جواهر التفسیر (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۱۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
{{مشخصات کتاب
 +
 +
|عنوان=
 +
 +
|تصویر=  [[پرونده:جواهر التفسير.jpg|240px|وسط]]
 +
 +
|نویسنده= ملا حسین واعظ کاشفی
 +
 +
|موضوع= تفسیر قرآن
 +
 +
|زبان= فارسی
 +
 +
|تعداد جلد= ۱
 +
 +
|عنوان افزوده1= تحقیق
 +
 +
|افزوده1= جواد عباسی
 +
 +
|عنوان افزوده2=
 +
 +
|افزوده2=
 +
 +
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39210/جواهر-التفسير---تفسيري‌-ادبي‌--عرفاني‌--حروفي‌--شامل‌-مقدمه‌اي‌-در-علوم‌-قراني‌-و-تفسير-سوره‌-حمد  جواهر التفسير]
 +
 +
}}
 +
'''«جواهر التفسیر»''' تألیف [[ملا حسین کاشفی|ملا حسین واعظ کاشفی]] (م، ۹۱۰ ق)، شامل [[تفسیر]] سوره‌هاى [[سوره حمد|حمد]]، [[سوره بقره|بقره]]، [[سوره آل عمران|آل عمران]] و بخشى از [[سوره نساء]]، به زبان فارسى مى باشد.
 +
 +
== مؤلف ==
 +
[[ملا حسین کاشفی|ملا حسین واعظ کاشفی سبزواری]] (م، ۹۱۰ ق)، [[فقیه]]، [[محدث]]، مفسر، واعظ، صوفى، ادیب و شاعر [[شیعه]] در قرن دهم هجری است.
 +
 +
مجالس وعظ و سخنرانی‌های وی در آن دوره شهرت داشته و معاصران وی از جایگاه او نزد مردم و همچنین حاکمان وقت سخن گفته‌اند. درباره‌ مذهب کاشفیى اختلاف است، وى را به جهت گرایش به [[تصوف]] و ملازمت با امیر علی شیر نوایى و نسبت خانوادگى نزدیک به [[عبدالرحمن جامی|ملا عبدالرحمان جامى]]، [[اهل سنت|سنى]] مذهب، و به جهت نگارش کتاب «[[روضة الشهدا (کتاب)|روضة الشهداء]]» و محل رشد و تربیتش سبزوار که از شهرهاى اهل [[تشیع]] بوده، [[شیعه]] مذهب دانسته‌ اند. به هر حال وى در هرات به شیعه بودن و در سبزوار به [[اهل سنت|تسنن]] اشتهار داشت.
 +
 +
جواهرالاسرار، المرصد الاسنى، اربعین در مواعظ، بدایع الافکار فى صنایع الاشعار، لب اللباب، الواح قمر، فضیلت صلوات، از دیگر تألیفات اوست.
 +
 
==کتاب شناسی==
 
==کتاب شناسی==
  
جواهر التفسير» به زبان فارسى شامل تفسير سوره‌هاى حمد، بقره، آل عمران و بخشى از سوره نساء( آيه 84) مى باشد. در حال حاضر فقط يك جلد آن كه شامل مقدمات تفسيرى و سوره حمد مى‌باشد ارائه شده است و اگر بنا باشد كه همه آن منتشر گردد به سه جلد خواهد رسيد. به گفته محقق، مواد تأليف دو جلد ديگر جمع آورى شده امّا فرصتى براى تأليف و پاكنويس آن مواد پيدا نشده است.
+
«جواهر التفسیر»، [[تفسیر|تفسیری]] به زبان فارسى و شامل سوره‌هاى [[سوره حمد|حمد]]، [[سوره بقره|بقره]]، [[سوره آل عمران|آل عمران]] و بخشى از [[سوره نساء]] (تا آیه ۸۴) مى باشد. در حال حاضر فقط یک جلد آن که شامل مقدمات تفسیرى و سوره حمد مى‌باشد ارائه شده است و اگر بنا باشد که همه آن منتشر گردد به سه جلد خواهد رسید. به گفته محقق، مواد تألیف دو جلد دیگر جمع آورى شده امّا فرصتى براى تألیف و پاکنویس آن مواد پیدا نشده است. جواهر التفسیر محصول دوران پختگى کاشفى است، سن وى هنگام نگاشتن آن حدود ۵۰ سال بوده است.
  
