محقق سبزواری

«محمدباقر سبزواری» معروف به «محقق سبزواری» (۱۰۹۰-۱۰۱۷ ق)، از علماء و فقهای بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری و از شاگردان محمدتقی مجلسی است. او پس از هجرت به اصفهان، در اندک زمانی سرآمد علمای عصر خود شد، به گونه‌ای که به درخواست شاه عباس دوم، سمت امام جمعه و منصب شیخ الاسلامی‌ ‌‌را پذیرفت.

نام کامل	محمدباقر سبزواری
زادروز	۱۰۱۷ قمری
زادگاه	سبزوار
وفات	۱۰۹۰ قمری
مدفن	مشهد، حرم امام رضا علیه السلام
اساتید	محمدتقی مجلسی، شیخ بهایی، میرابوالقاسم فندرسکی، ملا حیدرعلی اصفهانی، سید حسین بن حیدر عاملی،...
شاگردان	محقق خوانساری، میر محمدصالح خاتون‌آبادی، میرزا عبدالله افندی، سید عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی، ملا محمد بن عبدالفتاح تنکابنی،...
آثار	کفایة الاحکام، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، حاشیه علی مسالک الافهام، خلافیه، حاشیه علی الشفاء، روضة الانوار عباسی، شرح زبدة الاصول،...

ولادت و خاندان

«محمدباقر» فرزند محمد مؤمن خراسانی، در سال (۱۰۱۷ هـ.ق) در روستای «نامن» از توابع شهرستان سبزوار پا به عرصه وجود نهاد. وی پس از رحلت پدرش، به اصفهان رفت و در آنجا مسکن گزید.

فرزندان محقق سبزواری از بزرگان و عالمان جلیل القدری بوده‌اند که عبارتند از:

• میرزا جعفر سبزواری اصفهانی که فقیهی زاهد و مدرسی توانا و از فحول دانشمندان اصفهان بوده و منصب شیخ الاسلامی‌ اصفهان در اعقاب او به مدت بیش از دو قرن تداوم داشته و در جنب مسجد حکیم اصفهان مدفون است.
• میرزا عبدالرحیم شیخ الاسلام نیز عالم جلیل القدری بوده که شیخ الاسلامی‌‌‌ اصفهان را به عهده داشته است. وی از علما و مجتهدین متنفذ اصفهان در قرن دوازدهم بوده و تألیفاتی نیز از خود به جای گذاشته و در (۱۱۸۱ هـ.ق) درگذشته است.

استادان و شاگردان

الف. استادانی که محقق سبزواری از آن‌ها اجازه اجتهاد و نقل حدیث دریافت نموده است عبارتند از:

1. علامه محمدتقی مجلسی (۱۰۰۳ـ۱۰۷۰ هـ.ق)؛
2. ملا حیدرعلی اصفهانی: وی در حدیث و فقه استاد محقق سبزواری بوده است.
3. قاضی معزالدین حسین.
4. شیخ بهایی (۹۵۳ـ۱۰۳۰ هـ.ق)
5. میرابوالقاسم فندرسکی (۹۷۰ـ۱۰۵۰ هـ.ق)
6. سید حسین بن حیدر عاملی.
7. نورالدین علی بن حسین بن ابی الحسن عاملی.
8. سید شرف الدین علی بن حجت شولستانی.
9. حسین بن حیدر قمر کرکی (متوفی ۱۰۴۱ هـ.ق)
10. ملا حسن علی شوشتری (متوفی ۱۰۷۵ هـ.ق) صاحب التبیان.

