عام الفیل: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش فنی)
جز
 
(۱۱ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{بخشی از یک کتاب}}
+
{{متوسط}}
 +
'''«عام الفیل»''' سالى است که [[اصحاب فیل]]  به سرکردگى [[ابرهه]] به [[مکه]] حمله بردند و به وسیله پرنده هاى [[ابابیل|ابابیل]]  نابود شدند.
  
 +
==عام الفیل سال تولد پیامبر اعظم==
  
 +
مشهور در میان اهل تاریخ آن است که ولادت [[رسول خدا]] در عام الفیل بوده، و عام الفیل همان سالى است که [[اصحاب فیل]]  به سرکردگى [[ابرهه]] به [[مکه]] حمله بردند و به وسیله پرنده هاى [[ابابیل]]  نابود شدند. و این که آیا این داستان در چه سالى از سال هاى میلادى بوده  اختلاف است که سال ۵۷۰ و ۵۷۳ ذکر شده، ولى با توجه به  این که مسیحیان قبل از [[اسلام]] تاریخ مدون و مضبوطى نداشته اند نمى  توان در این باره نظر صحیح و دقیقى ارائه کرد، و از این رو از تحقیق بیشتر در این باره خوددارى مى  کنیم، و به داستان اصحاب  فیل که از [[معجزات]] [[قرآن کریم]] بشمار مى  رود مى  پردازیم.
  
 +
==داستان اصحاب فیل==
  
'''منبع:''' درس هایى از تاریخ تحلیلى اسلام جلد 1 صفحه 120
+
کشور [[یمن]] که در جنوب غربى [[عربستان]] واقع است منطقه  حاصلخیزى بود و قبائل مختلفى در آن جا حکومت کردند و از آن جمله قبیله بنى حمیر بود که سال ها در آن جا حکومت داشتند. [[ذونواس]] یکى از پادشاهان این قبیله است که سال ها بر یمن  سلطنت مى  کرد، وى در یکى از سفرهاى خود به شهر «[[یثرب]]» تحت تاثیر تبلیغات یهودیانى که بدان جا مهاجرت کرده بودند قرار گرفت، و از [[بت پرستی|بت پرستى]] دست کشیده به دین [[یهود|یهود]] درآمد.
  
'''نویسنده:''' رسولى محلاتى
+
طولى  نکشید که این دین تازه به شدت در دل ذونواس اثر گذارد و از یهودیان متعصب گردید و به نشر آن در سرتاسر [[شبه جزیره عربستان|جزیرة العرب]] و شهرهائی که در تحت  حکومتش بودند کمر بست، تا آن جا که  پیروان ادیان دیگر را به سختى شکنجه مى  کرد تا بدین یهود درآیند، و همین سبب شد تا در مدت کمى عرب هاى زیادى به دین  [[یهود]] درآیند.
  
==عام الفيل سال تولد پيامبر صلی الله علیه و آله==
+
مردم  «[[نجران]]» یکى از شهرهاى شمالى و کوهستانى یمن  چندى بود که دین [[مسیحیت]] را پذیرفته و در اعماق جانشان اثر کرده  بود و به سختى از آن دین دفاع مى  کردند و به همین جهت از پذیرفتن  آئین یهود سرپیچى کرده و از اطاعت  «ذونواس» سرباز زدند.
  
مشهور در ميان اهل تاريخ آن است كه ولادت [[رسول خدا]] در عام الفيل بوده، و عام الفيل همان سالى است كه [[اصحاب فيل]] به سركردگى [[ابرهه]] به [[مكه]] حمله بردند و به وسيله [[پرنده هاى ابابيل]] نابود شدند. و اين كه آيا اين داستان در چه سالى از سال هاى ميلادى بوده  اختلاف است كه سال 570 و 573 ذكر شده، ولى با توجه به  اين كه مسيحيان قبل از [[اسلام]] تاريخ مدون و مضبوطى نداشته اند نمى  توان در اين باره نظر صحيح و دقيقى ارائه كرد، و از اين رو از تحقيق بيشتر در اين باره خوددارى مى كنيم، و به داستان اصحاب  فيل كه از [[معجزات]] [[قرآن کریم]] بشمار مى  رود مى  پردازيم، و البته  داستان اصحاب فيل با اجمال و تفصيل و با اختلاف زيادى  نقل شده، و ما مجموعه  اى از آن ها را در زندگانى رسول  خدا صلی الله علیه و آله تدوين كرده و به رشته تحرير درآورده ايم كه ذيلا براى  شما نقل مى  كنيم، و سپس پاره اى توضيحات را ذكر خواهيم كرد:
+
ذونواس بر آن ها خشم کرد و تصمیم گرفت آن ها را به سخت ترین وضع شکنجه کند و به همین جهت دستور داد خندقى حفر کردند و آتش زیادى در آن افروخته و مخالفین دین یهود را در آن بیفکنند، و بدین ترتیب بیشتر مسیحیان نجران را در آن خندق سوزاند و گروهى را نیز طعمه شمشیر کرده و یا دست و پا و گوش و بینى آن ها را برید، و جمع کشته شدگان آن روز را بیست هزار نفر نوشته اند و به عقیده گروه زیادى از مفسران [[قرآن|قرآن کریم]] «داستان [[اصحاب اخدود]]» که در قرآن کریم (در [[سوره  بروج]]) ذکر شده است اشاره به همین ماجرا است.
  
'''داستان اصحاب فيل'''
+
یکى از مسیحیان نجران که از معرکه جان بدر برده بود از شهر گریخت، و با این که ماموران ذونواس او را تعقیب کردند توانست از چنگ آن ها فرار کرده و خود را به دربار امپراطور - در [[قسطنطنیه|قسطنطنیه]] - برساند، و خبر این کشتار فجیع را به امپراطور روم که  به کیش [[نصاری|نصارى]] بود رسانید و براى انتقام از ذونواس از وى کمک  خواست.
  
كشور [[يمن]] كه در جنوب غربى [[عربستان]] واقع است منطقه حاصلخيزى بود و قبائل مختلفى در آن جا [[حكومت]] كردند و از آن جمله [[قبيله بنى حمير]] بود كه سال ها در آن جا حكومت داشتند.
+
امپراطور روم که از شنیدن آن خبر متاثر گردیده بود در پاسخ  وى اظهار داشت: کشور شما به من دور است ولى من نامه اى به «نجاشى» پادشاه [[حبشه]] مى  نویسم تا وى شما را یارى کند، و به دنبال آن نامه اى در آن باره به نجاشى نوشت.
  
[[ذونواس]] يكى از پادشاهان اين قبيله است كه سال ها بر يمن سلطنت مى كرد، وى در يكى از سفرهاى خود به شهر «[[يثرب]] » تحت تاثير تبليغات يهوديانى كه بدان جا مهاجرت كرده بودند قرار گرفت، و از بت پرستى دست كشيده بدين يهود درآمد.  
+
نجاشى لشکرى انبوه مرکب از هفتاد هزار نفر مرد جنگى به یمن فرستاد، و به قولى فرماندهى آن لشکر را به «[[ابرهه]]» فرزند صباح که [[کنیه]] اش ابویک سوم بود سپرد، و بنا به قول دیگرى  شخصى را بنام  «اریاط» بر آن لشکر امیر ساخت و «ابرهه» را که یکى از جنگجویان و سرلشکران بود همراه او کرد.
  
طولى  نكشيد كه اين دين تازه به شدت در دل ذونواس اثر گذارد و از يهوديان متعصب گرديد و به نشر آن در سرتاسر [[جزيرة العرب]] و شهرهائي كه در تحت حكومتش بودند كمر بست، تا آن جا كه پيروان اديان ديگر را به سختى شكنجه مى  كرد تا بدين يهود درآيند، و همين سبب شد تا در مدت كمى عرب هاى زيادى به دين  [[يهود]] درآيند.
+
اریاط از حبشه تا کنار دریاى احمر بیامد و در آن جا به کشتی ها سوار شده این سوى دریا در ساحل کشور یمن پیاده  شدند، ذونواس که از جریان مطلع شد لشکرى مرکب از قبائل  یمن با خود برداشته به جنگ حبشیان آمد و هنگامى که جنگ  شروع شد لشکریان ذونواس در برابر مردم حبشه تاب مقاومت  نیاورده و شکست  خوردند و ذونواس که تاب تحمل این شکست را نداشت خود را به دریا زد و در امواج دریا غرق شد.
  
مردم «[[نجران]] » يكى از شهرهاى شمالى و كوهستانى يمن  چندى بود كه دين مسيح را پذيرفته و در اعماق جان شان اثر كرده بود و به سختى از آن دين دفاع مى كردند و به همين جهت از پذيرفتن آئين يهود سرپيچى كرده و از اطاعت «ذونواس » سرباز زدند.
+
مردم حبشه وارد سرزمین یمن شده و سال ها در آن جا حکومت کردند، و «ابرهه» پس از چندى «اریاط» را کشت و خود به جاى او نشست و مردم یمن را مطیع خویش ساخت و نجاشى را نیز که  از شوریدن او به «اریاط» خشمگین شده بود به هر ترتیبى بود از خود راضى کرد.
  
ذونواس بر آن ها خشم كرد و تصميم گرفت آن ها را به سخت ترين وضع شكنجه كند و به همين جهت دستور داد خندقى  حفر كردند و آتش زيادى در آن افروخته و مخالفين دين يهود را در آن بيفكنند، و بدين ترتيب بيشتر مسيحيان نجران را در آن [[خندق]] سوزاند و گروهى را نيز طعمه شمشير كرده و يا دست و پا و گوش و بينى آن ها را بريد، و جمع كشته شدگان آن روز را بيست هزار نفر نوشته اند و به عقيده گروه زيادى از [[مفسران قرآن  كريم]]  «[[داستان اصحاب اخدود]]» كه در قرآن كريم (در [[سوره  بروج]]) ذكر شده است اشاره به همين ماجرا است.
+
در این مدتى که ابرهه در یمن بود متوجه شد که اعراب آن نواحى چه [[بت پرستی|بت پرستان]] و چه دیگران توجه خاصى به [[مکه]] و خانه  [[کعبه]] دارند، و کعبه در نظر آنان احترام خاصى دارد و هر ساله  جمع زیادى به [[زیارت]] آن خانه مى  روند و قربانی ها مى کنند، و کم  کم به فکر افتاد که این نفوذ معنوى و اقتصادى مکه و ارتباطى  که زیارت کعبه بین قبائل مختلف عرب ایجاد کرده ممکن است روزى موجب گرفتارى تازه اى براى او  و حبشیان دیگرى که در [[شبه جزیره عربستان|جزیرة العرب]] و کشور یمن سکونت کرده بودند بشود، و آن ها را به فکر بیرون راندن ایشان بیاندازد، و براى رفع این نگرانى تصمیم  گرفت معبدى باشکوه در یمن بنا کند و تا جائى که ممکن است  در زیبائى و تزئینات ظاهرى آن نیز بکوشد و سپس اعراب آن ناحیه را به هر وسیله اى که هست بدان معبد متوجه ساخته و از رفتن به زیارت کعبه بازدارد.
  
يكى از مسيحيان نجران كه از معركه جان بدر برده بود از شهر گريخت، و با اين كه ماموران ذونواس او را تعقيب كردند توانست از چنگ آن ها فرار كرده و خود را به دربار امپراطور - در [[قسطنطنيه]] - برساند، و خبر اين كشتار فجيع را به [[امپراطور روم]] كه به [[كيش نصارى]] بود رسانيد و براى انتقام از ذونواس از وى كمك خواست.
+
معبدى که ابرهه بدین منظور در یمن بنا کرد «قلیس» نام  نهاد و در تجلیل و احترام و شکوه و زینت آن حد اعلاى کوشش  را کرد ولى کوچکترین نتیجه اى از زحمات چند ساله خود نگرفت و مشاهده کرد که اعراب همچنان با خلوص و شور و هیجان خاصى هر ساله براى زیارت خانه کعبه و انجام مراسم [[حج]] به مکه مى  روند، و هیچ گونه توجهى به معبد باشکوه او ندارند. و بلکه روزى بوى اطلاع دادند که یکى از اعراب «کنانة» به معبد «قلیس» رفته و شبانه محوطه معبد را آلوده کرده و سپس به سوى شهر و دیار خود گریخته است.
  