يك سوم حجم تفسير به سوره حمد و دو سوم آن به سوره بقره، آل عمران و بخشى از سوره نساء اختصاص دارد. كاشفى تمام قدرت تفسير نويسى خود را در مقدمه و تفسير سوره حمد به كار مى‌برد. از ابتداى سوره بقره، طريق ايجاز رعايت گشته و از آرايه‌هاى ادبى نيز كاسته شده است. در همين مقدار دو سبك مختلف تفسير نويسى و ادبى ديده مى‌شود. پايان سوره حمد در نسخه مدرسه عالى شهيد مطهرى ماه رجب سال 888 هجرى مى‌باشد ولى كاشفى در شعرى آن را 890 مى‌داند، تاريخ شروع آن نيز 886 يا 887 بوده است.
+
یک سوم حجم تفسیر به سوره حمد و دو سوم آن به سوره بقره، آل عمران و بخشى از سوره نساء اختصاص دارد. [[ملا حسین کاشفی|کاشفى]] تمام قدرت تفسیر نویسى خود را در مقدمه و تفسیر سوره حمد به کار مى‌برد. پایان تفسیر سوره حمد در ماه [[رجب]] سال ۸۸۸ یا ۸۹۰ هجرى مى‌باشد، تاریخ شروع آن نیز ۸۸۶ یا ۸۸۷ هجری بوده است. از ابتداى سوره بقره، طریق ایجاز رعایت گشته و از آرایه‌هاى ادبى نیز کاسته شده است. در همین مقدار دو سبک مختلف تفسیر نویسى و ادبى دیده مى‌شود.  
جواهر التفسير محصول دوران پختگى كاشفى است، سن وى هنگام نگاشتن آن حدود 50 سال بوده است. عنوان مختصر الجواهر جزو تعداد كتابهاى تفسيرى در بعضى منابع آمده است، امّا اصلا وجود نداشته است.
 
  
مفسر در خطبه آغاز كتاب، بيانى در شرافت علم تفسير، انواع آن و برترى اين علم بر علوم ديگر، دارد. قبل از آغاز تفسير مقدمه‌اى در 4 اصل و 22 عنوان در علوم قرآنى، ارائه كرده است. اين اصول عبارتند از: اصل اول: در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث ديگر ضمن چهار عنوان. اصل دوم: در بيان جامعيت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن، ضمن پنج عنوان. اصل سوم: در ذكر الفاظى كه ميان مفسران متداول است، ضمن هشت عنوان. اصل چهارم: در فوائد متفرقه كه از معرفت آن چاره‌اى نيست، ضمن شش عنوان.
+
مفسر در خطبه آغاز کتاب، بیانى در شرافت علم [[تفسیر قرآن|تفسیر]]، انواع آن و برترى این علم بر علوم دیگر، دارد. قبل از آغاز تفسیر مقدمه‌اى در ۴ اصل و ۲۲ عنوان در [[علوم قرآن|علوم قرآنى]]، ارائه کرده است. این اصول عبارتند از:  
ابتداى تفسير، با فاتحة الكلام است، كه در بحث استعاذه، فوائد آن، امر به آن و نكات ديگر مى‌باشد.
 
سوره حمد را با تفسير بسمله آغاز مى‌كند، كه تك بيتى، مطلع بيان اوست، اقوال محققان را با تعبير« محققان مى‌گويند» نقل نموده، گزارشى از تفاسير مختلف با ذكر نام آنها مى‌دهد. تفاسيرى چون كشاف، كشف البيان، معالم التنزيل و طوالع التنوير، مدارك، فرايد، بحر الحقايق و كشف الحقايق، ابو الفتوح تفسير كبير، كشف الاسرار، تيسير نسفى، زادالمسير، تفسير امام ابو الليث و كتابهايى نظير تأويلات علم الهدى، احقاق، عين المعانى، بصائر، ينابيع و...
 