ب. همچنین این فقیه بزرگ و سیاستمدار شایسته، شاگردان بزرگی را به عالم اسلام تقدیم نمود که برخی از آن‌ها عبارتند از:

1. محقق خوانساری (۱۰۹۹ـ۱۰۱۹ هـ.ق)؛ وی حسین بن جمال الدین محمد خوانساری، شوهرخواهر محقق سبزواری است که تألیفات بسیار دارد و از شاگردان برجسته محقق سبزواری است.
2. سید عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی. (۱۱۰۵ـ۱۰۳۹ هـ.ق)
3. ملا محمد بن عبدالفتاح تنکابنی مشهور به سراب. (متوفی ۱۱۲۴ هـ.ق)؛ محقق سبزواری در سال (۱۰۸۱ هـ.ق) به وی اجازه نقل روایت داده است.
4. میر محمدصالح خاتون‌آبادی؛ وی فرزند عبدالواسع خاتون‌آبادی اصفهانی و داماد علامه مجلسی است.
5. محمد شفیع بن فرج گیلانی؛ محقق سبزواری در سال (۱۰۸۵ هـ.ق) به وی اجازه نقل حدیث داده است. کتاب البداء از آثار او است.
6. میرزا عبدالله افندی اصفهانی؛ وی صاحب کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء است.
7. محمد صالح بیابانکی؛ محقق سبزواری در سال (۱۰۷۴ هـ.ق) به وی اجازه نقل حدیث داده است.
8. عبدالله اردبیلی.

آثار و تألیفات

از محقق سبزواری آثار بسیاری به زبان عربی و فارسی به جا مانده است که در این میان چند اثر از وی در بین عالمان و فقیهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است:

1. کفایة الاحکام: کتابی است فقهی که همه ابواب فقه را شامل می‌‌‌شود.
2. ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد: کتابی است فقهی که از باب طهارت تا پایان بحث حج را شامل می‌‌‌شود. این کتاب شرح کتاب «ارشاد الاذهان» علامه حلی است.
3. حاشیه علی مسالک الافهام از شهید ثانی.
4. خلافیه: این کتاب به فارسی در عبادات نوشته شده است و نویسنده انگیزه تألیف این کتاب را رغبت مردم به امور دینی ذکر می‌‌‌کند.
5. رساله فی تحریم الغناء: این رساله درباره‌ی غنا و موسیقی است و محقق سبزواری در این کتاب همه آیات و روایات را که از اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام، در تحریم و منع غنا وارد شده، آورده است.
6. رساله‌ای در فقه: محقق این رساله را برای شاه عباس دوم نوشته است و همه ابواب فقه را دربرمی‌‌‌گیرد.
7. رساله عملیه: این رساله در شناخت احکام شرعی ضروری تألیف شده است.
8. رساله‌ای در نماز جمعه: این کتاب به فارسی نوشته شده است. محقق سبزواری رساله‌ای نیز به عربی به نام «رساله فی صلاه الجمعه» دارد.
9. مناسک حج.
10. رساله‌ای در نماز و روزه.
11. رساله فی الغسل.
12. رساله فی مقدمه الواجب.
13. رساله فی تحدید النهار الشرعی.
14. رساله فی فضیله المتعه.
15. کفایة الفقه: این کتاب شامل حدود سی هزار بیت است که آن را به عنوان بقیه «ذخیره» نوشته است.
16. حاشیه علی شرح الاشارات: این کتاب حاشیه بر شرح اشارات است که تألیف آن در دوازده ذی القعده (۱۰۷۵ هـ.ق) به پایان رسیده است.
17. حاشیه علی الشفاء.
18. مفاتیح النجات عباسی.
19. جامع الزیارات عباسی: این کتاب به تقاضای شاه عباس دوم نوشته شده و دارای نه فصل است.
20. روضة الانوار عباسی: این اثر را محقق سبزواری به درخواست شاه عباس دوم در سال (۱۰۷۳ هـ.ق) در یک مقدمه و دو بخش نگاشته است. در مقدمه به علل احتیاج افراد به پادشاهان و عوامل دوام و زوال حکومت پادشاهان اشاره می‌‌‌کند.
21. شرح حدیث برّ الوالدین.
22. اختیارات ایام: این اثر تحقیقی است در مورد ایام مبارک و مسعود و روزهای نحس از ماه‌های اسلامی‌‌‌ و رومی‌‌‌ و فارسی قدیم که در یک مقدمه و سه باب و یک خاتمه تألیف شده و هر کدام مشتمل بر چند فصل و مبحث است.
23. شرح زبدة الاصول: این کتاب شرح بر «زبدة الاصول» شیخ بهایی است.
24. الرد علی رساله شبهة الاستلزام: این اثر در پاسخ به انتقادات محقق خوانساری بر رساله محقق سبزواری در مورد شبهه استلزام است.
25. شرح توحید صدوق.