امپراطور روم كه از شنيدن آن خبر متاثر گرديده بود در پاسخ  وى اظهار داشت: كشور شما به من دور است ولى من نامه اى به  «[[نجاشى]] » پادشاه [[حبشه]] مى  نويسم تا وى شما را يارى كند، و به دنبال آن نامه اى در آن باره به نجاشى نوشت.
+
این جریانات، خشم ابرهه را به سختى تحریک کرد و با خود عهد نمود به سوى مکه برود و خانه کعبه را ویران کرده و به یمن بازگردد و سپس لشگر حبشه را با خود برداشته و با فیل هاى چندى و با فیل مخصوصى که در جنگ ها همراه مى  بردند به قصد ویران  کردن کعبه و شهر مکه حرکت کرد.
  
نجاشى لشكرى انبوه مركب از هفتاد هزار نفر مرد جنگى به  يمن فرستاد، و به قولى فرماندهى آن لشكر را به  «[[ابرهه]] » فرزند «[[صباح]] » كه [[كنيه]] اش ابويك سوم بود سپرد، و بنا به قول ديگرى شخصى را بنام «ارياط » بر آن لشكر امير ساخت و «ابرهه » را كه يكى از جنگجويان و سرلشكران بود همراه او كرد.
+
اعراب که از ماجرا مطلع شدند در صدد دفع ابرهه و جنگ با او برآمدند و از جمله یکى از اشراف یمن به نام «ذونفر» قوم خود را به دفاع از خانه کعبه فراخواند و دیگر قبایل عرب را نیز تحریک  کرده حمیت و غیرت آن ها را در جنگ با دشمن خانه خدا برانگیخت و جمعى را با خود همراه کرده به جنگ ابرهه آمد ولى در برابر سپاه بیکران ابرهه نتوانست مقاومت کند و لشکریانش شکست خورده خود نیز به اسارت سپاهیان ابرهه درآمد و چون او را پیش ابرهه آوردند دستور داد او را به قتل برسانند و «ذونفر» که  چنان دید و گفت: مرا به قتل نرسان شاید زنده ماندن من براى تو سودمند باشد.
  
"ارياط " از حبشه تا كنار [[درياى احمر]] بيامد و در آن جا به كشتي ها سوار شده اين سوى دريا در ساحل كشور يمن پياده شدند، ذونواس كه از جريان مطلع شد لشكرى مركب از قبائل يمن با خود برداشته به جنگ حبشيان آمد و هنگامى كه جنگ شروع شد لشكريان ذونواس در برابر مردم حبشه تاب مقاومت  نياورده و شكست  خوردند و ذونواس كه تاب تحمل اين شكست را نداشت  خود را به دريا زد و در امواج دريا غرق شد.
+
پس از اسارت  «ذونفر» و شکست او، مرد دیگرى از رؤساى  قبائل عرب به نام «نفیل بن حبیب خثعمى» با گروه زیادى از قبائل خثعم و دیگران به جنگ ابرهه آمد ولى او نیز به سرنوشت «ذونفر» دچار شد و به دست سپاهیان ابرهه اسیر گردید.
  
مردم حبشه وارد سرزمين يمن شده و سال ها در آن جا حكومت كردند، و «ابرهه » پس از چندى «ارياط » را كشت و خود به جاى او نشست و مردم يمن را مطيع خويش ساخت و نجاشى را نيز كه از شوريدن او به  «ارياط » خشمگين شده بود به هر ترتيبى بود از خود راضى كرد.
+
شکست پى در پى قبائل مزبور در برابر لشکریان ابرهه سبب  شد که قبائل دیگرى که سر راه ابرهه بودند فکر جنگ با او را از سر بیرون کنند و در برابر او تسلیم و فرمانبردار شوند، و از آن جمله [[قبیله ثقیف]] بودند که در [[طائف]] سکونت داشتند و چون ابرهه بدان  سرزمین رسید، زبان به تملق و چاپلوسى بازکرده و گفتند: ما مطیع توایم و براى رسیدن به مکه و وصول به مقصدى که در پیش دارى راهنما و دلیلى نیز همراه تو خواهیم کرد و به دنبال این گفتار مردى را به نام «ابورغال» همراه او کردند، و ابورغال  لشکریان ابرهه را تا «مغمس» که جائى در چهار کیلومترى مکه  است راهنمائى کرد و چون بدان جا رسیدند «ابورغال» بیمار شد و مرگش فرا رسید و او را در همان جا دفن کردند، و چنانچه  [[ابن هشام حمیری|ابن هشام]] مى نویسد: اکنون مردم که بدان جا مى  رسند به قبر ابورغال سنگ مى زنند.
  
در اين مدتى كه ابرهه در يمن بود متوجه شد كه اعراب آن نواحى چه [[بت پرستان]] و چه ديگران توجه خاصى به [[مكه]] و خانه [[كعبه]] دارند، و كعبه در نظر آنان احترام خاصى دارد و هر ساله  جمع زيادى به [[زيارت]] آن خانه مى  روند و قرباني ها مى  كنند، و كم  كم به فكر افتاد كه اين [[نفوذ معنوى]] و اقتصادى مكه و ارتباطى  كه زيارت كعبه بين قبائل مختلف عرب ايجاد كرده ممكن است روزى موجب گرفتارى تازه اى براى او و حبشيان ديگرى كه در [[جزيرة العرب]] و كشور يمن سكونت كرده بودند بشود، و آن ها را به فكر بيرون راندن ايشان بياندازد، و براى رفع اين نگرانى تصميم  گرفت معبدى باشكوه در يمن بنا كند و تا جائى كه ممكن است  در زيبائى و تزئينات ظاهرى آن نيز بكوشد و سپس اعراب آن  ناحيه را به هر وسيله اى كه هست  بدان معبد متوجه ساخته و از رفتن به زيارت كعبه بازدارد.
+
همین که ابرهه در سرزمین «مغمس» فرود آمد یکى از سرداران خود را به نام «اسود بن مقصود» مامور کرد تا اموال و مواشى مردم آن ناحیه را غارت کرده و به نزد او ببرند. «اسود» با سپاهى فراوان به آن نواحى رفت و هر جا مال و یا شترى دیدند همه را تصرف کرده به نزد ابرهه بردند.
  
معبدى كه ابرهه بدين منظور در يمن بنا كرد «قليس » نام نهاد و در تجليل و احترام و شكوه و زينت آن حد اعلاى كوشش  را كرد ولى كوچكترين نتيجه اى از زحمات چند ساله خود نگرفت و مشاهده كرد كه اعراب همچنان با [[خلوص]] و شور و هيجان خاصى هر ساله براى زيارت خانه كعبه و انجام مراسم [[حج]]  به مكه مى روند، و هيچ گونه توجهى به معبد باشكوه او ندارند. و بلكه روزى بوى اطلاع دادند كه يكى از اعراب  «كنانة » به معبد «قليس » رفته و شبانه محوطه [[معبد]] را ملوث و آلوده كرده و سپس  به سوى شهر و ديار خود گريخته است.
+
در میان این اموال دویست شتر متعلق به [[عبدالمطلب]] بود که  در اطراف مکه مشغول چریدن بودند و سپاهیان  «اسود» آن ها را به  یغما گرفته و به نزد ابرهه بردند، و بزرگان [[قریش|قریش]] که از ماجرا مطلع شدند نخست خواستند به جنگ ابرهه رفته و اموال خود را بازستانند ولى هنگامى که از کثرت سپاهیان باخبر شدند از این فکر منصرف گشته و به این ستم و تعدى تن دادند.
  
اين جريانات، خشم ابرهه را به سختى تحريك كرد و با خود عهد نمود به سوى مكه برود و خانه كعبه را ويران كرده و به يمن بازگردد و سپس لشگر حبشه را با خود برداشته و با فيل هاى چندى و با فيل مخصوصى كه در جنگ ها همراه مى بردند به قصد ويران كردن كعبه و شهر مكه حركت كرد.
+
در این میان ابرهه شخصى را به نام  «حناطه حمیرى» به مکه  فرستاد و بدو گفت: به شهر مکه برو و از بزرگ ایشان جویا شو و چون او را شناختى باو بگو: من براى جنگ با شما نیامده ام و منظور من تنها ویران کردن خانه کعبه است، و اگر شما مانع مقصد من نشوید مرا با جان شما کارى نیست و قصد ریختن  خون شما را ندارم. و چون حناطه خواست به دنبال این ماموریت  برود بدو گفت: اگر دیدى بزرگ مردم مکه قصد جنگ ما را ندارد او را پیش من بیاور.
  
اعراب كه از ماجرا مطلع شدند در صدد دفع ابرهه و جنگ با او برآمدند و از جمله يكى از اشراف يمن به نام  «ذونفر» قوم خود را به دفاع از خانه كعبه فراخواند و ديگر قبايل عرب را نيز تحريك  كرده حميت و غيرت آن ها را در جنگ با دشمن خانه خدا برانگيخت و جمعى را با خود همراه كرده به جنگ ابرهه آمد ولى  در برابر سپاه بيكران ابرهه نتوانست مقاومت كند و لشكريانش شكست  خورده خود نيز به اسارت سپاهيان ابرهه درآمد و چون او را پيش ابرهه آوردند دستور داد او را به قتل برسانند و «ذونفر» كه  چنان ديد و گفت: مرا به قتل نرسان شايد زنده ماندن من براى تو سودمند باشد.
+
حناطه به شهر مکه آمد و چون سراغ بزرگ مردم را گرفت او را به سوى عبدالمطلب راهنمائى کردند، و او نزد عبدالمطلب آمد و پیغام ابرهه را رسانید، عبدالمطلب در جواب گفت: به خدا [[سوگند]] ما سر جنگ با ابرهه را نداریم و نیروى مقاومت در برابر او نیز در ما نیست، و این جا [[خانه خدا]] است پس اگر خداى تعالى اراده فرماید از ویرانى آن جلوگیرى خواهد کرد، وگرنه به خدا قسم ما قادر به دفع ابرهه نیستیم.
  
پس از اسارت «ذونفر» و شكست او، مرد ديگرى از رؤساى قبائل عرب به نام «نفيل بن حبيب خثعمى » با گروه زيادى از قبائل خثعم و ديگران به جنگ ابرهه آمد ولى او نيز به سرنوشت  «ذونفر» دچار شد و به دست سپاهيان ابرهه اسير گرديد.
+
حناطه گفت: اکنون که سر جنگ با ابرهه را ندارید پس برخیز تا به نزد او برویم. عبدالمطلب با برخى از فرزندان خود حرکت کرده تا به لشگرگاه ابرهه رسید، و پیش از این که او را پیش ابرهه ببرند «ذونفر» که از جریان مطلع شده بود کسى را نزد ابرهه فرستاد و از شخصیت  بزرگ عبدالمطلب او را آگاه ساخت و بدو گفته شد: که این مرد پیشواى قریش و بزرگ این سرزمین است، و او کسى است که مردم این سامان و وحوش بیابان را اطعام مى کند.
  
شكست پى در پى قبائل مزبور در برابر لشكريان ابرهه سبب  شد كه قبائل ديگرى كه سر راه ابرهه بودند فكر جنگ با او را از سر بيرون كنند و در برابر او تسليم و فرمانبردار شوند، و از آن جمله [[قبيله ثقيف]] بودند كه در طائف سكونت داشتند و چون ابرهه بدان  سرزمين رسيد، زبان به تملق و چاپلوسى بازكرده و گفتند: ما مطيع توايم و براى رسيدن به مكه و وصول به مقصدى كه در پيش دارى راهنما و دليلى نيز همراه تو خواهيم كرد و به دنبال اين  گفتار مردى را به نام  «[[ابورغال]] » همراه او كردند، و ابورغال  لشكريان ابرهه را تا «مغمس » كه جائى در چهار كيلومترى مكه  است راهنمائى كرد و چون بدان جا رسيدند «ابورغال » بيمار شد و مرگش فرارسيد و او را در همان جا دفن كردند، و چنانچه  [[ابن هشام]] مى  نويسد: اكنون مردم كه بدان جا مى  رسند به قبر ابورغال سنگ مى  زنند.
+
عبدالمطلب - که صرف نظر از شخصیت اجتماعى - مردى خوش  سیما و باوقار بود همین که وارد خیمه ابرهه شد و چشم ابرهه بدو افتاد و آن وقار و هیبت را از او مشاهده کرد بسیار از او احترام کرد و او را در کنار خود نشانید و شروع به سخن با او کرده پرسید: حاجتت چیست؟
  
همين كه ابرهه در سرزمين «مغمس » فرود آمد يكى از سرداران خود را به نام  «[[اسود بن مقصود]]» مامور كرد تا اموال و مواشى مردم آن ناحيه را غارت كرده و به نزد او ببرند. "اسود" با سپاهى فراوان به آن نواحى رفت و هر جا مال و يا شترى ديدند همه را تصرف كرده به نزد ابرهه بردند.
+
عبدالمطلب گفت: حاجت من آنست که دستور دهى دویست  شتر مرا که به غارت برده اند به من بازدهند!
  