  
پس از آن به نقل اقوال فقهاى مذاهب در بسمله پرداخته به بحث فقهى مى‌پردازد، نظر حنفى، مالكى و... را نقل نموده با احاديثى از صحاح آن را ادامه مى‌دهد.
+
* اصل اول: در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث دیگر ضمن چهار عنوان.
 +
* اصل دوم: در بیان جامعیت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن، ضمن پنج عنوان.  
 +
* اصل سوم: در ذکر الفاظى که میان مفسران متداول است، ضمن هشت عنوان.  
 +
* اصل چهارم: در فوائد متفرقه که از معرفت آن چاره‌اى نیست، ضمن شش عنوان.
  
خواص فاتحه و تسميه آن از عناوينى است كه به آنها توجه مى‌نمايد. نقل قول وى بسيار زياد است، از حقايق القرآن، كتاب الزينه، روضة الانس، رياض المتذكرين، بحر الحقايق، فتوحات شيخ اعظم، رساله تعرف فى معنى التكشف از سعد الحق حموى و... بياناتى را مطرح مى‌كند.
+
ابتداى تفسیر، با فاتحة الکلام است، که در بحث [[استعاذه]]، فوائد آن، امر به آن و نکات دیگر مى‌باشد.
 +
[[سوره حمد]] را با تفسیر [[بسمله]] آغاز مى‌کند، اقوال محققان را با تعبیر «محققان مى‌گویند» نقل نموده، گزارشى از تفاسیر مختلف با ذکر نام آنها مى‌دهد؛ تفاسیرى چون [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل (کتاب)|کشاف]]، کشف البیان، معالم التنزیل و طوالع التنویر، مدارک، فراید، بحر الحقایق و کشف الحقایق، [[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|تفسیر ابو الفتوح]]، [[کشف الاسرار و عدة الابرار (کتاب)|کشف الاسرار]]، تفسیر نسفى، [[زاد المسیر فی علم التفسیر (کتاب)|زادالمسیر]]، تفسیر امام ابو اللیث و کتابهایى نظیر تأویلات علم الهدى، عین المعانى، بصائر، ینابیع و... . جواهر التفسیر از جهت آرایه‌ها و سبک ادبى به کشف الاسرار میبدی نزدیک مى‌شود.
  
در فراز آيات پس از مباحث لفظى، مطالب خود را در قالب اشارات مطرح مى‌نمايد، مانند اشاره اول، اشاره دوم، اشاره سوم و... سپس تحت عنوان كلى« معانى فاتحة و حقايق آن» عمده مباحث مختلف را مطرح مى‌كند.
+
پس از آن به نقل اقوال فقهاى مذاهب در [[بسمله]] پرداخته به بحث فقهى مى‌پردازد، نظر [[حنفی|حنفى]]، [[مالکی|مالکى]] و... را نقل نموده و با [[حدیث|احادیثى]] از [[صحاح سته|صحاح]] آن را ادامه مى‌دهد.
  
==جايگاه جواهر التفسير در ميان ديگر تفسيرها==
+
خواص فاتحه و تسمیه آن از عناوینى است که به آنها توجه مى‌نماید. نقل قول مفسر بسیار زیاد است، از حقایق القرآن، کتاب الزینه، روضة الانس، ریاض المتذکرین، بحر الحقایق، [[فتوحات مکیه (کتاب)|فتوحات]] شیخ اعظم، رساله تعرف فى معنى التکشف از سعد الحق حموى و... بیاناتى را مطرح مى‌کند.
  