از منظر عالمان

برخی از فقیهان و بزرگان شیعه به تمجید از تلاش‌های محقق سبزواری پرداخته‌اند، از جمله:

• شیخ حر عاملی درباره محقق سبزواری می‌‌‌نویسد: مولانا محمدباقر بن محمد مومن خراسانی سبزواری، عالم فاضل، محقق، متکلم، حکیم، فقیه و محدث جلیل القدر.

• محمد بن علی اردبیلی مؤلف «جامع الرواة» می‌‌‌گوید: محمدباقر بن محمد بن محمد مؤمن سبزواری، امام، علامه، محقق، مدقق، پسندیده خوی، پاک سرشت، جلیل القدر، عظیم الشأن، بلند جایگاه، دانشمند، فاضل کامل، خیرخواه، متبحر در علوم عقلی و نقلی، یگانه عصر و یکتای زمانش بود.

فعالیت‌های اجتماعی

محقق سبزواری در دوران زندگی خود با چهار تن از حاکمان سلسله صفوی معاصر بود که بیشترین دوران زندگی سیاسی وی در دوره سلطنت شاه عباس دوم و شاه صفی بوده است. در دوران شاه عباس دوم، محقق سبزواری منصب شیخ الاسلامی و امامت جمعه اصفهان را پذیرفت. وی همیشه در جهت اصلاح شاه عباس دوم بوده و مسائلی را به او گوشزد می‌‌‌کرده است و خواهان اصلاح آن‌ها می‌‌‌شده که از جمله آن‌ها می‌‌‌توان به دو امر اشاره کرد:

• تقاضای توبه شاه: وی همیشه شاه عباس دوم را توصیه به توبه می‌‌‌کرد؛ چون توبه شاه باعث توبه هزاران نفر دیگر می‌‌‌شد. او درباره قبول توبه می‌‌‌گوید: اگر کسی تمام عمر کافر باشد یا مشغول به انواع معاصی و ذنوب شود و در نفس آخر اسلام آورد یا از همه گناهان توبه کند، خدای عزوجل می‌‌‌آمرزد و بی‌حساب به بهشت می‌‌‌برد.

• منع شاه عباس دوم از شرابخواری: سبزواری از شاه عباس دوم می‌‌‌خواهد که شرب خمر و لهو و لعب و لذات را ترک کند؛ زیرا این عوامل سبب ظهور فساد و باعث زوال و اختلال در امور جامعه می‌‌‌شود. وی به ممنوعیت شرعی و عقاب اخروی شرب خمر اشاره می‌‌‌کند، امراض دنیایی آن را نیز یادآور می‌‌‌شود، به این که بیشتر حاکمان قبل به سبب آفت شراب هلاک شده بودند.

در دوران سلاطین صفویه، مناصب و مشاغلی مانند شیخ الاسلامی و امامت جمعه، از طرف پادشاهان، به بزرگان، علماء، فقها و مجتهدین رسما واگذار مى‌شد و هر یک از دانشمندان و علماء که بدین مناصب معین مى‌شدند، بر طبق قوانین و مقررات جاریه مملکت و دستورات شرع مطهر به وظایف خود قیام مى‌نمودند.

محقق سبزوارى پس از این که از محضر علمایى همانند ملا محمدتقى، شیخ بهائى و میرفندرسکى، کسب فیض نمود، خود یکى از بزرگان وقت شد و تدریس مدرسه ملا عبداللّه شوشترى را به وى تفویض کردند و چنانکه گفته شد، به منصب شیخ الاسلامى منصوب گردید. اولاد و اعقاب محقق سبزوارى نیز، پس از آنکه وى به مقام شیخ الاسلامى رسید، به خاندان شیخ الاسلام شهرت یافتند و ظاهرا نیز خود آنان هم این عنوان را مى‌پسندیدند و برخى از آنها با وجود این که منصب شیخ الاسلامى را نداشتند، باز به همین عنوان شهرت دارند.