در ميان اين اموال دويست  شتر متعلق به [[عبدالمطلب]] بود كه  در اطراف مكه مشغول چريدن بودند و سپاهيان «اسود» آن ها را به يغما گرفته و به نزد ابرهه بردند، و بزرگان قريش كه از ماجرا مطلع  شدند نخست  خواستند به جنگ ابرهه رفته و اموال خود را بازستانند ولى هنگامى كه از كثرت سپاهيان باخبر شدند از اين فكر منصرف گشته و به اين ستم و تعدى تن دادند.
+
ابرهه گفت: تماشاى سیماى نیکو و هیبت و وقار تو در نخستین دیدار مرا مجذوب خود کرد ولى خواهش کوچک و مختصرى که کردى از آن هیبت و وقار کاست! آیا در چنین موقعیت حساس و خطرناکى که معبد تو و نیاکانت در خطر ویرانى و انهدام است، و عزت و شرف خود و پدران و قوم و قبیله ات در معرض هتک و زوال قرار گرفته درباره چند شتر سخن مى  گوئى؟!
  
در اين ميان ابرهه شخصى را به نام  «حناطه » حميرى به مكه  فرستاد و بدو گفت: به شهر مكه برو و از بزرگ ايشان جويا شو و چون او را شناختى باو بگو: من براى جنگ با شما نيامده ام و منظور من تنها ويران كردن خانه كعبه است، و اگر شما مانع  مقصد من نشويد مرا با جان شما كارى نيست و قصد ريختن  خون شما را ندارم. و چون حناطه خواست  به دنبال اين ماموريت  برود بدو گفت: اگر ديدى بزرگ مردم مكه قصد جنگ ما را ندارد او را پيش من بياور.
+
عبدالمطلب در پاسخ او گفت: «أنا رب الابل و للبیت رب»! من صاحب این شترانم و کعبه نیز صاحبى دارد (که از آن نگاه دارى خواهد کرد)!
  
حناطه به شهر مكه آمد و چون سراغ بزرگ مردم را گرفت او را به سوى عبدالمطلب راهنمائى كردند، و او نزد عبدالمطلب آمد و پيغام ابرهه را رسانيد، عبدالمطلب در جواب گفت: به خدا [[سوگند]] ما سر جنگ با ابرهه را نداريم و نيروى مقاومت در برابر او نيز در ما نيست، و اين جا خانه خدا است پس اگر خداى تعالى اراده  فرمايد از ويرانى آن جلوگيرى خواهد كرد، وگرنه به خدا قسم ما قادر به دفع ابرهه نيستيم.
+
ابرهه گفت: هیچ قدرتى امروز نمى  تواند جلوى مرا از انهدام  [[کعبه]] بگیرد! عبدالمطلب بدو گفت: این تو و این کعبه!
  
"حناطه" گفت: اكنون كه سر جنگ با ابرهه را نداريد پس برخيز تا به نزد او برويم. عبدالمطلب با برخى از فرزندان خود حركت كرده تا به لشگرگاه ابرهه رسيد، و پيش از اين كه او را پيش ابرهه ببرند «ذونفر» كه از جريان مطلع شده بود كسى را نزد ابرهه فرستاد و از شخصيت  بزرگ عبدالمطلب او را آگاه ساخت  و بدو گفته شد: كه اين مرد پيشواى قريش و بزرگ اين سرزمين  است، و او كسى است كه مردم اين سامان و وحوش بيابان را اطعام مى  كند.
+
به دنبال این گفتگو، ابرهه دستور داد شتران عبدالمطلب را به او بازدهند و عبدالمطلب نیز شتران خود را گرفته و به مکه آمد و چون وارد شهر شد به مردم شهر و قریش دستور داد از شهر خارج شوند و به کوه ها و دره هاى اطراف [[مکه]] پناهنده شوند تا جان خود را از خطر سپاهیان ابرهه محفوظ دارند.
  
عبدالمطلب - كه صرف نظر از شخصيت اجتماعى - مردى خوش  سيما و باوقار بود همين كه وارد خيمه ابرهه شد و چشم ابرهه بدو افتاد و آن وقار و هيبت را از او مشاهده كرد بسيار از او احترام  كرد و او را در كنار خود نشانيد و شروع به سخن با او كرده پرسيد: حاجتت چيست؟
+
آن گاه خود با چند تن از بزرگان قریش به کنار خانه کعبه آمد و حلقه در خانه را بگرفت و با اشک ریزان و قلبى سوزان به تضرع و زارى پرداخت و از خداى تعالى نابودى ابرهه و لشگریانش را درخواست کرد و از جمله سخنانى که به صورت نظم گفته این دو بیت است:
  
عبدالمطلب گفت: حاجت من آنست كه دستور دهى  دويست  شتر مرا كه به غارت برده اند به من بازدهند!
+
یا رب لا ارجو لهم سواکا * یا رب فامنع منهم حماکا
  
ابرهه گفت: تماشاى سيماى نيكو و هيبت و وقار تو در نخستين ديدار مرا مجذوب خود كرد ولى خواهش كوچك و مختصرى كه كردى  از آن هيبت و وقار كاست! آيا در چنين موقعيت  حساس و خطرناكى كه معبد تو و نياكانت در خطر ويرانى وانهدام است، و عزت و شرف خود و پدران و قوم و قبيله ات در معرض هتك و زوال قرار گرفته درباره چند شتر سخن مى  گوئى؟!
+
ان عدو البیت من عاداکا * امنعهم ان یخربوا قراکا
  
عبدالمطلب در پاسخ او گفت: «انا رب الابل وللبيت رب »! من صاحب اين شترانم و كعبه نيز صاحبى دارد كه از آن نگاه دارى خواهد كرد!
+
پروردگارا در برابر ایشان جز تو امیدى ندارم پروردگارا حمایت و لطف خویش را از ایشان بازدار که دشمن خانه همان  کسى است که با تو دشمنى دارد و تو نیز آنان را از ویرانى خانه ات بازدار.
  
ابرهه گفت: هيچ قدرتى امروز نمى تواند جلوى مرا از انهدام [[كعبه]] بگيرد! عبدالمطلب بدو گفت: اين تو و اين كعبه!
+
آن گاه خود و همراهان نیز به دنبال مردم مکه به یکى از کوه هاى  اطراف رفتند و در انتظار ماندند تا ببینند سرانجام ابرهه و خانه کعبه چه خواهد شد. از آن سو چون روز دیگر شد ابرهه به سپاه مجهز خویش فرمان داد تا به شهر حمله کنند و کعبه را ویران سازند.
  
به دنبال اين گفتگو، ابرهه دستور داد شتران عبدالمطلب را به او بازدهند و عبدالمطلب نيز شتران خود را گرفته و به مكه آمد و چون وارد شهر شد به مردم شهر و قريش دستور داد از شهر خارج شوند و به كوه ها و دره هاى اطراف [[مكه]] پناهنده شوند تا جان خود را از خطر سپاهيان ابرهه محفوظ دارند.
+
نخستین نشانه شکست ایشان در همان ساعات اول ظاهر شد و چنانچه مورخین نوشته اند، فیل مخصوص را مشاهده کردند که  از حرکت ایستاد و به پیش نمى  رود و هر چه خواستند او را به پیش برانند نتوانستند، و در این خلال مشاهده کردند که دسته  هاى بی شمارى از پرندگان که شبیه پرستو و چلچله بودند از جانب دریا پیش مى  آیند.
  
آن گاه خود با چند تن از بزرگان قريش به كنار خانه كعبه آمد و حلقه در خانه را بگرفت و با اشک ريزان و قلبى سوزان به تضرع و زارى پرداخت و از خداى تعالى نابودى ابرهه و لشگريانش را درخواست كرد و از جمله سخنانى كه به صورت نظم گفته اين دو بيت است:
+
پرندگان مزبور را خداى تعالى مامور کرده بود تا به وسیله  سنگ ریزه  هائى که در منقار و چنگال داشتند - و هر کدامیک از آن سنگ ریزه  ها به اندازه نخود و یا کوچکتر از آن بود - ابرهه و لشگریانش را نابود کنند.
  
يا رب لاارجو لهم سواكا × يا رب فامنع منهم حماكا × ان عدو البيت من عاداكا × امنعهم ان يخربوا قراكا: پروردگارا در برابر ايشان جز تو اميدى ندارم پروردگارا حمايت و لطف خويش را از ايشان بازدار كه دشمن خانه همان كسى است كه با تو دشمنى دارد و تو نيز آنان را از ويرانى  خانه ات بازدار.
+
ماموران الهى بالاى سر سپاهیان ابرهه رسیدند و سنگ ریزه  ها را رها کردند و به هر یک از آنان که اصابت کرد هلاک شد و گوشت بدنش فروریخت، همهمه در لشگریان ابرهه افتاد و از اطراف شروع به فرار کرده و رو به هزیمت نهادند، و در این گیرودار بیشترشان به خاک هلاک افتاده و یا در گودال هاى سر راه، و زیردست و پاى سپاهیان خود نابود گشتند.
  
آن گاه خود و همراهان نيز به دنبال مردم مكه به يكى از كوه هاى  اطراف رفتند و در انتظار ماندند تا ببينند سرانجام ابرهه و خانه كعبه چه خواهد شد. از آن سو چون روز ديگر شد ابرهه به سپاه مجهز خويش فرمان داد تا به شهر حمله كنند و كعبه را ويران سازند.
+
خود ابرهه نیز از این [[عذاب]] وحشتناک و خشم الهى در امان  نماند و یکى از سنگریزه ها بسرش اصابت کرد، و چون وضع را چنان دید به افراد اندکى که سالم مانده بودند دستور داد او را به سوى یمن بازگردانند، و پس از تلاش و رنج بسیارى که به یمن  رسید گوشت تنش بریخت و از شدت ضعف و بی حالى در نهایت  بدبختى جان سپرد.
  
نخستين نشانه شكست ايشان در همان ساعات اول ظاهر شد و چنانچه مورخين نوشته اند، فيل مخصوص را مشاهده كردند كه از حركت ايستاد و به پيش نمى رود و هر چه خواستند او را به پيش برانند نتوانستند، و در اين خلال مشاهده كردند كه  دسته  هاى بي شمارى از پرندگان كه شبيه پرستو و چلچله بودند از جانب دريا پيش مى آيند.
+
[[عبدالمطلب]] که آن منظره عجیب را مى نگریست و دانست  که خداى تعالى به منظور حفظ خانه [[کعبه|کعبه]]، آن پرندگان را فرستاده و نابودى ابرهه و سپاهیانش فرارسیده است فریاد برآورد و مژده  نابودى دشمنان کعبه را به مردم داد و به آن ها گفت: به شهر و دیار خود بازگردید و غنیمت و اموالى که از اینان به جاى مانده برگیرید، و مردم با خوشحالى و شوق به شهر بازگشتند.  
  