تفسير نويسى به زبان فارسى از قرن چهارم هجرى شروع شد و تا اواخر قرن نهم كه« جواهر التفسير» نوشته شد، به نام بيش از بيست تفسير فارسى بر مى‌خوريم.
+
در فراز [[آیه|آیات]] پس از مباحث لفظى، مطالب خود را در قالب اشارات مطرح مى‌نماید، مانند اشاره اول، اشاره دوم، اشاره سوم و... سپس تحت عنوان کلى «معانى فاتحة و حقایق آن» عمده مباحث مختلف را مطرح مى‌کند.
  
از ميان آنها، روض الجنان معروف به تفسير ابو الفتوح رازى، از همه مفصل‌تر و جامعتر است، و كشف الاسرار ميبدى بيشتر از همه صبغه ادبى- عرفانى دارد.
+
چون کاشفى از برجسته‌ترین نثر نویسان قرن نهم هجرى است و نثر او ساده، شیوا و شامل برخى وجوه تفسیرى است، مورد استقبال بسیار قرار گرفته در میان مردم دست به دست مى‌گشته است. البته بعدها توسط زواره‌اى (م، حدود ۹۵۰ هجرى) و [[ملا فتح الله کاشانی|ملا فتح الله کاشانى]] (م، ۹۸۸ هجرى) ممزوج به روایات [[اهل البیت|اهل بیت]] (ع) و تبیین دیدگاههاى [[شیعه|شیعى]] مى‌گردد.  
  
جواهر التفسير در بخش سوره حمد، از جهت تفصيل و جامعيت مطالب، به تفسير ابو الفتوح شبيه است، و از جهت آرايه‌ها و سبك ادبى به كشف الاسرار نزديك مى‌شود.
+
==ویژگى‌هاى سبک تفسیرى==
  
در ميان تفاسير عرفانى اين دوره نيز،« جواهر التفسير» امتيازاتى دارد: اول اينكه اين كتاب در علم تفسير است، چيزى كه در برخى از تفاسير عرفانى ديگر يافت نمى‌شود. نكته ديگر ارزش ادبى اين كتاب است. امتياز بعد اين است كه تنها تفسيرى است كه از نظريه‌هاى حروفى و عددى بهره برده است.
+
۱- ذکر مآخذ مطالب مورد استفاده: در قدیم میان بسیارى از اهل علم این رسم وجود داشته که مأخذ مطالب را ذکر نمى‌کرده‌اند.
  
==ويژگى‌هاى سبك تفسيرى==
+
۲- کاربرد اشعار فارسى و عربى براى پرورش مطلب و در این میان اشعار [[مولوی|مولوى]] رایجتر است.
  
1- ذكر مآخذ مطالب مورد استفاده: در قديم ميان بسيارى از اهل علم اين رسم وجود داشته كه مأخذ مطالب را ذكر نمى‌كرده‌اند.
+
۳- کاربرد اصطلاحات صوفیه و عرفا، مانند صحو، سکر، وجد و...
2- كاربرد اشعار فارسى و عربى براى پرورش مطلب و در اين ميان اشعار مولوى رايجتر است.
 
3- كاربرد اصطلاحات صوفيه و عرفا، مانند صحو، سكر، وجد و...
 
4- كاربرد ضرب المثلهاى عربى و فارسى.
 
5- ريشه‌يابى لغات: در مورد تك تك كلمات سوره حمد ريشه‌يابى معنايى آمده است. امّا اين ريشه‌يابى و فقه اللغة شامل بحثهاى صرفا لغوى نمى‌شود بلكه همراه با نكات ادبى و با نثر ادبى مى‌باشد.
 
6- تأثير پذيرى از سبك خواجه عبد الله انصارى و ميبدى.
 
7- تقسيم‌بندى دقيق و تنظيم مطالب.
 
8- وجود دو سبك مختلف تفسيرى،( جامع و مختصر).
 
  
==ويژگى‌هاى نثر==
+
۴- کاربرد ضرب المثلهاى عربى و فارسى.
  
