قاعده تبعیت عقد از قصد

قاعده تبعیّت عقد از قصد که به قاعده «العقود تابعة للقصود» شهرت دارد یکی از قواعد فقهی معروف است که مورد پذیرش همه مسلمانان است، بلکه این قاعده مورد قبول تمام عقلاست. بنابراین، قاعده مذکور یک امر بدیهی است و نیاز به استدلال ندارد.

مفاد قاعده تبعیت عقد از قصد

مقصود از قاعده تبعیت عقد از قصد چیست؟ احتمالات مختلفی داده شده است. آیا مراد این است که عقد تابع قصد است و بدون قصد اصلا تحقق پیدا نمی کند؟ بنابراین عقد نائم ، ساهی ، غافل ، غالط و سکران باطل است. یا مراد این است که ، عقد به موجب و قابل و عوض و معوض نیاز دارد؟ یا مراد این است که تحقق عقد از حیث نوع ، کم ، کیف و شرائط تابع قصد است ؟

برخی گفته اند مقصود از آن اینست که چون عقد اعمّ از مالی‌ و غیر مالی، معاوضی و غیر معاوضی در حقیقت پیوند اعتباری اعتبارات و تعهداتی است که طرفین عقد (موجب و قابل) در مقابل یکدیگر بوجود آورده‌اند، و این اعتبارات و همینطور پیوند آنها اموری هستند نفسانی و حقیقتی جز قصد ندارند، چنانچه طرفین عقد، عنوان عقد را قصد نکره باشند هیچ چیز محقق نخواهد شد، امّا در صورتی که عنوان عقد را قصد کرده باشند، و شارع مقدس هم عقد را امضا کرده باشد، بموجب تبعیّت مقام اثبات از مقام ثبوت هر آنچه عقد یعنی: انشاء طرفین مطابقة یا تضمّنا و التزاما بر آن دلالت دارد ناگریز به همان منوال مقصود طرفین بوده و دلیل صحّت عقد اقتضاء دارد که همه بر همان نحو مورد امضاء شارع باشد، مثلا در عقد بیع که مدلول مطابقی آن پیوند ایجاب (تملیک عین به عوض) بر قبول (تملّک عین به عوض) ، و مفاد تضمنی آن هر یک از تملیک و تملّک، و بالاخره مدلول التزامی آن سلامت مبیع، رواج ثمن و سایر تعهّدات ضمنی از جمله شروط ضمن عقد است، همه این امور به همین نحو مقصود طرفین بوده و امضاء شارع به آنها تعلّق گرفته است، همینطور است سایر عقود. بنابراین عقد ، اثباتا و نفیا تابع قصد است، هر آنچه طرفین قصد کرده‌اند بر آن مترتّب، و جز آن برعقد مترتّب نخواهد بود.

به نظر می رسد تمام این احتمالات زیر چتر این قاعده قرار دارند بدین معنا که نوع ، کمیت ، کیفیت ، شروط ، تعیین مبیع ، نوع و مقدار ثمن ، وحتی قصد خود عقد وماهیت آن همه ، تابع قصد است.

مستندات قاعده تبعیت عقد از قصد

تبعیت عقد از قصد یک از مسائل بدیهی است که نیاز به استدلال ندارد. زیرا ماهیت عقد یک امر قصدی است و بدون آن قابل تحقق نیست. بعبارت دیگر قصد جزء ماهیت عقد است و قوام عقد وابسته به قصد است. کما اینکه سیره تمام عقلاء عالم نیز بر این است که نبود قصد را ملازم با عدم تحقق ماهیت حقوقی عقد می دانند و با آن مانند امر عدمی برخورد می کنند.

برخی از علماء برای اثبات این قاعده به احادیثی استناد کرده اند که به مقصود آنها دلالت نمی کند. از جمله اینکه به احادیثی تمسک کرده اند که مفاد آنها «الأعمال بالنیّات» و«لا عمل إلاّ بالنیّة» و مانند آن است. ولکن این استلال درست نیست. چون عمل در این نوع احادیث عام است و مختص امور قصدی نیست ، بلکه عبادات به معنای اخص و اعم را نیز شامل می شود. همانطوریکه نماز ، زکات ، و حتی جهاد و سایر واجبات و مستحبات را نیز شامل می شود. بنابراین مفاد این نوع احادیث این است که کسب ثواب از اعمال ، متوقف بر قصد تقرب و اخلاص است. احادیث فراوانی ، همین معنا را تأیید می کنند. ازجمله این که از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که فرمودند : «إنّما الأعمال بالنیّات، ولکلّ أمرىء ما نوى، فمن غزى ابتغاء ما عند الله فقد وقع أجره على الله عزّ وجلّ، ومن غزى یرید عرض الدنیا أو نوى عقالاً لم یکن له إلاّ ما نوى. یعنی " اعمال تابع نیات است ، پس هرکس کاری انجام دهد و هدفش رسیدن به ثواب در نزد خدا باشد به آن می رسد و اگرمقصودش دنیا و متاع دنیوی باشد ، همان را بدست خواهد آورد.