پرندگان مزبور را خداى تعالى مامور كرده بود تا به وسيله سنگ ريزه هائى كه در منقار و چنگال داشتند - و هر كداميك ازآن سنگ ريزه ها به اندازه نخود و يا كوچكتر از آن بود - ابرهه و لشگريانش را نابود كنند.
+
گویند: در آن روز غنائم بسیارى نصیب اهل مکه شد، و قبیله خثعم که از قبائل دیگر در چپاولگرى حریص تر بودند بیش از دیگران غنیمت  بردند، و زر و سیم و اسب و شتر فراوانى به چنگ آوردند. و این بود آن چه از روی هم رفته روایات و [[تفسیر قرآن|تفاسیر]] اسلامى  استفاده مى  شود.
 +
==اصحاب فیل در قرآن==
  
ماموران الهى بالاى سر سپاهيان ابرهه رسيدند و سنگ ريزه  ها را رها كردند و به هر يك از آنان كه اصابت كرد هلاك شد و گوشت  بدنش فروريخت، همهمه در لشگريان ابرهه افتاد و از اطراف شروع به فرار كرده و رو به هزيمت نهادند، و در اين گيرودار بيشترشان به خاك هلاك افتاده و يا در گودال هاى سر راه، و زيردست و پاى سپاهيان خود نابود گشتند.
+
[[قرآن|قرآن مجید]] به ماجراى ابرهه و فیل سواران [[حبشه]] اشاره کرد و [[سوره]] ویژه اى با نام «[[سوره فیل|سوره الفیل]]» نازل فرمود. این سوره کوتاه را به همراه ترجمه اش ‍ بیان مى نماییم:
  
خود ابرهه نيز از اين عذاب وحشتناك و [[خشم الهى]] در امان  نماند و يكى از سنگريزه  ها بسرش اصابت كرد، و چون وضع را چنان ديد به افراد اندكى كه سالم مانده بودند دستور داد او را به سوى يمن بازگردانند، و پس از تلاش و رنج  بسيارى كه به يمن  رسيد گوشت تنش بريخت و از شدت ضعف و بي حالى در نهايت  بدبختى جان سپرد.
+
{{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ}}
  
عبدالمطلب كه آن منظره عجيب را مى  نگريست و دانست  كه خداى تعالى به منظور حفظ خانه كعبه، آن پرندگان را فرستاده  و نابودى ابرهه و سپاهيانش فرارسيده است فرياد برآورد و مژده  نابودى دشمنان كعبه را به مردم داد و به آن ها گفت: به شهر و ديار خود بازگرديد و غنيمت و اموالى كه از اينان  به جاى مانده برگيريد، و مردم با خوشحالى و شوق به شهر بازگشتند.
+
به نام خدای بخشاینده مهربان
  
و گويند: در آن روز غنائم بسيارى نصيب اهل مكه شد، و [[قبيله خثعم]] كه از قبائل ديگر در چپاولگرى حريص  تر بودند بيش  از ديگران غنيمت  بردند، و زر و سيم و اسب و شتر فراوانى  به چنگ آوردند. و اين بود آن چه از روي هم رفته [[روايات]] و [[تفاسير اسلامى]]  استفاده مى  شود.
+
[[آیه ۱ سوره فیل|
 +
{{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ کیفَ فَعَلَ رَبُّک بِأَصْحَابِ الْفِیلِ }}]]
  
'''و اينك چند تذكر'''
+
آیا ندیده ای که پروردگارت با اصحاب فیل، چه کرد؟
  
1- برخى خواسته  اند داستان اصحاب فيل را بر آن چه در كتب تاريخى اروپائيان و ساسانيان و لشكركشى [[انوشيروان]] به  يمن و نابودشدن لشكر ابرهه در سرزمين [[حجاز]] بوسيله آبله و امثال آن منطبق ساخته و با تصرفاتى كه در كلمات و تاويلاتى  كه در عبارات كرده اند به نظر خود جمع بين [[قرآن کریم]] و تواريخ  نموده اند كه نمونه هائى از آن را در ذيل مى  خوانيد:
+
[[آیه ۲ سوره فیل|
 +
{{متن قرآن|أَلَمْ یجْعَلْ کیدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ }}]]
  
فريد وجدى در [[دائرة المعارف]] خود در ماده  «عرب » داستان  اصحاب فيل و حمله آن ها را به مكه ذكر كرده و سپس مى  گويد: «فاصابت جيش ابرهه مصيبة اضطرته للرجوع عن عزمه »: پس لشكر ابرهة به مصيبتى دچار شد كه ناچار شد از تصميمى كه در ويران كردن كعبه و مكه داشت  بازگردد...
+
آیا مکرشان را باطل نساخت؟
  
و سپس در [[سوره الفيل]] را ذكر كرده و آن گاه گويد، مفسران در تفسير پرنده  هاى ابابيل گفته اند: آن ها پرندگانى  بودند كه از دريا بيرون آمده و لشكر ابرهه را با سنگ هائى كه  در منقار داشتند بزدند و آن ها نابود شدند.
+
[[آیه ۳ سوره فیل|
 +
{{متن قرآن|وَأَرْسَلَ عَلَیهِمْ طَیرًا أَبَابِیلَ }}]]
  
وى سپس گويد: ولى صحيح است كه كلام خدا را برخلاف ظاهر آن حمل  كرد به خاطر كثرت استعارات و مجازات در زبان عرب، و [[قرآن]]  به زبان لغت ايشان نازل شده و صحيح است كه گفته شود آن  اتفاق مهمى كه بى مقدمه براى لشكر ابرهه پيش آمد بصورت  پرندگانى تصوير شد كه از آسمان آمده و آن ها را بوسيله  سنگ هاى خود سنگ باران كرده اند.<ref> [[دائرة المعارف]] ج 6 ص 254-253.</ref>
+
و بر سر آنها پرندگانی فوج فوج فرستاد،
  
و در ماده  «ابل » و ابابيل پس از تفسير لغوى و معناى لفظ  ابابيل گويد: اما روايات درباره شكل هاى اين پرندگان بسيار است و همين كثرت اقوال دليل آنست كه از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در اين باره نص  صحيح و صريحى يافت نمى  شود.
+
[[آیه ۴ سوره فیل|
 +
{{متن قرآن|تَرْمِیهِم بِحِجَارَةٍ مِّن سِجِّیلٍ }}]]
  
و ابن زيد گفته: كه آن ها پرندگانى بودند كه از دريا آمدند، و در رنگ آن ها اختلاف كرده اند، برخى گفته اند سفيد بودند، و برخى گويند: سياه بوده، و قول ديگر آن كه سبز بودند و منقارهائى همچون منقار پرندگان و دست هائى همچون دست  سگان داشتند، و برخى گفته اند: سرهاشان همچون سران  درندگان بوده.
+
تا آنها را با سجیل سنگباران کردند
  
و درباره  «[[سجيل ]]» گفته اند: گل متحجر بوده، و قول ديگر آن كه گل بوده، و قول سوم آن كه: سجيل، همان  «سنگ و گل » است، و قول ديگر آن كه سنگى بوده كه چون به سوار مى  خورد بدنش را سوراخ كرده و هلاكش مى  كرد، و عكرمه  گفته: پرندگان سنگ هائى را كه همراه داشتند مى  زدند و چون  به يكى از آن ها اصابت مى  كرد بدنش آبله درمى  آورد، و عمرو بن حارث بن يعقوب از پدرش روايت كرده كه پرندگان مزبور سنگ  ها را به دهان خود گرفته بودند، و چون مى  انداختند پوست  بدن در اثر اصابت آن تاول مى  زد و آبله درمى  آورد.
+
[[آیه ۵ سوره فیل|
 +
{{متن قرآن|فَجَعَلَهُمْ کعَصْفٍ مَّأْکولٍ }}]]
  
مؤلف دائرة المعارف پس از نقل اين سخنان گويد: «و برخى از دانشمندان معاصر عقيده دارند كه اين پرندگان  عبارت بودند از ميكروب هائى كه حامل طاعون بودند، و يا پشه  مالاريا بودند، و يا ميكروب آبله بوده اند، و در آيه شريفه هم  كلامى كه منافات با اين نظريه و معنى باشد وجود ندارد، و بدين ترتيب منقول با معقول با هم متحد و موافق خواهد شد.
+
و آنان را چون کاه پس مانده در آخور ساخت.
  
وى سپس گويد: «و ما هم اين نظريه را پسنديده و تاييد مى  كنيم، به خصوص كه هيچ مانعى نه لغوى و نه علمى براى رد اين نظريه وجود ندارد كه مانع تفسير پرنده به ميكروب گردد، و بسيار اتفاق افتاده كه طاعون در لشکرها سرايت كرده و آن ها را به هزيمت و نابودى كشانده. و سپس داستان لشكركشى [[ناپلئون]] را به عكا نقل كرده كه پس از چند ماه محاصره لشكرش به طاعون مبتلا شده و به ناچار جان خود و لشكريانش را برداشته و به [[مصر]] بازگشت...<ref> دائرة المعارف ج 1 ص 34-33.</ref>
+
==اعجاز ماجرای اصحاب فیل==
 +
با توجه و دقت در [[آیه|آیات]] کریمه [[سوره فیل]]، به خوبى روشن مى شود که سیاق این آیات و لسان آن، صورت [[معجزه]] و خرق عادت دارد، و صرفا یک مطلب تاریخى را نمى  خواهد بیان  فرماید، مانند سایر داستان هائى که در قرآن کریم با جمله  «الم  تر...» آغاز شده مانند این آیه: {{متن قرآن|«أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ...»}}،<ref> [[سوره بقره]] آیه ۲۴۳.</ref> که مربوط است  به داستان گروهى که از ترس مردن از شهرهاى خود بیرون رفتند و به امر خداى تعالى مردند و سپس  زنده شدند... به شرحى که در تفاسیر و تواریخ آمده که همه اش  صورت معجزه دارد.
  
پيش از اين نيز گفتار مؤلف  «[[اعلام قرآن]] » را براى شما نقل كرديم.<ref> به قسمت (ب) از صفحه 9 تا 11 همين كتاب مراجعه نمائيد.</ref> كه اظهار عقيده كرده بود كه  «ابابيل » جمع آبله است، و «طير» هم به معناى سريع است، و اشكال آن را هم ذكر كرده ايم، و نويسنده  «اعلام قرآن » يك اظهار نظر ديگرى هم  كرده كه جالب  تر از نظر قبلى است و احتمالا جنگ ابابيل و نابودى ابرهه را به خود يمن كشانده و اظهار عقيده كرده كه  منظور از «حجارة من سجيل » سنگ هائى باشد كه براى ويران  كردن صنعا و شكست ابرهه در منجنيق گذارده بودند، و در اين باره چنين گويد: به عقيده بعضى سجيل لغتى از سجين است، و سجين كه در قرآن نيز نام آن ذكر شده دركه اى است از [[جهنم]] يا طبقه هفتم  زمين است. اگر تصوير اخير را براى سجيل قبول كنيم و از قسمت استعارات ادبى بهره ور شويم با عقيده اى كه سبت به  ابابيل در فوق ذكر گرديد منافات و مباينتى به وجود نمى  آيد.
+
و چند آیه پس از آن نیز که داستان [[طالوت]] و [[جالوت]] در آن  ذکر شده و آن نیز به صورت اعجاز نقل شده که فرماید: {{متن قرآن|«أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَىٰ»}}.<ref> آیه ۲۴۶.</ref> و همچنین چند آیه پس از آن که در مورد [[نمرود]] و پس از آن داستان یکى دیگر از [[پیامبران]] الهى که معروف است «[[حضرت عزیر]]» پیغمبر بوده و چنین مى فرماید: {{متن قرآن|«أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِی حَاجَّ إِبْرَاهِیمَ فِی رَبِّهِ ...»}}.<ref>آیه ۲۵۸.</ref> و پس از آن بدون فاصله مى فرماید: {{متن قرآن|«أَوْ کالَّذِی مَرَّ عَلَىٰ قَرْیةٍ وَهِی خَاوِیةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ یحْیی هَٰذِهِ اللَّهُ...»}}.<ref> آیه ۲۵۹.</ref>
  
لكن اگر سجيل را معرب سنگ و گل بدانيم بايد معتقد شويم  كه آيه ناظر به لشكركشى ايران به [[يمن]] در سال 570 و يا 576 است و مغلوبيت ايشان به وسيله لشكر انوشيروان حمله و جسارت ايشان به كعبه بوده است، و خداوند بوسيله انوشيروان پيروان جسور ابرهه و فرزندان او را كيفر داده است. در صورتى  كه سومين آيه از [[سوره الفيل]] اشاره به لشكركشى ايرانيان باشد دور نيست كه  «طير» با «تيار» يا تياره كه بر لشكر ساسانيان  اطلاق مى  شده رابطه اى داشته باشد، و در اين صورت آيه  چهارم  «ترميهم بحجارة من سجيل » با نوع جنگ ايرانى  آن زمان تناسب دارد، زيرا مسلما ايرانيان از قلل جبال يمن  استفاده كرده و با منجنيق آنان را سنگ باران كرده اند و يا با منجنيق و سنگ، حصارهاى ايشان را به تصرف  درآورده اند.<ref> اعلام قرآن خزائلى ص 159-160.</ref>
+
اما برخی خواسته اند جنبه اعجاز را از این [[معجزه]] بزرگ الهى بگیرند و آن را قابل خوراک براى اروپائیان و غربیان و دیگر کسانى که  عقیده اى به معجزه و کارهاى خارق عادت نداشته اند بنمایند، در صورتى که تمام اهمیت این داستان به همین اعجاز آن است، و این داستان به گفته اهل تفسیر از معجزاتى بوده که جنبه «[[اِرهاص|ارهاص]]» داشته، و به منظور آماده ساختن زمینه براى ظهور [[رسول خدا]] صادر شده. [[مولوی|ملا جلال الدین رومى]] به صورت زیبائى آن را به نظم آورده و بیان داشته است:
  