1- نثر مسجّع
+
۵- ریشه‌یابى لغات: در مورد تک تک کلمات [[سوره حمد]] ریشه‌یابى معنایى آمده است. امّا این ریشه‌یابى و فقه اللغة شامل بحثهاى صرفا لغوى نمى‌شود بلکه همراه با نکات ادبى و با نثر ادبى مى‌باشد.
2- كاربرد جناس
+
 
3- تتابع اضافات
+
۶- تأثیر پذیرى از سبک [[خواجه عبدالله انصاری|خواجه عبدالله انصارى]] و [[ابوالفضل رشید الدین میبدى|میبدى]].
4- تشبيه و استعاره
+
 
5- ايجاز در جمله بندى، اطناب در توضيح
+
۷- تقسیم‌بندى دقیق و تنظیم مطالب.
6- هم آوايى حروف
+
 
7- حس آميزى
+
۸- وجود دو سبک مختلف تفسیرى (جامع و مختصر).
8- كاربرد تنوين فتح براى ساخت قيد
 
9- استفاده از فصل ربطى مستعمل
 
10- تطابق صفت و موصوف
 
چون كاشفى از برجسته‌ترين نثر نويسان نيمه دوم قرن نهم هجرى است و نثر او ساده، شيوا و شامل برخى وجوه تفسيرى است، مورد استقبال بسيار قرار گرفته در ميان مردم دست به دست مى‌گشته است. البته بعدها توسط زواره‌اى( م حدود 950 هجرى) و ملا فتح الله كاشانى( م 988 هجرى) ممزوج به روايات اهل بيت( ع) و تبيين ديدگاههاى شيعى مى‌گردد. چون كاشفى در هرات ملازم عليشير نوايى و جامى بوده و اين كتاب را براى تقديم به امير تأليف نموده، اعتقادات شيعى خود را ابراز نكرده است، زيرا عليشير نوايى فردى بى نهايت متعصب بود و ارائه تفسيرى بر مذاق شيعه ممكن نبوده است.
 
  
 
==نسخه شناسى==
 
==نسخه شناسى==
  
مقدمه، تحقيق و تصحيح« جواهر التفسير» توسط دكتر جواد عباسى انجام يافته است، مقدمه وى در معرفى كاشفى، آثار، مذهب و احوال اوست. نسخه‌ها و شيوه تصحيح آنها در بخش« نسخه شناسى» مى آيد.
+
تحقیق و تصحیح «جواهر التفسیر» توسط دکتر جواد عباسى انجام یافته است، مقدمه وى شامل معرفى [[ملا حسین کاشفی|ملا حسین کاشفى]]، آثار، مذهب و احوال اوست.  
نسخه حاضر: نسخه‌هاى خطى فراوانى از جواهر التفسير در خارج و داخل ايران وجود دارد. در كار اين تصحيح به چهار نسخه موجود در ايران بسنده شده است، كه اينك به معرفى آنها مى‌پردازيم:
+
[[نسخه خطی|نسخه‌هاى خطى]] فراوانى از جواهر التفسیر در خارج و داخل [[ایران]] وجود دارد. در کار این تصحیح به چهار نسخه زیر بسنده شده است:
1- نسخه الف، كتابت آن در سال 979 ه بوده و هم اكنون در كتابخانه آستان قدس رضوى با شماره 1277 در بخش نسخ خطى نگهدارى مى‌شود.
+
 
2- نسخه ب با شماره 4346 محفوظ در كتابخانه آيت الله مرعشى در قم، اين نسخه در سال 1051 قمرى نوشته شده و نسبت به ساير نسخه‌ها از همه جديدتر است.
+
۱- نسخه الف، کتابت آن در سال ۹۷۹ ه بوده و هم اکنون در کتابخانه [[آستان قدس رضوی|آستان قدس رضوى]] با شماره ۱۲۷۷ در بخش نسخ خطى نگهدارى مى‌شود.
3- نسخه ج نسخه خطى با شماره 1948 از مدرسه عالى شهيد مطهرى، بسيار كم غلط و جا افتادگى است.
+
 