دومین منصب محقق سبزوارى، امامت جمعه اصفهان مى‌باشد. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله براى شهرها و نواحى، از طرف خود کسى را که شایستگى امامت داشت، معین مى‌فرمود که با مردم نماز جماعت به جاى آوردند و تفاوت نمى‌کرد در نمازهاى یومیه و نماز جمعه و عیدین. پس از رحلت آن حضرت، خلفا نیز همین سنت را پیروى کردند. سلاطین عثمانى نیز، براى شهرها امام جماعت و مؤذن و خطیب معین مى‌کردند و جهت آنان حقوق و شهریه در نظر مى‌گرفتند.

در مملکت ایران پس از روى کار آمدن سلاطین صفوى و رسمیت یافتن مذهب شیعه، در زمان شاه طهماسب به دستور محقق کرکى که از قائلین به وجوب عینى نماز جمعه بود و خود آن را در نجف اقامه مى‌کرد، براى شهرها جهت اقامه نماز جمعه و رسیدگى به امور دینى مردم، کسانى را معین نمود که به نام امام جمعه معروف شدند. این منصب یعنى امامت جمعه از این تاریخ از مناصب روحانى دولتى گردید.

اندیشه‌ها و دیدگاه‌ها

اخلاق پادشاهی

محقق سبزواری چند نکته درباره اخلاق حاکمان و پادشاهان را مورد توجه قرار می‌‌‌دهد که عبارتند از:

عدالت: وی درباره عدل می‌‌‌نویسد: عدل آن است که پادشاهان میزان حق را راست اعتبار نمایند و انصاف در همه چیز مرعی دارند. سبزواری طبق روایتی از حضرت رسول صلی الله علیه و آله مدعی شده است که دوست‌ترین مردم به خدای عزوجل در روز قیامت و نزدیکترین ایشان به خدا، پادشاه عادل است و مبغوض‌ترین مردم به خدای عزوجل در روز قیامت و سخت عذاب‌ترین ایشان، پادشاه ظالم است.

شکر: باید حاکم، این امور را مد نظر داشته باشد: شناخت منعم حقیقی، یعنی خداوند متعال؛ شادمانی از وصول به نعمت؛ تلاش در جهت تحصیل رضایت خداوند که از طریق روحانی و جسمانی باید انجام دهد.

صبر: پادشاهان باید بر دشواری‌هایی که در راه دست‌یابی به سعادت دنیوی و اخروی وجود دارد صبر پیشه کنند؛ صبر کلید موفقیت، مقدمه رستگاری، سبب خشنودی معبود و علامت حصول مقصود است.

توکل: توکل آن است که هر چند اسباب و وسایل در هر کار موجود باشد، اعتماد او در منافع و مصالح خود بر خدای باشد نه بر آن آلات و وسایط. بر پادشاه لازم است که بنای کار خود را بر توکل گذارد.

حسن خلق: محقق سبزواری برای تعریف حسن خلق دو معنا بیان می‌‌‌کند که عبارتند از: معنای متعارف حسن خلق که به معنای شکفته‌رویی و نیکوگویی و موافقت و مدارا و حلم و امثال این امور است. و دیگری، تعادل و تناسب اعضای ظاهری و قوای باطنی انسان و این معنا از حسن خلق وقتی به طور کامل در فردی وجود دارد که واجد صفات زیر باشد:

• الف. هوش، سرعت فهم، صفای ذهن، سهولت تعلم، حسن تعقل و...
• ب. حیا، رفق، حسن هدی، مسالمت، رغبت، صبر، قناعت، وقار، ورع، انتظام حرفت و سخا که همه از انواع عفت حساب می‌‌‌شوند.
• ج. بزرگی نفس، نجابت، بلندهمتی، شهامت، تحمل، تواضع، حمیت که از انواع شجاعت هستند.
• د. صداقت، الفت، وفا، مهربانی، صله رحم، حسن شرکت، تردد، توکل و عبادت از انواع عدالت حساب می‌‌‌شوند.