بنابراین استناد به احادیث فوق ، حجیت قاعده تبعیت عقد از قصد را اثبات نمی کند چون آنها در صدد بیان اخلاص در عمل و تشویق مسلمانان به انجام اعمال به نیات پاک و الهی است.

برخی بر اجماع استناد کرده گفته اند که فقها بر این اتفاق نظر دارند که تنها آثاری بر عقود مترتب می‌شود که طرفین آنرا قصد کرده‌اند، آثاری که مقصود آنان نیست مشمول ادّله صحّت عقود و معاملات نخواهد بود.

ولی این استدلال نیز درست نیست . چون بر فرض اگر این اتفاق نظر صحّت داشته باشد نمی تواند حجت باشد، زیرا اجماع در صورتی حجّت است که کاشف قطعی از رأی معصوم باشد، اجماع مورد ادّعا نمی‌تواند کاشف قطعی از رأی معصوم باشد، چرا که احتمال قوی وجود دارد که مستند مجمعین همان سیره عقلاء و یا سایر وجوه باشد، در این صورت نمی‌تواند کاشف مستقلّی از رأی معصوم باشد.

تنبیهات

۱- تحقق عقد و موضوع آن محتاج قصد است نه احکام عقد:

همانطوریکه در مفاد قاعده توضیح داده شد ، تحقق عقد و موضوع آن و تمام شرائط وخصوصیات آن تابع قصد است. بنابراین نوع عقد ، طرفین آن ، ثمن و مثمن ، و شروط عقد و شرائط آن تابع قصد است. ولی وقتی موضوع عقد تحقق پیدا کرد ، احکام آن بر آن مترتب می شود گرچه مورد قصد واقع نشود. مثلا وقتی عقد بیع با شرائط و خصوصیات مقصود محقق شد ، احکام شرعی مربوط به آن مانند لزوم نقل و انتقال ، ضمان قبل از قبض ، ضمان ارش در مبیع معیوب ، خیار عیب و خیار حیوان وخیار مجلس برآن مترتب می شود ولو متعاقدین آن را قصد نکنند بلکه به آن جاهل باشند.

۲- تبعیت عقد از قصد در مقام ثبوت:

همانطوریکه گفته شد تقوّم عقد به قصد است و بدون قصد قابل تحقق نیست. واین تقوّم در مقام ثبوت است نه در مقام اثبات. بنابراین اگر یکی از طرفین عقد چنین ادعا کند که مقصودش خلاف ظاهر کلام بوده است ، قبول نمی شود. چون تنها راه وصول به مقاصد ، ظواهر الفاظ است. بلی در صوتی که کلام مجمل باشد و ظهور نداشته باشد ، ادعای آنها مبنی بر اینکه مقصودشان چیست ، قبول می شود.

۳- نقضهائی که بر این قاعده وارد شده است:

مسائلی در فقه وجود دارد که نقض بر قاعده مزبور محسوب می شود و یا توهم می شود که ناقض این قاعده و یا از آن استثناء است، از جمله:

۱- فروختن غاصب مال غصبی را برای خود:

کسی که مالی را غصب نموده و آن را بقصد تملک ثمن می فروشد یعنی مبیع مغصوب را برای خود می فروشد ، مقصود غاصب این است که بیع برای خود او واقع شود در حالی که بنابر صحّت این بیع چنانکه مالک اصلی ، بیع را تنفیذ کند بنابر رأی محقّقان، بیع برای مالک واقع می‌شود نه برای غاصب، پس آنچه بایع غاصب قصد کرده واقع نشده و آنچه بنابر رأی محققان واقع شده بایع آنرا قصد نکرده (ما قصد لم یقع و ما وقع لم یقصد) غاصب خود را قصد کرده بود ولی برای مالک واقع شد که مقصود غاصب نبود.