- نسخه د از كتابخانه مجلس شوراى ملى با شماره 12722، با تاريخ كتابت سال 983 قمرى.
+
۲- نسخه ب، با شماره ۴۳۴۶ محفوظ در [[کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی|کتابخانه آیت الله مرعشى]] در قم، این نسخه در سال ۱۰۵۱ قمرى نوشته شده و نسبت به سایر نسخه‌ها از همه جدیدتر است.
اساس قرار دادن نسخه الف، اولين مرحله كار را تشكيل مى‌داد، تطبيق نسخه‌ها با هم و جبران جا افتادگيها و اصلاح متن، را پس از آن انجام دادم.
+
 
مرحله ديگر به بررسى دقيق متن پرداختم و ضمن آن با نشانه گذارى‌ها توسط علامتها و پاراگراف بندى نسبت به صحيح خواندن متن ادبى كتاب، تلاش نمودم. هر چه بر متن افزوده يا كاسته شده در زيرنويس آمده است.
+
۳- نسخه ج، نسخه خطى با شماره ۱۹۴۸ از مدرسه عالى شهید مطهرى، بسیار کم غلط و جا افتادگى است.
  
در اين نسخه تصاويرى از صفحات اول و آخر و نمونه‌اى از دستخط مفسر، آورده شده است. چاپ موجود، كه جلد اول مى‌باشد، توسط مركز نشر ميراث مكتوب با تحقيق دكتر جواد( فرزاد) عباسى، به سال 1379 ش، در قطع وزيرى، نوبت اول خود را عرضه كرده است. 9- ح 2 ك / 12 / 102 كتابخانه ملى ايران 2525- 79 م
+
۴- نسخه د، از کتابخانه مجلس شوراى ملى با شماره ۱۲۷۲۲، با تاریخ کتابت سال ۹۸۳ قمرى.
در پايان اين نسخه محقق فهارس گوناگونى را ارائه داده است. اين فهرست‌ها از اين قبيلند:
 
1- فهرست اعلام
 
2- فهرست كتابها
 
3- فهرست شعر فارسى
 
4- فهرست‌شعر عربى
 
5- فهرست امثال و عبارات عربى.
 
جلد اول« جواهر التفسير» در 864 صفحه عرضه شده است.
 
  
==منابع مقاله==
+
==منابع==
  
1- مقدمه« جواهر التفسير» توسط دكتر جواد عباسى
+
* [[نرم افزار جامع تفاسیر نور|نرم افزار جامع التفاسیر نور]]، بخش کتابشناسی.
2-« جواهر التفسير» كاشفى سوره حمد چاپ مركز نشر ميراث مكتوب
+
{{تفسیر قرآن}}
3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى جلد 1 ص 692
+
[[رده: تفاسیر]]
4- دايرة المعارف تشيع ج 4 ص 527
+
[[رده:تفاسیر تربیتی]]
5- طبقات مفسران شيعه دكتر عقيقى بخشايشى ج 2 ص 35
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۵ مهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۵۴

جواهر التفسير.jpg
نویسنده ملا حسین واعظ کاشفی
موضوع تفسیر قرآن
زبان فارسی
تعداد جلد ۱
تحقیق جواد عباسی

جواهر التفسير

«جواهر التفسیر» تألیف ملا حسین واعظ کاشفی (م، ۹۱۰ ق)، شامل تفسیر سوره‌هاى حمد، بقره، آل عمران و بخشى از سوره نساء، به زبان فارسى مى باشد.

مؤلف

ملا حسین واعظ کاشفی سبزواری (م، ۹۱۰ ق)، فقیه، محدث، مفسر، واعظ، صوفى، ادیب و شاعر شیعه در قرن دهم هجری است.