و نظير اين گونه تاويلات عجيب و غريب را در برخى  كتاب هاى ديگر روز نيز مى  توانيد مشاهده كنيد كه ما براى نمونه  به همين دو قسمت اكتفا مى  كنيم و وقت  خود و شما را بيش از اين  نمى  گيريم...
+
{{بیت|چشم بر اسباب از چه دوختیم|گر زخوش چشمان کرشمه آموختیم}}
 +
{{بیت|هست بر اسباب اسبابی دگر|در سبب منگر در آن افکن نظر}}
 +
{{بیت|انبیاء در قطع اسباب آمدند|معجزات خویش بر کیوان زدند}}
 +
{{بیت|بی‌ سبب مر بحر را بشکافتند|بی ‌زراعت چاش گندم یافتند}}
 +
{{بیت|ریگ ‌ها هم آرد شد از سعی‌شان|پشم بز ابریشم آمد کشکشان}}
 +
{{بیت|جمله قرآن است در قطع سبب|عز درویش و هلاک بولهب}}
 +
{{بیت|مرغ بابیلى دو سه سنگ افکند|لشکر زفت حبش را بشکند}}
 +
{{بیت|پیل را سوراخ سوراخ افکند|سنگ مرغى کو ببالا پر زند}}
 +
{{بیت|دم گاو کشته بر مقتول زن|تا شود زنده همان دم در کفن}}
 +
{{بیت|حلق ببریده جهد از جاى خویش |خون خود جوید زخون پالاى خویش }}
 +
{{بیت|همچنین ز آغاز قرآن تا تمام |رفض اسباب است و علت والسلام}}
  
و ما قبل از هرگونه پاسخى به اين سخنان و تاويلات  مى خواهيم از اين آقايان بپرسيم چه اصرارى داريد كه آيات  كريمه قرآن را با تاريخى تطبيق دهيد و ميان آن ها را جمع كنيد كه صحت و سقم آن معلوم نيست و دست هاى مرموز و غيرمرموز و تاريخ نويسان جيره خوار و دربارى ساسانيان و ديگران هر يك به نفع خود و اربابانشان و براى كوبيدن حريفان، تاريخ را تحريف كرده اند تا جائي كه گفته اند: «تاريخ »، «تاريك » است و واژه تاريخ از همان واژه تاريك گرفته شده...!
+
ما در آنچه گفتیم جمودى هم به لفظ نداریم و اگر بتوان معناى صحیحى که با اعجاز این آیات و معناى ظاهرى آن منافات نداشته باشد براى آن ها پیدا کرد که با سایر نقل ها و تواریخ انطباق پیدا کند آن را مى  پذیریم، و خیال نشود که ما نظر خاصى روى نقلى یا تاریخى از تواریخ اسلامى و یا غیراسلامى داریم که نمى  خواهیم آن ها را بپذیریم  بلکه ما تابع واقعیاتى هستیم که قابل پذیرش باشد، مثلا در پاره اى از نقل ها و تفاسیر مانند تفسیر [[فیض کاشانی|فیض کاشانى]]  آمده که این سنگ ها به هر کس مى رسید بدنش آبله مى آورد، و پیش از آن هرگز آبله در آن جا دیده نشد.
  
و براستى ما نفهميديم منظور از اين گفتار فريد وجدى كه  مى  گويد: «...با اين ترتيب معقول و منقول با هم موافق خواهند شد.» معقول كدام و منقول كدام است، آيا قرآن معقول است  يا منقول، و ما نمى  دانيم چرا يك معتقد به [[قرآن کریم]] و [[وحى]] الهى بايد اين گونه [[قضاوت]] كند و چنين رايى را مورد تاييد قرار داده و بپسندد!
+
و [[فخر رازى]] از عکرمة از [[ابن عباس]] و سعید بن جبیر نقل کرده که  گفته اند: «لما ارسل الله الحجارة على اصحاب الفیل لم یقع حجر على احد منهم الا نفط جلده و ثار به الجدرى»<ref> تفسیر [[مفاتیح الغیب]] ج ۳۲ ص ۱۰۰.</ref> یعنى آن هنگامى که خداوند سنگ را بر اصحاب فیل فرستاد هیچ  یک از آن سنگ ها بر احدى از آن ها نخورد جز آن که بدنش زخم  شده و آبله برآورد.
  
و يا اين گفتار مؤلف اعلام قرآن خيلى عجيب است كه مى  گويد: اگر سجيل را معرب سنگ و گل بدانيم بايد معتقد شويم كه آيه ناظر به لشكركشى ايران به يمن در سال 570 يا576 است.
+
و یا نقل دیگرى که از ابن عباس شده که گفته است چون آن سنگ ها به لشکریان ابرهه خورد... «فما بقى احد منهم الا اخذته الحکة، فکان لایحک  انسان منهم جلده الا تساقط لحمه».<ref> [[بحارالانوار]] ج ۱۵ ص ۱۳۸.</ref> هیچ یک از آن لشکریان نماند جز آن که مبتلا به خارش بدن  گردید، و چون پوست  بدن خود را مى  خارید گوشتش مى  ریخت...
  
و اين چه ملازمه اى است كه ميان اين دو مطلب برقرار كرده و چه  «بايد»ى است كه خود را ملزم به اعتقاد آن كرده، و چه  اصرارى به اين انطباق ها داريد؟ و اساسا ما در برابر قرآن و تاريخ  چه وظيفه اى داريم؟ آيا وظيفه داريم قرآن را با تاريخ منطبق سازيم يا تاريخ را با قرآن، آن هم تاريخ آن چنانى كه گفتيم؟ و بهتر است در اين جا براى دقت و داورى بهتر اصل اين سوره مباركه را با ترجمه اش براى شما نقل و آن گاه پاسخ جامعى به اين گونه تاويلات داده شود.
+
چنان که پاره اى از این تعبیرات در روایات ما نیز از [[ائمه اطهار]] علیهم السلام نقل شده مانند روایتى که در روضه کافى و [[علل الشرایع ]] از [[امام باقر]] علیه السلام روایت شده که پس از ذکر وصف آن پرنده ها که سرها و ناخن هائى همچون سرها و ناخن هاى درندگان داشتند و هر کدام سه عدد از آن سنگ ها به همراه داشتند یعنى دو عدد به پاها و یکى به  منقار. آن گاه فرمود: فجعلت ترمیهم بها حتى جدرت اجسادهم فقتلهم بها و ما کان قبل ذلک رؤى شیىء من الجدرى، ولا رؤا ذلک من الطیر قبل ذلک الیوم و لابعده.<ref> بحارالانوار ج ۱۵ ص ۱۴۲ و ۱۵۹.</ref> یعنى مرغ هاى مزبور همان سنگ ها را به ایشان زدند تا این که بدن هاشان آبله درآورد و بدان ها ایشان را کشت، و پیش از این واقعه چنین آبله اى دیده نشده بود، و نه آن گونه پرنده هائى دیده بودند نه پیش از آن روز و نه بعد از آن روز.
  
'''<I>«بسم الله الرحمن الرحيم × الم تر كيف فعل ربك باصحاب الفيل × الم يجعل كيدهم فى تضليل و ارسل عليهم طيرا ابابيل × ترميهم بحجارة من سجيل × فجعلهم كعصف ماكول »</I>'''
+
اکنون اگر بگوئیم منظور مورخین هم همین است که این سنگ ها که بوسیله آن پرندگان به بدن لشکریان ابرهه خورد موجب زخم شدن بدنشان و تاول زدن و زخم شدن و سپس [[مرگ]] آن ها گردید، و همان گونه  که [[قرآن کریم]] فرمود بدنشان همچون کاه جویده و خورد شده گردید ما از پذیرش آن امتناعى نداریم، اما اگر بخواهید «سنگ» را بر ذرات  گرد و غبار و «طیر» را بر میکروب هاى حامل آن ذرات و ابابیل بر خود آبله ها و «عصف ماکول» را بر چرک و خون بدن هاى آن ها، و یا امثال این ها حمل کنید نمى  توانیم بپذیریم، چون مخالف صریح آیات و کلمات قرآنى است.
  
ترجمه: آيا نديدى كه پروردگار تو با [[اصحاب فيل]] چه كرد؟ مگر نيرنگشان را در تباهى نگردانيد و بر آنان پرنده اى گروه گروه نفرستاد و آن ها را بسنگى از «سجيل » ميزد، و آنان را مانند كاهى خورد شده گردانيد.
+
بنابراین، همان گونه که گفته شد داستان [[اصحاب فیل|اصحاب فیل]] جنبه اعجاز داشته، و اگر کسى سئوال کند مگر در [[معجزه]] شرط نیست که  بدست پیغمبر انجام شود؟ در پاسخ مى  گوئیم: برخى از معجزات بوده  که اصطلاحا جنبه [[اِرهاص|ارهاصى]] داشته که در لغت عرب به معناى آماده باش و آماده  کردن مردم براى یک اتفاق مهم مى  باشد و «ارهاصات» به اتفاقات  خارق العاده و معجزاتى اطلاق مى  شود که معمولا مقارن با ظهور و یا ولادت پیغمبرى اتفاق مى افتد، چنانچه در ولادت [[حضرت موسی]] و [[حضرت عیسی]] و [[حضرت ابراهیم]] علیهم السلام نیز وجود داشته است، و مانند اتفاقات شگفت انگیز و خارق العاده دیگرى که در شب ولادت [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در جهان واقع شده و در روایات زیادى از روایات ما آمده مانند آن که در آن شب دریاچه ساوه خشک شد، و آتشکده فارس خاموش گشت و چهارده  کنگره در [[ایوان مدائن|ایوان کسرى]] فرو ریخت... و امثال آن که این ها زمینه  ساز ظهور پیغمبرى بزرگ بوده است.
  
اكنون با توجه و دقت در آيات كريمه اين سوره، به خوبى  روشن مى  شود كه سياق اين آيات و لسان آن، صورت [[معجزه]] و خرق عادت دارد، و يك مطلب تاريخى را نمى  خواهد بيان  فرمايد، مانند ساير داستان هائى كه در قرآن كريم با جمله  «الم  تر...» آغاز شده مانند اين آيه: «الم تر الى الذين خرجوا من ديارهم و هم الوف حذر الموت...».<ref> [[سوره بقره]] آيه 243.</ref>
+
==پانویس==
 
+
<references />
كه مربوط است  به داستان گروهى كه از ترس مردن از شهرهاى خود بيرون رفتند و به امر خداى تعالى مردند و سپس  زنده شدند... به شرحى كه در تفاسير و تواريخ آمده كه همه اش  صورت معجزه دارد...
 
 
 
و چند آيه پس از آن نيز كه [[داستان طالوت و جالوت]] در آن  ذكر شده و آن نيز به صورت اعجاز نقل شده كه فرمايد: «الم تر الى الملا من بنى اسرائيل من بعد موسى».<ref> آيه 246.</ref>
 
 
 
و همچنين چند آيه پس از آن كه در مورد [[نمرود]] و پس از آن  داستان يكى ديگر از پيغمبران الهى كه معروف است  «[[حضرت عزير]]» پيغمبر بوده و چنين مى  فرمايد: «الم تر الى الذى حاج ابراهيم فى ربه...».<ref> آيه 258.</ref>
 
 
 
و پس از آن بدون فاصله مى  فرمايد: «او كالذى مر على قرية و هى خاوية على عروشها قال انى  يحيى هذه الله...»<ref> آيه 259.</ref> و بخصوص در آياتى كه به دنبال اين جمله  «الم تر كيف » نيز آمده مانند: «الم تر كيف فعل ربك بعاد...».<ref> [[سوره فجر]] آيه 6.</ref>
 
 
 
كه خداى تعالى مى  خواهد قدرت كامله خود را در كيفيت  نابودى ستمكاران و ياغيان و طغيان گران زمان  هاى گذشته با تمام امكانات و نيروهائى را كه در اختيار داشتند گوش زد ديگر طاغيان تاريخ نموده تا عبرتى براى اينان باشد.
 