ولی حقیقت این است که این نقض وارد نیست چون حقیقت بیع این است که عوضین جای خود را از لحاظ مالک ، عوض کنند یعنی مبیع مملوک مالک ثمن شود و ثمن مملوک مالک مبیع، بنابراین اگر غاصب حقیقت بیع را قصد کرده ست بناچار معنای مذکور را هم قصد کرده است، در این صورت به ناگزیر پس از اجازه مالک، ثمن به وی منتقل می‌گردد نه به غاصب، و این همان است که غاصب با قصد بیع آنرا قصد کرده است، اگر چه درظاهر تصور می کند که ثمن به وی منتقل شده است. این به خاطر غلطی است که در تطبیق مالک بر خود مرتکب شده است نه به خاطر عدم قصد حقیقت بیع . در هر حال این، صورت قصد است نه واقع آن، همانند کسی که قصد کند ثمن مال دیگری که او خود فروخته است به وی منتقل گردد، بدیهی است این نادرست است و به هیچ وجه مؤثّر نخواهد بود، پس قاعده «العقود تابعة للقصود» نقض نشده است.

۲- صحت عقد مکره بعد از رضا:

یکی از مسائلی که بعنوان نقض قاعده تبعیت ذکر شده است این است که اگر کسی در حال اکراه که عقد را قصد ننموده است ، معامله انجام دهد ، و پس از آن اجازه دهد ، معامله صحیح است. در حالی که مکره معامله را در اوّل قصد نکرده و اجازه بعدی نیز عقد جدید نیست.

این نقض نیز وارد نیست. چون شخص مکره هنگام اجرای عقد ، معامله را قصد نموده گرچه رضایت به آن ندارد. بنابراین رکن معامله که قصد است تحقق یافته و رضایت نیز که شرط نفوذ معامله است بعدا آمده است. پس با اجازه بعدی همان چیزی اتفاق افتاده است که مقصود بود. ممکن است گفته شود حتی در صورت اکراه نیز نه تنها قصد بلکه رضایت هم وجود دارد . ولی رضا بر دو قسم است یکی رضای آزاد که از اراده اختیاری انسان حاصل می شود و دیگری رضایت مکره که از ناحیه اکراه حاصل می شود. بدین توضیح که وقتی شخصی کالائی را می فروشد آن را سنجش می کند و هنگامی که نفع خود را در آن می بیند ، با اختیار و رضایت خود، آن را می فروشد. ولی گاهی کسی او را تهدید می کند که اگر مثلا خودرو خود را نفروشی خانه ات را آتش می زنم . در اینجاشخص مکره سنجش می کند و می بیند که اگر خودرو را بفروشم صدهزارتومان ضرر می بینم و اگر نفروشم خانه ام را به آتش می کشند و ده میلیون تومان خسارت می بینم. در اینجا به این نتیجه می رسد که فروختن خودرو به نفع وی است و آنوقت رضا به فروش خودرو می دهد. تفاوتی که این دو رضا باهم دارند در منشاء آنهاست. در رضای اوّلی خودش بدون تهدید خارجی تصمیم گرفته ولی در رضای دوّم ، منشأ رضا ، اکراه است و این رضا وقتی مؤثر است که اکراه برداشته شود و رضا باقی بماند.

۳- مقبوض به عقد فاسد:

یکی از نقوض دیگر بر قاعده، مقبوض به عقد فاسد است . چون اگر خریدار ی مشتری، مبیع یا ثمن را به عقد فاسد بگیرند در صورت تلف، به مثل یا قیمت ضامن هستند در حالی که قصد مسمّی کرده‌اند، بنابراین آنچه قصد کرده‌اند یعنی مسمّی، واقع نشده، و آنچه واقع شده یعنی مثل یا قیمت، طرفین آنرا قصد نکرده‌اند (ما قصد لم یقع و ما وقع لم یقصد).