مجالس وعظ و سخنرانی‌های وی در آن دوره شهرت داشته و معاصران وی از جایگاه او نزد مردم و همچنین حاکمان وقت سخن گفته‌اند. درباره‌ مذهب کاشفیى اختلاف است، وى را به جهت گرایش به تصوف و ملازمت با امیر علی شیر نوایى و نسبت خانوادگى نزدیک به ملا عبدالرحمان جامى، سنى مذهب، و به جهت نگارش کتاب «روضة الشهداء» و محل رشد و تربیتش سبزوار که از شهرهاى اهل تشیع بوده، شیعه مذهب دانسته‌ اند. به هر حال وى در هرات به شیعه بودن و در سبزوار به تسنن اشتهار داشت.

جواهرالاسرار، المرصد الاسنى، اربعین در مواعظ، بدایع الافکار فى صنایع الاشعار، لب اللباب، الواح قمر، فضیلت صلوات، از دیگر تألیفات اوست.

کتاب شناسی

«جواهر التفسیر»، تفسیری به زبان فارسى و شامل سوره‌هاى حمد، بقره، آل عمران و بخشى از سوره نساء (تا آیه ۸۴) مى باشد. در حال حاضر فقط یک جلد آن که شامل مقدمات تفسیرى و سوره حمد مى‌باشد ارائه شده است و اگر بنا باشد که همه آن منتشر گردد به سه جلد خواهد رسید. به گفته محقق، مواد تألیف دو جلد دیگر جمع آورى شده امّا فرصتى براى تألیف و پاکنویس آن مواد پیدا نشده است. جواهر التفسیر محصول دوران پختگى کاشفى است، سن وى هنگام نگاشتن آن حدود ۵۰ سال بوده است.

یک سوم حجم تفسیر به سوره حمد و دو سوم آن به سوره بقره، آل عمران و بخشى از سوره نساء اختصاص دارد. کاشفى تمام قدرت تفسیر نویسى خود را در مقدمه و تفسیر سوره حمد به کار مى‌برد. پایان تفسیر سوره حمد در ماه رجب سال ۸۸۸ یا ۸۹۰ هجرى مى‌باشد، تاریخ شروع آن نیز ۸۸۶ یا ۸۸۷ هجری بوده است. از ابتداى سوره بقره، طریق ایجاز رعایت گشته و از آرایه‌هاى ادبى نیز کاسته شده است. در همین مقدار دو سبک مختلف تفسیر نویسى و ادبى دیده مى‌شود.

مفسر در خطبه آغاز کتاب، بیانى در شرافت علم تفسیر، انواع آن و برترى این علم بر علوم دیگر، دارد. قبل از آغاز تفسیر مقدمه‌اى در ۴ اصل و ۲۲ عنوان در علوم قرآنى، ارائه کرده است. این اصول عبارتند از:

  • اصل اول: در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث دیگر ضمن چهار عنوان.
  • اصل دوم: در بیان جامعیت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن، ضمن پنج عنوان.
  • اصل سوم: در ذکر الفاظى که میان مفسران متداول است، ضمن هشت عنوان.
  • اصل چهارم: در فوائد متفرقه که از معرفت آن چاره‌اى نیست، ضمن شش عنوان.

ابتداى تفسیر، با فاتحة الکلام است، که در بحث استعاذه، فوائد آن، امر به آن و نکات دیگر مى‌باشد. سوره حمد را با تفسیر بسمله آغاز مى‌کند، اقوال محققان را با تعبیر «محققان مى‌گویند» نقل نموده، گزارشى از تفاسیر مختلف با ذکر نام آنها مى‌دهد؛ تفاسیرى چون کشاف، کشف البیان، معالم التنزیل و طوالع التنویر، مدارک، فراید، بحر الحقایق و کشف الحقایق، تفسیر ابو الفتوح، کشف الاسرار، تفسیر نسفى، زادالمسیر، تفسیر امام ابو اللیث و کتابهایى نظیر تأویلات علم الهدى، عین المعانى، بصائر، ینابیع و... . جواهر التفسیر از جهت آرایه‌ها و سبک ادبى به کشف الاسرار میبدی نزدیک مى‌شود.