نماز جمعه

محقق سبزواری از جمله فقیهانی است که قائل به وجوب عینی نماز جمعه بوده است و خود منصب امام جمعه را به عهده داشته و رساله‌ای هم در این زمینه نگاشته است.

وی در «روضة الانوار» می‌‌‌نویسد: نماز جمعه از جمله فرایضی که رعایت آن لازم است که تأکید بسیار در قرآن و احادیث در آن باب واقع شده و بعضی از علما بعد از ایمان، افضل عبادات، نماز جمعه را دانسته‌اند و فِرَق مخالفین، تشنیعات عظیمه بر شیعه می‌‌‌کنند که نماز جمعه با این همه تأکید که در قرآن و سنت واقع شده و وجوب آن متفق علیه فرق است، شیعه بر ترک آن اقدام می‌‌‌نمایند؛ لیکن تشنیع ایشان بی‌موقع است، چه محققان علمای شیعه نماز جمعه را واجب عینی می‌‌‌دانند؛ یعنی البته جمعه را می‌‌‌باید (اقامه) کرد و نماز ظهر مجزی نیست و جماعتی دیگر ظهر را مجزی می‌‌‌دانند، لیکن افضل جمعه را می‌‌‌دانند... و از حضرات ائمه اطهار علیهم السلام در این باب تأکید بسیار منقول شده و احادیث بسیار از ایشان در این باب وارد است تا آن مرتبه که از حضرت امام باقر علیه السلام منقول است که «من ترک ثلث جمعات متوالیات طبع الله علی قلبه؛ هر کس که سه جمعه پی در پی ترک نماز جمعه کند، خدای عزوجل دل او را مهر می‌‌‌کند...».

اندیشه قضایی

در عصر محقق سبزواری قضات به رشوه‌خواری مشغول بودند و وی به این مسأله تصریح می‌‌‌کند. در عبارت خود به حاکمان توصیه می‌‌‌کند که عالمان متعهد را به شغل قضاوت تشویق کنند: «بر پادشاهان لازم است کسانی که قابل این شغل عظیم نباشند نصب نکنند و مردم نادان که عارف به قواعد و احکام شرع نباشند یا طامع باشند و امین و متدین نباشند و طمع در اموال مسلمانان کنند و به سبب طمع رشوه و ملاحظه جانب اقویا و اغنیا، جانب ضعیفان فروگذارند و در احکام شرع غلط کند و مداهنه نمایند و طرف منظور دارند، نصب ننمایند و هرگاه کسانی که قابل و مستعد این کار باشند نصب کنند، چند امر نسبت به ایشان مراعات کنند:

اول آن که وجه معاشی از جهت ایشان مقرر دارد که محتاج به آن نباشد که طمع در اموال مسلمانان کنند. دیگر آن که در تقویت ایشان بکوشد و چنان کند که احکام ایشان متبّع باشد و هیچ یک از حکام عرف سر از اطاعت ایشان نپیچند و امرا و حکام معتبر به مجلس ایشان حاضر می‌‌‌شده باشند... و دیگر لازم است که ملک از احوال قضات متفحص می‌‌‌بوده باشد و اگر کسی از ایشان شکوه و شکایت کند در تفتیش و تفحص و استکشاف حقیقت امر، مبالغه تمام به جا آورد و اگر خیانت قاضی ظاهر شود، تأدیب بلیغ نماید. تا باعث منع و زجر و عبرت دیگران شود و کسی از ایشان دیگر اقدام به ارتکاب قبایح و ظلم و خیانت ننمایند».

امر به معروف و نهی از منکر

از منظر محقق سبزواری امر به معروف و نهی از منکر یکی از واجبات بزرگ اسلام است و امر دین و نظام ملک و ملت به آن مستقیم می‌‌‌شود و اگر مردم دست از امر به معروف و نهی از منکر بردارند، فاسقان و فاجران را بر اعمال زشت و ناپسند که مرتکب می‌‌‌شوند تعزیر نکنند و به خود واگذارند، فساد به همه جا سرایت می‌‌‌کند و جامعه را فاسد می‌‌‌کند و در همه جا هرج و مرج می‌‌‌شود. از نظر وی امر به معروف و نهی از منکر دو قسم است: واجب و مستحب. امر کردن به واجبات و نهی کردن از محرمات واجب، و امر کردن به مستحبات و نهی کردن از مکروهات مستحب است.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر از نظر محقق سبزواری عبارتند از:

• شخص آمر و ناهی، به معروف یا منکر بودن فعل، علم داشته باشد تا امر و نهی از او معقول باشد و بدی و نیکی فعل را از راه سند صحیح بداند.
• امر به معروف و نهی از منکر تأثیر داشته باشد.
• اصرار شخص عاصی بر فعل مورد نهی؛ پس هرگاه شخص بر آن فعل اصرار ننماید و نشانه پشیمانی آشکار شود نباید متعرض او شد.
• امر به معروف و نهی از منکر بر جان و مال یا آبروی آمر و ناهی و یا دیگر مسلمانان ضرر نداشته باشد.

و مراتب امر به معروف و نهی از منکر عبارتند از: اظهار کراهت، استفاده از زبان، نفرت و هجرت و دوری و خشونت قولی و فعلی، قهر و تأدیب و ضرب.

سبزواری معتقد است وظیفه عالمان دین در امر به معروف و نهی از منکر آن است که بر اساس تشخیص خود عمل کنند و نیازی به اجازه از سلطان ندارند. وظیفه سلطان است که عالمانی را که امر به معروف و نهی از منکر می‌‌‌کنند تقویت کند. وی می‌‌‌گوید: اگر یکی از اهل علم و تقوا در مقام رفع منکری درآید، هر چند از قبل سلطان جهت این امر منصوب نباشد، سلطان بر او انکار ننماید و تقویت طرف خصم نکند.

حقوق مردم بر حاکمان

به نظر محقق سبزواری، مردم بر حاکم خود حقوقی دارند که عبارتند از:

1. رعایت عدالت در حق مردم.
2. مهربانی به رعیت و زیردستان.
3. عدم تعجیل در عقوبت افراد.
4. احترام بزرگان.
5. ترحم به مردم ضعیف و ناتوان.
6. رفع فقر و محرومیت از مردم.
7. مردم به آسانی به او دسترسی داشته باشند.
8. مردم را یک دفعه به جنگ نفرستد.
9. دست ظالمان را از رعایا و زیردستان کوتاه کند.
10. بزرگداشت عالمان و فقیهان و دانشمندان.
11. عفو و گذشت در حق مردم.
12. بخشش به مردم.

عوامل زوال و بقای حکومت

محقق سبزواری که در دوران صفویه می‌‌‌زیسته، برای زوال و بقای دولت و مملکت عواملی را برمی‌‌‌شمارد.

الف. عوامل زوال عبارتند از:

۱. اقتصادی:

• الف: بخل و خست پادشاه؛ وقتی پادشاه بخل ورزد، طبع‌ها از او رمیده می‌‌‌شود و دوستی از دل‌ها می‌‌‌رود و لشکریان به طوع و رغبت جهت او کشش و جانفشانی نمی‌‌‌کنند.
• ب: بخشش‌ها و خرج‌های بی‌جای پادشاه؛ اگر پادشاه راه اسراف و تبذیر پیش گیرد و درآمد به اندازه هزینه نباشد، این مسأله سبب می‌‌‌شود که حقوق لشکریان به موقع پرداخت نگردد و باعث شورش سپاه شود که این امر به زوال منتهی می‌‌‌شود و هرگاه در خزانه مالی نباشد و دشمن قوی به مملکت شاه حمله کند پس بر پادشاه لازم است که خرج خود را کم کرده و بذل بی‌جا نکند و در آبادانی مملکت بکوشد.

۲. سیاسی، اجتماعی و اخلاقی:

• الف. خرابی مملکت و بی سرانجامی‌‌‌ و تفرق رعیت.
• ب. اعظم اسباب زوال مملکت، خصومت و عداوت و منازعه میان امرا و نزدیکان پادشاه است.
• ج. ظلم شاه باعث خرابی مملکت می‌‌‌شود و خرابی مملکت باعث پراکندگی رعیت می‌‌‌گردد و چون ملک و رعیت خراب شود خزانه و لشکر نیز خراب می‌‌‌شود که در این صورت کشور در معرض تهاجم دشمنان قاهر و استیلای آنان خواهد بود.
• د. ظلم عمال دولت.
• هـ. تندخویی پادشاه با خواص سبب تنفر خواص از پادشاه می‌‌‌شود و در نتیجه ممکن است که تصمیم به قتل پادشاه بگیرند.
• و. پادشاه اعمال خیر خویش را در جهت بدی تغییر دهد یا خیرات خود را قطع کند.
• ز. اشتغال پادشاه به شراب و لهو و لذات و غفلت از امور ملک.

۳. دینی:

• الف. ترک شکر نعمت الاهی.
• ب. غرور و خودبینی باعث فراموشی قدرت اصلی یعنی خدا می‌‌‌شود و همچنین سبب دست‌کم ‌گرفتن دشمن و در نتیجه شکست می‌‌‌شود.
• ج. پادشاه در فسق و معصیت جری باشد و متابعت احکام الهی نکند و علم طغیان و عصیان برافرازد.

۴. اداری:

واگذاری کارها به کسانی که اهل آن کار نباشند، اعم از این که ظالم، غیر متخصص یا غیر امین باشند.

۵. نظامی‌‌‌:

یکی دیگر از عوامل زوال دولت، بی‌سرانجامی ‌‌‌و کمی ‌‌‌لشکر است که از مقدار نیاز کمتر باشند. یا آن چه باشند، بی‌سرانجام باشند و مقرری به آن‌ها نرسد و یا هزینه‌های ایشان و حقوق ایشان کفایت نکند و یا پادشاه به امور لشکر بی‌اعتنا باشد و... سپاهیان از ورزش سپاهی‌گری بیفتند و به شغل‌های دیگر بپردازند.

ب. اما اسباب دوام و بقای دولت از دیدگاه محقق سبزواری عبارتند از:

1. ضرورت وجود نیروی نظامی ‌‌‌قوی.
2. توسعه تجارت در داخل و خارج.
3. کاستن پادشاه و هیأت حاکمه از اوقات فراغت و التذاذ.
4. داشتن سیستم اطلاعاتی قوی و حفاظت از اسرار.
5. ضرورت مشورت در امور.
6. داشتن دیپلماسی قوی.
7. وجود امر به معروف و نهی از منکر.
8. پادشاهانی که به صفت عدل آراسته بودند، ایام دولت ایشان طولانی بوده است.

وفات

محقق سبزواری پس از عمری تلاش علمی‌‌‌ و مجاهدت در راه اعتلای مذهب تشیع، در هشتم ربیع الاول سال (۱۰۹۰ هـ.ق) در سن هفتاد و سه سالگی دیده از جهان فروبست و به جوار حق تعالی شتافت. پیکر این عالم بزرگوار از اصفهان به مشهد مقدس انتقال داده و در آن جا تشییع و در مدرسه میرزا جعفر در جوار ثامن الحجج امام رضا علیه السلام در سردابی که محاذی قبر شیخ حر عاملی بود به خاک سپرده شد.

منابع

• گلشن ابرار، جلد۵، زندگی‌نامه "محقق سبزواری" از مسیب کیانی.
• "موقعیت محقق سبزواری در دولت صفوی"، محمد ملکوتی فر، کیهان اندیشه، ۱۳۷۶، شماره ۷۲.