 
 
و همچنين آيات ديگرى كه لفظ  «كيف » در آن ها است، و منظور بيان كيفيت  خلقت موجودات و يا كيفيت ذلت و خوارى ملت ها و نابودى آن ها بصورت اعجاز، و خارج از اين جريانات طبيعى  مى  باشد مانند اين آيات:
 
 
 
«وامطرنا عليهم مطرا فانظر كيف كان عاقبة المجرمين »<ref> [[سوره اعراف]] آيه 84.</ref> / «واغرقنا الذين كذبوا بآياتنا فانظر كيف كان عاقبة  المنذرين ».<ref> [[سوره يونس]] آيه 73.</ref> / «فانظر كيف كان عاقبة مكرهم انا دمرناهم و قومهم  اجمعين ».<ref> [[سوره نمل]] آيه 51.</ref>
 
 
 
و بخصوص آيه اخير كه درباره كيفيت نابودى [[قوم ثمود]] نازل  شده و از نظر مضمون با داستان اصحاب فيل شبيه است  با اين  تفاوت كه در آن جا لفظ  «كيد» آمده و در اين جا لفظ  «مكر» بارى اين آقايان گويا با اين تاويلات و توجيهات  خواسته اند جنبه اعجاز را از اين [[معجزه]] بزرگ الهى بگيرند و آن را قابل خوراك براى اروپائيان و غربيان و ديگر كسانى كه  عقيده اى به معجزه و كارهاى خارق عادت نداشته اند بنمايند، در صورتى كه تمام اهميت اين داستان به همين اعجاز آن است، و اين داستان به گفته اهل تفسير از معجزاتى بوده كه جنبه  ارهاص<ref> معناى ارهاص را در صفحات آينده انشاءالله تعالى مى  خوانيد.</ref> داشته، و به منظور آماده ساختن زمينه براى ظهور [[رسول خدا]] صادر شده، و [[ملا جلال الدين رومى]] به صورت زيبائى آن را به نظم آورده و بيان داشته است كه گويد:
 
----
 
چشم بر اسباب از چه دوختيم × گر زخوش چشمان كرشمه آموختيم.
 
 
 
هست بر اسباب اسبابي دگر × در سبب منگر در آن افكن نظر
 
  
[[انبياء]] در قطع اسباب آمدند × [[معجزات]] خويش بر كيوان زدند.
+
==منابع==
  
بي‌ سبب مر بحر را بشكافتند × بي ‌زراعت چاش گندم يافتند.
+
*رسولى محلاتى، درس هایى از تاریخ تحلیلى اسلام، جلد ۱، صفحه ۱۲۰.
 +
*سید تقى واردى، روز شمار تاریخ اسلام، جلد اول، ماه محرم.
  
ريگ ‌ها هم آرد شد از سعي‌شان × پشم بز ابريشم آمد كشكشان
+
[[رده:ولادت پیامبر]]
  
جمله [[قرآن]] است در قطع سبب × عز درويش و هلاك بولهب
+
[[رده:واژگان قرآنی]]
  
مرغ با بيلى دو سه سنگ افكند × لشكر زفت  حبش را بشكند
+
[[رده:1 محرم]]
  
پيل را سوراخ سوراخ افكند × سنگ مرغى كو ببالا پر زند.
+
[[رده:تقویم تاریخ اسلام]]
 
+
[[رده:مقاله های مرتبط به دانشنامه]]
دم گاو كشته بر مقتول زن × تا شود زنده همان دم
 
 
 
در كفن حلق ببريده جهد × از جاى خويش خون خود جويد
 
 
 
زخون پالاى خويش همچنين × زآغاز زقرآن تا تمام رفض اسباب است و علت والسلام.
 
----
 
2- ما در آن چه گفتيم جمودى هم به لفظ نداريم و اگر بتوان معناى  صحيحى كه با اعجاز اين آيات و معناى ظاهرى آن منافات نداشته باشد براى آن ها پيدا كرد كه با ساير نقل ها و تواريخ انطباق پيدا كند آن را مى  پذيريم، و خيال نشود كه ما نظر خاصى روى نقلى يا تاريخى از تواريخ اسلامى و يا غيراسلامى داريم كه نمى  خواهيم آن ها را بپذيريم  بلكه ما تابع واقعياتى هستيم كه قابل پذيرش باشد، مثلا در پاره اى از نقل ها و تفاسير مانند تفسير [[فيض كاشانى]]  آمده كه اين سنگ ها به هر كس مى  رسيد بدنش آبله مى  آورد، و پيش از آن هرگز آبله در آن جا ديده  نشد.
 
 
 
و [[فخر رازى]] از [[عكرمة]] از [[ابن عباس]] و [[سعيد بن جبير]] نقل كرده كه  گفته اند: «لما ارسل الله الحجارة على اصحاب الفيل لم يقع حجر على احد منهم الا نفط جلده و ثار به الجدرى »<ref> تفسير [[مفاتيح الغيب]] ج 32 ص 100.</ref>: يعنى آن هنگامى كه خداوند سنگ را بر اصحاب فيل فرستاد هيچ  يك از آن سنگ ها بر احدى از آن ها نخورد جز آن كه بدنش زخم  شده و آبله برآورد.
 
 
 
و يا نقل ديگرى كه از ابن عباس شده كه گفته است چون آن  سنگ ها به لشكريان ابرهه خورد... «فما بقى احد منهم الا اخذته الحكة، فكان لايحك  انسان منهم جلده الا تساقط لحمه».<ref> [[بحارالانوار]] ج 15 ص 138.</ref>: هيچ يك از آن لشكريان نماند جز آن كه مبتلا به خارش بدن  گرديد، و چون پوست  بدن خود را مى  خاريد گوشتش مى  ريخت...
 
 
 
چنان كه پاره اى از اين تعبيرات در روايات ما نيز از [[ائمه اطهار]] عليهم السلام نقل شده مانند روايتى شده كه در [[روضه كافى]] و [[علل الشرايع ]] از [[امام باقر]] عليه السلام روايت  شده كه پس از ذكر وصف آن پرنده ها كه سرها و ناخن هائى همچون سرها و ناخن هاى درندگان داشتند و هر كدام سه عدد از آن سنگ ها به همراه داشتند يعنى دو عدد به پاها و يكى به  منقار.
 
 
 
آن گاه فرمود: فجعلت ترميهم بها حتى جدرت اجسادهم فقتلهم بها و ما كان قبل ذلك رؤى شيى ء من الجدرى، ولارؤا ذلك من الطير قبل ذلك اليوم و لابعده.<ref> بحارالانوار ج 15 ص 142 و 159.</ref>: يعنى مرغ هاى مزبور همان سنگ ها را به ايشان زدند تا اين كه  بدن هاشان آبله درآورد و بدان ها ايشان را كشت، و پيش از اين واقعه چنين  آبله اى ديده نشده بود، و نه آن گونه پرنده هائى ديده بودند نه پيش از آن روز و نه بعد از آن روز.
 
 
 
اكنون اگر بگوئيم منظور مورخين هم همين است كه اين سنگ ها كه بوسيله آن پرندگان به بدن لشكريان ابرهه خورد موجب زخم شدن  بدنشان و تاول زدن و زخم شدن و سپس [[مرگ]] آن ها گرديد، و همان گونه  كه [[قرآن کریم]] فرمود بدنشان همچون كاه جويده و خورد شده گرديد ما از پذيرش آن امتناعى نداريم، اما اگر بخواهيد «سنگ » را بر ذرات  گرد و غبار و «طير» را بر ميكروب هاى حامل آن ذرات و ابابيل بر خود آبله ها و «عصف ماكول » را بر چرك و خون بدن هاى آن ها، و يا امثال  اين ها حمل كنيد نمى  توانيم بپذيريم، چون مخالف صريح آيات و كلمات قرآنى است.
 
 
 
'''اين داستان از ارهاصات بوده.'''
 
 
 
3- همان گونه كه گفته شد داستان اصحاب فيل جنبه اعجاز داشته، و اگر كسى سئوال كند مگر در معجزه شرط نيست كه  بدست پيغمبر انجام شود؟ در پاسخ مى  گوئيم: برخى از معجزات بوده  كه جنبه ارهاصى داشته و از ارهاصات بوده، و آن ها به اتفاقات  خارق العاده و معجزاتى اطلاق مى  شود كه معمولا مقارن با ظهور و يا ولادت پيغمبرى اتفاق مى  افتد مانند اتفاقات شگفت انگيز و خارق العاده ديگرى كه در شب ولادت [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در جهان  واقع شده و در روايات زيادى از روايات ما آمده مانند آن كه در آن شب درياچه ساوه خشك شد، و آتشكده فارس خاموش گشت و چهارده  كنگره در ايوان كسرى فرو ريخت... و امثال آن كه شايد در بحث هاى  آينده بدان اشاره شود، كه اين ها زمينه  ساز ظهور پيغمبرى بزرگ بوده است.
 
 
 
و [[ارهاص]] در لغت عرب به معناى آماده باش و آژير خطر و آماده  كردن مردم براى يك اتفاق مهم مى  باشد كه معمولا مقارن با ولادت  [[پیامبران]] بزرگ ديگر نيز چنين اتفاقاتى به وقوع مى  پيوسته، چنانچه در ولادت [[حضرت موسی]] و [[حضرت عیسی]] و [[حضرت ابراهیم]] عليهم السلام نيز وجود داشته است.
 
 
 
==پانویس ==
 
<references />
 
[[Category:ولادت پیامبر]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۲۶

«عام الفیل» سالى است که اصحاب فیل به سرکردگى ابرهه به مکه حمله بردند و به وسیله پرنده هاى ابابیل نابود شدند.

عام الفیل سال تولد پیامبر اعظم

مشهور در میان اهل تاریخ آن است که ولادت رسول خدا در عام الفیل بوده، و عام الفیل همان سالى است که اصحاب فیل به سرکردگى ابرهه به مکه حمله بردند و به وسیله پرنده هاى ابابیل نابود شدند. و این که آیا این داستان در چه سالى از سال هاى میلادى بوده اختلاف است که سال ۵۷۰ و ۵۷۳ ذکر شده، ولى با توجه به این که مسیحیان قبل از اسلام تاریخ مدون و مضبوطى نداشته اند نمى توان در این باره نظر صحیح و دقیقى ارائه کرد، و از این رو از تحقیق بیشتر در این باره خوددارى مى کنیم، و به داستان اصحاب فیل که از معجزات قرآن کریم بشمار مى رود مى پردازیم.

داستان اصحاب فیل

کشور یمن که در جنوب غربى عربستان واقع است منطقه حاصلخیزى بود و قبائل مختلفى در آن جا حکومت کردند و از آن جمله قبیله بنى حمیر بود که سال ها در آن جا حکومت داشتند. ذونواس یکى از پادشاهان این قبیله است که سال ها بر یمن سلطنت مى کرد، وى در یکى از سفرهاى خود به شهر «یثرب» تحت تاثیر تبلیغات یهودیانى که بدان جا مهاجرت کرده بودند قرار گرفت، و از بت پرستى دست کشیده به دین یهود درآمد.

طولى نکشید که این دین تازه به شدت در دل ذونواس اثر گذارد و از یهودیان متعصب گردید و به نشر آن در سرتاسر جزیرة العرب و شهرهائی که در تحت حکومتش بودند کمر بست، تا آن جا که پیروان ادیان دیگر را به سختى شکنجه مى کرد تا بدین یهود درآیند، و همین سبب شد تا در مدت کمى عرب هاى زیادى به دین یهود درآیند.

مردم «نجران» یکى از شهرهاى شمالى و کوهستانى یمن چندى بود که دین مسیحیت را پذیرفته و در اعماق جانشان اثر کرده بود و به سختى از آن دین دفاع مى کردند و به همین جهت از پذیرفتن آئین یهود سرپیچى کرده و از اطاعت «ذونواس» سرباز زدند.

ذونواس بر آن ها خشم کرد و تصمیم گرفت آن ها را به سخت ترین وضع شکنجه کند و به همین جهت دستور داد خندقى حفر کردند و آتش زیادى در آن افروخته و مخالفین دین یهود را در آن بیفکنند، و بدین ترتیب بیشتر مسیحیان نجران را در آن خندق سوزاند و گروهى را نیز طعمه شمشیر کرده و یا دست و پا و گوش و بینى آن ها را برید، و جمع کشته شدگان آن روز را بیست هزار نفر نوشته اند و به عقیده گروه زیادى از مفسران قرآن کریم «داستان اصحاب اخدود» که در قرآن کریم (در سوره بروج) ذکر شده است اشاره به همین ماجرا است.

یکى از مسیحیان نجران که از معرکه جان بدر برده بود از شهر گریخت، و با این که ماموران ذونواس او را تعقیب کردند توانست از چنگ آن ها فرار کرده و خود را به دربار امپراطور - در قسطنطنیه - برساند، و خبر این کشتار فجیع را به امپراطور روم که به کیش نصارى بود رسانید و براى انتقام از ذونواس از وى کمک خواست.

امپراطور روم که از شنیدن آن خبر متاثر گردیده بود در پاسخ وى اظهار داشت: کشور شما به من دور است ولى من نامه اى به «نجاشى» پادشاه حبشه مى نویسم تا وى شما را یارى کند، و به دنبال آن نامه اى در آن باره به نجاشى نوشت.

نجاشى لشکرى انبوه مرکب از هفتاد هزار نفر مرد جنگى به یمن فرستاد، و به قولى فرماندهى آن لشکر را به «ابرهه» فرزند صباح که کنیه اش ابویک سوم بود سپرد، و بنا به قول دیگرى شخصى را بنام «اریاط» بر آن لشکر امیر ساخت و «ابرهه» را که یکى از جنگجویان و سرلشکران بود همراه او کرد.

اریاط از حبشه تا کنار دریاى احمر بیامد و در آن جا به کشتی ها سوار شده این سوى دریا در ساحل کشور یمن پیاده شدند، ذونواس که از جریان مطلع شد لشکرى مرکب از قبائل یمن با خود برداشته به جنگ حبشیان آمد و هنگامى که جنگ شروع شد لشکریان ذونواس در برابر مردم حبشه تاب مقاومت نیاورده و شکست خوردند و ذونواس که تاب تحمل این شکست را نداشت خود را به دریا زد و در امواج دریا غرق شد.

مردم حبشه وارد سرزمین یمن شده و سال ها در آن جا حکومت کردند، و «ابرهه» پس از چندى «اریاط» را کشت و خود به جاى او نشست و مردم یمن را مطیع خویش ساخت و نجاشى را نیز که از شوریدن او به «اریاط» خشمگین شده بود به هر ترتیبى بود از خود راضى کرد.

در این مدتى که ابرهه در یمن بود متوجه شد که اعراب آن نواحى چه بت پرستان و چه دیگران توجه خاصى به مکه و خانه کعبه دارند، و کعبه در نظر آنان احترام خاصى دارد و هر ساله جمع زیادى به زیارت آن خانه مى روند و قربانی ها مى کنند، و کم کم به فکر افتاد که این نفوذ معنوى و اقتصادى مکه و ارتباطى که زیارت کعبه بین قبائل مختلف عرب ایجاد کرده ممکن است روزى موجب گرفتارى تازه اى براى او و حبشیان دیگرى که در جزیرة العرب و کشور یمن سکونت کرده بودند بشود، و آن ها را به فکر بیرون راندن ایشان بیاندازد، و براى رفع این نگرانى تصمیم گرفت معبدى باشکوه در یمن بنا کند و تا جائى که ممکن است در زیبائى و تزئینات ظاهرى آن نیز بکوشد و سپس اعراب آن ناحیه را به هر وسیله اى که هست بدان معبد متوجه ساخته و از رفتن به زیارت کعبه بازدارد.

معبدى که ابرهه بدین منظور در یمن بنا کرد «قلیس» نام نهاد و در تجلیل و احترام و شکوه و زینت آن حد اعلاى کوشش را کرد ولى کوچکترین نتیجه اى از زحمات چند ساله خود نگرفت و مشاهده کرد که اعراب همچنان با خلوص و شور و هیجان خاصى هر ساله براى زیارت خانه کعبه و انجام مراسم حج به مکه مى روند، و هیچ گونه توجهى به معبد باشکوه او ندارند. و بلکه روزى بوى اطلاع دادند که یکى از اعراب «کنانة» به معبد «قلیس» رفته و شبانه محوطه معبد را آلوده کرده و سپس به سوى شهر و دیار خود گریخته است.

این جریانات، خشم ابرهه را به سختى تحریک کرد و با خود عهد نمود به سوى مکه برود و خانه کعبه را ویران کرده و به یمن بازگردد و سپس لشگر حبشه را با خود برداشته و با فیل هاى چندى و با فیل مخصوصى که در جنگ ها همراه مى بردند به قصد ویران کردن کعبه و شهر مکه حرکت کرد.

اعراب که از ماجرا مطلع شدند در صدد دفع ابرهه و جنگ با او برآمدند و از جمله یکى از اشراف یمن به نام «ذونفر» قوم خود را به دفاع از خانه کعبه فراخواند و دیگر قبایل عرب را نیز تحریک کرده حمیت و غیرت آن ها را در جنگ با دشمن خانه خدا برانگیخت و جمعى را با خود همراه کرده به جنگ ابرهه آمد ولى در برابر سپاه بیکران ابرهه نتوانست مقاومت کند و لشکریانش شکست خورده خود نیز به اسارت سپاهیان ابرهه درآمد و چون او را پیش ابرهه آوردند دستور داد او را به قتل برسانند و «ذونفر» که چنان دید و گفت: مرا به قتل نرسان شاید زنده ماندن من براى تو سودمند باشد.

پس از اسارت «ذونفر» و شکست او، مرد دیگرى از رؤساى قبائل عرب به نام «نفیل بن حبیب خثعمى» با گروه زیادى از قبائل خثعم و دیگران به جنگ ابرهه آمد ولى او نیز به سرنوشت «ذونفر» دچار شد و به دست سپاهیان ابرهه اسیر گردید.

شکست پى در پى قبائل مزبور در برابر لشکریان ابرهه سبب شد که قبائل دیگرى که سر راه ابرهه بودند فکر جنگ با او را از سر بیرون کنند و در برابر او تسلیم و فرمانبردار شوند، و از آن جمله قبیله ثقیف بودند که در طائف سکونت داشتند و چون ابرهه بدان سرزمین رسید، زبان به تملق و چاپلوسى بازکرده و گفتند: ما مطیع توایم و براى رسیدن به مکه و وصول به مقصدى که در پیش دارى راهنما و دلیلى نیز همراه تو خواهیم کرد و به دنبال این گفتار مردى را به نام «ابورغال» همراه او کردند، و ابورغال لشکریان ابرهه را تا «مغمس» که جائى در چهار کیلومترى مکه است راهنمائى کرد و چون بدان جا رسیدند «ابورغال» بیمار شد و مرگش فرا رسید و او را در همان جا دفن کردند، و چنانچه ابن هشام مى نویسد: اکنون مردم که بدان جا مى رسند به قبر ابورغال سنگ مى زنند.

همین که ابرهه در سرزمین «مغمس» فرود آمد یکى از سرداران خود را به نام «اسود بن مقصود» مامور کرد تا اموال و مواشى مردم آن ناحیه را غارت کرده و به نزد او ببرند. «اسود» با سپاهى فراوان به آن نواحى رفت و هر جا مال و یا شترى دیدند همه را تصرف کرده به نزد ابرهه بردند.

در میان این اموال دویست شتر متعلق به عبدالمطلب بود که در اطراف مکه مشغول چریدن بودند و سپاهیان «اسود» آن ها را به یغما گرفته و به نزد ابرهه بردند، و بزرگان قریش که از ماجرا مطلع شدند نخست خواستند به جنگ ابرهه رفته و اموال خود را بازستانند ولى هنگامى که از کثرت سپاهیان باخبر شدند از این فکر منصرف گشته و به این ستم و تعدى تن دادند.

در این میان ابرهه شخصى را به نام «حناطه حمیرى» به مکه فرستاد و بدو گفت: به شهر مکه برو و از بزرگ ایشان جویا شو و چون او را شناختى باو بگو: من براى جنگ با شما نیامده ام و منظور من تنها ویران کردن خانه کعبه است، و اگر شما مانع مقصد من نشوید مرا با جان شما کارى نیست و قصد ریختن خون شما را ندارم. و چون حناطه خواست به دنبال این ماموریت برود بدو گفت: اگر دیدى بزرگ مردم مکه قصد جنگ ما را ندارد او را پیش من بیاور.

حناطه به شهر مکه آمد و چون سراغ بزرگ مردم را گرفت او را به سوى عبدالمطلب راهنمائى کردند، و او نزد عبدالمطلب آمد و پیغام ابرهه را رسانید، عبدالمطلب در جواب گفت: به خدا سوگند ما سر جنگ با ابرهه را نداریم و نیروى مقاومت در برابر او نیز در ما نیست، و این جا خانه خدا است پس اگر خداى تعالى اراده فرماید از ویرانى آن جلوگیرى خواهد کرد، وگرنه به خدا قسم ما قادر به دفع ابرهه نیستیم.

حناطه گفت: اکنون که سر جنگ با ابرهه را ندارید پس برخیز تا به نزد او برویم. عبدالمطلب با برخى از فرزندان خود حرکت کرده تا به لشگرگاه ابرهه رسید، و پیش از این که او را پیش ابرهه ببرند «ذونفر» که از جریان مطلع شده بود کسى را نزد ابرهه فرستاد و از شخصیت بزرگ عبدالمطلب او را آگاه ساخت و بدو گفته شد: که این مرد پیشواى قریش و بزرگ این سرزمین است، و او کسى است که مردم این سامان و وحوش بیابان را اطعام مى کند.

عبدالمطلب - که صرف نظر از شخصیت اجتماعى - مردى خوش سیما و باوقار بود همین که وارد خیمه ابرهه شد و چشم ابرهه بدو افتاد و آن وقار و هیبت را از او مشاهده کرد بسیار از او احترام کرد و او را در کنار خود نشانید و شروع به سخن با او کرده پرسید: حاجتت چیست؟

عبدالمطلب گفت: حاجت من آنست که دستور دهى دویست شتر مرا که به غارت برده اند به من بازدهند!

ابرهه گفت: تماشاى سیماى نیکو و هیبت و وقار تو در نخستین دیدار مرا مجذوب خود کرد ولى خواهش کوچک و مختصرى که کردى از آن هیبت و وقار کاست! آیا در چنین موقعیت حساس و خطرناکى که معبد تو و نیاکانت در خطر ویرانى و انهدام است، و عزت و شرف خود و پدران و قوم و قبیله ات در معرض هتک و زوال قرار گرفته درباره چند شتر سخن مى گوئى؟!

عبدالمطلب در پاسخ او گفت: «أنا رب الابل و للبیت رب»! من صاحب این شترانم و کعبه نیز صاحبى دارد (که از آن نگاه دارى خواهد کرد)!

ابرهه گفت: هیچ قدرتى امروز نمى تواند جلوى مرا از انهدام کعبه بگیرد! عبدالمطلب بدو گفت: این تو و این کعبه!

به دنبال این گفتگو، ابرهه دستور داد شتران عبدالمطلب را به او بازدهند و عبدالمطلب نیز شتران خود را گرفته و به مکه آمد و چون وارد شهر شد به مردم شهر و قریش دستور داد از شهر خارج شوند و به کوه ها و دره هاى اطراف مکه پناهنده شوند تا جان خود را از خطر سپاهیان ابرهه محفوظ دارند.

آن گاه خود با چند تن از بزرگان قریش به کنار خانه کعبه آمد و حلقه در خانه را بگرفت و با اشک ریزان و قلبى سوزان به تضرع و زارى پرداخت و از خداى تعالى نابودى ابرهه و لشگریانش را درخواست کرد و از جمله سخنانى که به صورت نظم گفته این دو بیت است:

یا رب لا ارجو لهم سواکا * یا رب فامنع منهم حماکا

ان عدو البیت من عاداکا * امنعهم ان یخربوا قراکا

پروردگارا در برابر ایشان جز تو امیدى ندارم پروردگارا حمایت و لطف خویش را از ایشان بازدار که دشمن خانه همان کسى است که با تو دشمنى دارد و تو نیز آنان را از ویرانى خانه ات بازدار.