پس از آن به نقل اقوال فقهاى مذاهب در بسمله پرداخته به بحث فقهى مى‌پردازد، نظر حنفى، مالکى و... را نقل نموده و با احادیثى از صحاح آن را ادامه مى‌دهد.

خواص فاتحه و تسمیه آن از عناوینى است که به آنها توجه مى‌نماید. نقل قول مفسر بسیار زیاد است، از حقایق القرآن، کتاب الزینه، روضة الانس، ریاض المتذکرین، بحر الحقایق، فتوحات شیخ اعظم، رساله تعرف فى معنى التکشف از سعد الحق حموى و... بیاناتى را مطرح مى‌کند.

در فراز آیات پس از مباحث لفظى، مطالب خود را در قالب اشارات مطرح مى‌نماید، مانند اشاره اول، اشاره دوم، اشاره سوم و... سپس تحت عنوان کلى «معانى فاتحة و حقایق آن» عمده مباحث مختلف را مطرح مى‌کند.

چون کاشفى از برجسته‌ترین نثر نویسان قرن نهم هجرى است و نثر او ساده، شیوا و شامل برخى وجوه تفسیرى است، مورد استقبال بسیار قرار گرفته در میان مردم دست به دست مى‌گشته است. البته بعدها توسط زواره‌اى (م، حدود ۹۵۰ هجرى) و ملا فتح الله کاشانى (م، ۹۸۸ هجرى) ممزوج به روایات اهل بیت (ع) و تبیین دیدگاههاى شیعى مى‌گردد.

ویژگى‌هاى سبک تفسیرى

۱- ذکر مآخذ مطالب مورد استفاده: در قدیم میان بسیارى از اهل علم این رسم وجود داشته که مأخذ مطالب را ذکر نمى‌کرده‌اند.

۲- کاربرد اشعار فارسى و عربى براى پرورش مطلب و در این میان اشعار مولوى رایجتر است.

۳- کاربرد اصطلاحات صوفیه و عرفا، مانند صحو، سکر، وجد و...

۴- کاربرد ضرب المثلهاى عربى و فارسى.

۵- ریشه‌یابى لغات: در مورد تک تک کلمات سوره حمد ریشه‌یابى معنایى آمده است. امّا این ریشه‌یابى و فقه اللغة شامل بحثهاى صرفا لغوى نمى‌شود بلکه همراه با نکات ادبى و با نثر ادبى مى‌باشد.

۶- تأثیر پذیرى از سبک خواجه عبدالله انصارى و میبدى.

۷- تقسیم‌بندى دقیق و تنظیم مطالب.

۸- وجود دو سبک مختلف تفسیرى (جامع و مختصر).

نسخه شناسى

تحقیق و تصحیح «جواهر التفسیر» توسط دکتر جواد عباسى انجام یافته است، مقدمه وى شامل معرفى ملا حسین کاشفى، آثار، مذهب و احوال اوست. نسخه‌هاى خطى فراوانى از جواهر التفسیر در خارج و داخل ایران وجود دارد. در کار این تصحیح به چهار نسخه زیر بسنده شده است:

۱- نسخه الف، کتابت آن در سال ۹۷۹ ه بوده و هم اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوى با شماره ۱۲۷۷ در بخش نسخ خطى نگهدارى مى‌شود.

۲- نسخه ب، با شماره ۴۳۴۶ محفوظ در کتابخانه آیت الله مرعشى در قم، این نسخه در سال ۱۰۵۱ قمرى نوشته شده و نسبت به سایر نسخه‌ها از همه جدیدتر است.

۳- نسخه ج، نسخه خطى با شماره ۱۹۴۸ از مدرسه عالى شهید مطهرى، بسیار کم غلط و جا افتادگى است.

۴- نسخه د، از کتابخانه مجلس شوراى ملى با شماره ۱۲۷۲۲، با تاریخ کتابت سال ۹۸۳ قمرى.

منابع

***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: