتوای آن از جناب خضر است. اما الفاظ آن از چنان فصاحت و بلاغتی برخوردارند که نشان می دهد کلمات حضرت علی علیه السلام است.

گرچه برخی کتاب های مسند از هیچ نظمی برخوردار نیستند ـ به غیر از آن که تنها روایات یک راوی می باشند ـ مؤلف این کتاب یک ترتیب و نظم منطقی برای مباحث و ابواب کتاب قرار داده است که گرچه شبیه به نظم (کافی) و (بحارالانوار) است، تفاوت های زیادی نیز با آن ها دارد. فهرست کلی و اجمالی مجلدات کتاب عبارتند از:

• جلد 1: بحث عقل، علم، توحید، ایمان و کفر، فضائل قرآن.
• جلد 2: تفسیر آیات، ادعیه و حرزها.
• جلد 3: طهارت، صلاة، صوم، حج.
• جلد 4: خمس، زکات، ارث، جهاد عدو، جهاد نفس، امر به معروف.
• جلد 5: نکاح، طلاق، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه.
• جلد 6: تجارت، بیع، ضمانات، اجاره.
• جلد 7: قصص انبیاء، سیره معصومین و اهل بیت علیهم السلام.
• جلد 8: احوال حضرت فاطمه زهرا و حسنین، (امام حسن و امام حسین) علیهم السلام و اصحاب، و حضرت امام مهدی علیه السلام و ملاحم.
• جلد 9: امامت، معاد، احادیث عددی.
• جلد 10: سفر، حیوان، مکارم اخلاق، ملحقات.

از مقایسه مجلدات مختلف این کتاب روشن می شود که احادیث نقل شده از حضرت امام علی علیه السلام در احکام یا آن چه که در فقه به سیاسات شناخته می شوند ـ مثل حدود و قصاص و... ـ بسیار زیاد است؛ به طوری که در این کتاب بیش از هزار حدیث در این موضوع دارد، در حالی که برخی از ابواب فقهی کمتر از شمار انگشتان یک دست حدیث درباره آن ها نقل شده است.

این کتاب توسط آقای طاهر عبدالأمیرسلامی تحقیق شده و با مقدمه ای در شرح حال مؤلف از فرزندش سید صدرالدین قپانچی، در یازده جلد چاپ شده، که جلد یازدهم آن به فهرست آیات و احادیث اختصاص دارد و احتمالاً در آینده جلد دوازده (فهرست اشعار و موضوعات و مصادر) چاپ شود.

گفتنی است این کتاب مفید و ارزشمند به حق در مراسم معرفی بهترین کتاب ها در موضوع ولایت که در سال امیرالمؤمنین علیه السلام از سوی دبیرخانه کتاب (سال ولایت) برگزار گردید، به عنوان کتاب برگزیده انتخاب و مورد تشویق قرار گرفت.

منابع

احمد عابدی، مجله آینه پژوهش، بهمن و اسفند 1379 - شماره 66.

پیوندهای مفید

متن کتاب