آن گاه خود و همراهان نیز به دنبال مردم مکه به یکى از کوه هاى اطراف رفتند و در انتظار ماندند تا ببینند سرانجام ابرهه و خانه کعبه چه خواهد شد. از آن سو چون روز دیگر شد ابرهه به سپاه مجهز خویش فرمان داد تا به شهر حمله کنند و کعبه را ویران سازند.

نخستین نشانه شکست ایشان در همان ساعات اول ظاهر شد و چنانچه مورخین نوشته اند، فیل مخصوص را مشاهده کردند که از حرکت ایستاد و به پیش نمى رود و هر چه خواستند او را به پیش برانند نتوانستند، و در این خلال مشاهده کردند که دسته هاى بی شمارى از پرندگان که شبیه پرستو و چلچله بودند از جانب دریا پیش مى آیند.

پرندگان مزبور را خداى تعالى مامور کرده بود تا به وسیله سنگ ریزه هائى که در منقار و چنگال داشتند - و هر کدامیک از آن سنگ ریزه ها به اندازه نخود و یا کوچکتر از آن بود - ابرهه و لشگریانش را نابود کنند.

ماموران الهى بالاى سر سپاهیان ابرهه رسیدند و سنگ ریزه ها را رها کردند و به هر یک از آنان که اصابت کرد هلاک شد و گوشت بدنش فروریخت، همهمه در لشگریان ابرهه افتاد و از اطراف شروع به فرار کرده و رو به هزیمت نهادند، و در این گیرودار بیشترشان به خاک هلاک افتاده و یا در گودال هاى سر راه، و زیردست و پاى سپاهیان خود نابود گشتند.

خود ابرهه نیز از این عذاب وحشتناک و خشم الهى در امان نماند و یکى از سنگریزه ها بسرش اصابت کرد، و چون وضع را چنان دید به افراد اندکى که سالم مانده بودند دستور داد او را به سوى یمن بازگردانند، و پس از تلاش و رنج بسیارى که به یمن رسید گوشت تنش بریخت و از شدت ضعف و بی حالى در نهایت بدبختى جان سپرد.

عبدالمطلب که آن منظره عجیب را مى نگریست و دانست که خداى تعالى به منظور حفظ خانه کعبه، آن پرندگان را فرستاده و نابودى ابرهه و سپاهیانش فرارسیده است فریاد برآورد و مژده نابودى دشمنان کعبه را به مردم داد و به آن ها گفت: به شهر و دیار خود بازگردید و غنیمت و اموالى که از اینان به جاى مانده برگیرید، و مردم با خوشحالى و شوق به شهر بازگشتند.

گویند: در آن روز غنائم بسیارى نصیب اهل مکه شد، و قبیله خثعم که از قبائل دیگر در چپاولگرى حریص تر بودند بیش از دیگران غنیمت بردند، و زر و سیم و اسب و شتر فراوانى به چنگ آوردند. و این بود آن چه از روی هم رفته روایات و تفاسیر اسلامى استفاده مى شود.

اصحاب فیل در قرآن

قرآن مجید به ماجراى ابرهه و فیل سواران حبشه اشاره کرد و سوره ویژه اى با نام «سوره الفیل» نازل فرمود. این سوره کوتاه را به همراه ترجمه اش ‍ بیان مى نماییم:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

به نام خدای بخشاینده مهربان

أَلَمْ تَرَ کیفَ فَعَلَ رَبُّک بِأَصْحَابِ الْفِیلِ

آیا ندیده ای که پروردگارت با اصحاب فیل، چه کرد؟

أَلَمْ یجْعَلْ کیدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ

آیا مکرشان را باطل نساخت؟

وَأَرْسَلَ عَلَیهِمْ طَیرًا أَبَابِیلَ

و بر سر آنها پرندگانی فوج فوج فرستاد،

تَرْمِیهِم بِحِجَارَةٍ مِّن سِجِّیلٍ

تا آنها را با سجیل سنگباران کردند

فَجَعَلَهُمْ کعَصْفٍ مَّأْکولٍ

و آنان را چون کاه پس مانده در آخور ساخت.

اعجاز ماجرای اصحاب فیل

با توجه و دقت در آیات کریمه سوره فیل، به خوبى روشن مى شود که سیاق این آیات و لسان آن، صورت معجزه و خرق عادت دارد، و صرفا یک مطلب تاریخى را نمى خواهد بیان فرماید، مانند سایر داستان هائى که در قرآن کریم با جمله «الم تر...» آغاز شده مانند این آیه: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ...»،[۱] که مربوط است به داستان گروهى که از ترس مردن از شهرهاى خود بیرون رفتند و به امر خداى تعالى مردند و سپس زنده شدند... به شرحى که در تفاسیر و تواریخ آمده که همه اش صورت معجزه دارد.

و چند آیه پس از آن نیز که داستان طالوت و جالوت در آن ذکر شده و آن نیز به صورت اعجاز نقل شده که فرماید: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَىٰ».[۲] و همچنین چند آیه پس از آن که در مورد نمرود و پس از آن داستان یکى دیگر از پیامبران الهى که معروف است «حضرت عزیر» پیغمبر بوده و چنین مى فرماید: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِی حَاجَّ إِبْرَاهِیمَ فِی رَبِّهِ ...».[۳] و پس از آن بدون فاصله مى فرماید: «أَوْ کالَّذِی مَرَّ عَلَىٰ قَرْیةٍ وَهِی خَاوِیةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ یحْیی هَٰذِهِ اللَّهُ...».[۴]

اما برخی خواسته اند جنبه اعجاز را از این معجزه بزرگ الهى بگیرند و آن را قابل خوراک براى اروپائیان و غربیان و دیگر کسانى که عقیده اى به معجزه و کارهاى خارق عادت نداشته اند بنمایند، در صورتى که تمام اهمیت این داستان به همین اعجاز آن است، و این داستان به گفته اهل تفسیر از معجزاتى بوده که جنبه «ارهاص» داشته، و به منظور آماده ساختن زمینه براى ظهور رسول خدا صادر شده. ملا جلال الدین رومى به صورت زیبائى آن را به نظم آورده و بیان داشته است:


چشم بر اسباب از چه دوختیم گر زخوش چشمان کرشمه آموختیم

هست بر اسباب اسبابی دگر در سبب منگر در آن افکن نظر

انبیاء در قطع اسباب آمدند معجزات خویش بر کیوان زدند

بی‌ سبب مر بحر را بشکافتند بی ‌زراعت چاش گندم یافتند

ریگ ‌ها هم آرد شد از سعی‌شان پشم بز ابریشم آمد کشکشان

جمله قرآن است در قطع سبب عز درویش و هلاک بولهب

مرغ بابیلى دو سه سنگ افکند لشکر زفت حبش را بشکند

پیل را سوراخ سوراخ افکند سنگ مرغى کو ببالا پر زند

دم گاو کشته بر مقتول زن تا شود زنده همان دم در کفن

حلق ببریده جهد از جاى خویش خون خود جوید زخون پالاى خویش

همچنین ز آغاز قرآن تا تمام رفض اسباب است و علت والسلام

ما در آنچه گفتیم جمودى هم به لفظ نداریم و اگر بتوان معناى صحیحى که با اعجاز این آیات و معناى ظاهرى آن منافات نداشته باشد براى آن ها پیدا کرد که با سایر نقل ها و تواریخ انطباق پیدا کند آن را مى پذیریم، و خیال نشود که ما نظر خاصى روى نقلى یا تاریخى از تواریخ اسلامى و یا غیراسلامى داریم که نمى خواهیم آن ها را بپذیریم بلکه ما تابع واقعیاتى هستیم که قابل پذیرش باشد، مثلا در پاره اى از نقل ها و تفاسیر مانند تفسیر فیض کاشانى آمده که این سنگ ها به هر کس مى رسید بدنش آبله مى آورد، و پیش از آن هرگز آبله در آن جا دیده نشد.

و فخر رازى از عکرمة از ابن عباس و سعید بن جبیر نقل کرده که گفته اند: «لما ارسل الله الحجارة على اصحاب الفیل لم یقع حجر على احد منهم الا نفط جلده و ثار به الجدرى»[۵] یعنى آن هنگامى که خداوند سنگ را بر اصحاب فیل فرستاد هیچ یک از آن سنگ ها بر احدى از آن ها نخورد جز آن که بدنش زخم شده و آبله برآورد.

و یا نقل دیگرى که از ابن عباس شده که گفته است چون آن سنگ ها به لشکریان ابرهه خورد... «فما بقى احد منهم الا اخذته الحکة، فکان لایحک انسان منهم جلده الا تساقط لحمه».[۶] هیچ یک از آن لشکریان نماند جز آن که مبتلا به خارش بدن گردید، و چون پوست بدن خود را مى خارید گوشتش مى ریخت...

چنان که پاره اى از این تعبیرات در روایات ما نیز از ائمه اطهار علیهم السلام نقل شده مانند روایتى که در روضه کافى و علل الشرایع از امام باقر علیه السلام روایت شده که پس از ذکر وصف آن پرنده ها که سرها و ناخن هائى همچون سرها و ناخن هاى درندگان داشتند و هر کدام سه عدد از آن سنگ ها به همراه داشتند یعنى دو عدد به پاها و یکى به منقار. آن گاه فرمود: فجعلت ترمیهم بها حتى جدرت اجسادهم فقتلهم بها و ما کان قبل ذلک رؤى شیىء من الجدرى، ولا رؤا ذلک من الطیر قبل ذلک الیوم و لابعده.[۷] یعنى مرغ هاى مزبور همان سنگ ها را به ایشان زدند تا این که بدن هاشان آبله درآورد و بدان ها ایشان را کشت، و پیش از این واقعه چنین آبله اى دیده نشده بود، و نه آن گونه پرنده هائى دیده بودند نه پیش از آن روز و نه بعد از آن روز.

اکنون اگر بگوئیم منظور مورخین هم همین است که این سنگ ها که بوسیله آن پرندگان به بدن لشکریان ابرهه خورد موجب زخم شدن بدنشان و تاول زدن و زخم شدن و سپس مرگ آن ها گردید، و همان گونه که قرآن کریم فرمود بدنشان همچون کاه جویده و خورد شده گردید ما از پذیرش آن امتناعى نداریم، اما اگر بخواهید «سنگ» را بر ذرات گرد و غبار و «طیر» را بر میکروب هاى حامل آن ذرات و ابابیل بر خود آبله ها و «عصف ماکول» را بر چرک و خون بدن هاى آن ها، و یا امثال این ها حمل کنید نمى توانیم بپذیریم، چون مخالف صریح آیات و کلمات قرآنى است.

بنابراین، همان گونه که گفته شد داستان اصحاب فیل جنبه اعجاز داشته، و اگر کسى سئوال کند مگر در معجزه شرط نیست که بدست پیغمبر انجام شود؟ در پاسخ مى گوئیم: برخى از معجزات بوده که اصطلاحا جنبه ارهاصى داشته که در لغت عرب به معناى آماده باش و آماده کردن مردم براى یک اتفاق مهم مى باشد و «ارهاصات» به اتفاقات خارق العاده و معجزاتى اطلاق مى شود که معمولا مقارن با ظهور و یا ولادت پیغمبرى اتفاق مى افتد، چنانچه در ولادت حضرت موسی و حضرت عیسی و حضرت ابراهیم علیهم السلام نیز وجود داشته است، و مانند اتفاقات شگفت انگیز و خارق العاده دیگرى که در شب ولادت رسول خدا صلی الله علیه و آله در جهان واقع شده و در روایات زیادى از روایات ما آمده مانند آن که در آن شب دریاچه ساوه خشک شد، و آتشکده فارس خاموش گشت و چهارده کنگره در ایوان کسرى فرو ریخت... و امثال آن که این ها زمینه ساز ظهور پیغمبرى بزرگ بوده است.

پانویس

  1. سوره بقره آیه ۲۴۳.
  2. آیه ۲۴۶.
  3. آیه ۲۵۸.
  4. آیه ۲۵۹.
  5. تفسیر مفاتیح الغیب ج ۳۲ ص ۱۰۰.
  6. بحارالانوار ج ۱۵ ص ۱۳۸.
  7. بحارالانوار ج ۱۵ ص ۱۴۲ و ۱۵۹.

منابع

  • رسولى محلاتى، درس هایى از تاریخ تحلیلى اسلام، جلد ۱، صفحه ۱۲۰.
  • سید تقى واردى، روز شمار تاریخ اسلام، جلد اول، ماه محرم.