این نقض در صورتی وارد است که سبب ضمان در عقد فاسد مجرّد اقدام به عقد باشد، در حالی که چنین نیست ، زیرا اگر مجرّد اقدام، سبب ضمان می بود لازم می‌آمد که به مجرّد تحقّق عقد یعنی ایجاب و قبول، ضمان حاصل شود و لو قبض و اقباضی هم صورت نگیرد در حالی که به یقین اینطور نیست، بلکه تا قبض صورت نگیرد ضمانی تحقّق نمی‌پذیرد، پس در حقیقت سبب ضمان، ید است نه مجرّد اقدام، بر فرض اقدام هم تأثیر داشته باشد به یقین، جزء اصلی سبب ضمان، قبض است که همان ید است، بنابراین آنچه قصد شده یعنی ضمان مسمّی به علّت فساد عقد، واقع نشده و آنچه واقع شده یعنی ضمان مثل یا قیمت، سبب قهری دارد که ید است نه مجرّد اقدام.

۴- فروش مال خود بانضمام مال غیر:

در فروش مال خود با مال دیگری، چنانچه دیگری بیع را نسبت به مال خود تنفیذ نکند تنها بیع نسبت به مال فروشنده صحیح است در حالی که طرفین تنها آنرا قصد نکرده بلکه مجموع را قصد کرده‌اند، پس آنچه قصد کرده‌اند (مجموع) واقع نشده و آنچه واقع شده (بیع تنها مال بایع) طرفین قصد آن نکرده‌اند (ما قصد لم یقع و ما وقع لم یقصد). همچنین در فروش شی‌ء قابل تملّک با شی‌ء غیر قابل تملّک مانند سرکه و شراب یا گوسفند و خوک، بیع تنها نسبت به شی‌ء قابل تملّک صحیح است در حالی که طرفین هر دو را قصد کرده‌اند، پس آنچه قصد کرده‌اند واقع نشده و آنچه واقع شده قصد نکرده‌اند.

این نقض در صورتی صحیح است که بیع مرکّب در حقیقت یک بیع باشد، در این صورت است که صحّت بیع در جزئی از اجزاء مبیع و بطلان آن در جزء دیگر یعنی مال غیر و یا مال غیر قابل تملّک موجب تخلّف و نقض قاعده تبعیّت عقد از قصد است، امّا در صورتی که بموجب قاعده انحلال، یک بیع بر حسب تعدّد اجزاء مبیع به چند بیع تبدیل می‌گردد، در این صورت مانعی ندارد که بیع نسبت به آن جزء که هم قصد طرفین به آن تعلّق گرفته و هم به علّت وجود شرائط و فقد موانع مورد امضاء شارع هم هست درست باشد و نسبت به جزء دیگر که ولو آن هم مقصود طرفین است، به علّت فقد شرائط یا وجود موانع شارع آنرا امضاء ننموده است باطل باشد.

۵- فراموش نمودن اجل در عقد موقت:

چنانچه در نکاح متعه، عاقد مدت را فراموش کند وذکر ننماید، عقد به نکاح دائم بر می‌گردد، در این صورت آنچه را عاقد قصد کرده یعنی متعه واقع نشده و آنچه واقع شده یعنی نکاح دائم، عاقد آنرا قصد نکرده است.

در این مسأله دو فرض متصوّر است: یکی آن که عاقد قبل از انجام عقد، قصد نکاح متعه داشته باشد ولی‌ هنگام عقد، ذکر اجل را فراموش کند و قصد نکاح دائم کند در این صورت بدون شکّ آنچه واقع می‌شود نکاح دائم است نه نکاح منقطع، و این، تخلّف عقد از قصد نیست، چرا که آن قصد که عقد تابع آن است همان قصدی است که عقد از آن منبعث گشته نه قبل از آن. دوم آن که عاقد حتی هنگام عقد قصد نکاح متعه دارد ولی به فراموشی و یا عمدا اجل را ذکر نکرده است، در این صورت نه عقد دائم واقع می‌شود نه عقد منقطع، امّا عقد دائم، بجهت این که قصد آن نشده است، و مجرّد این که لفظی که در مقام انشاء بکار رفته همان لفظی است که در عقد دائم هم بکار می‌رود کافی نیست، چرا که در صورتی که عقد دائم قصد نشده لفظ نمی‌تواند مبرز آن باشد. و امّا عقد متعه، بجهت این که بموجب روایات در عقد متعه شرط است که اجل در متن عقد ذکر شود و مفروض این است که ذکر نشده است.

منبع

قاعده تبعيت عقد از قصد، یدالله صفری، سایت شخصی، بازیابی 31 فروردین 1394.

فقه
کلیات:	تاریخ فقه، ابواب فقه، احکام، اجتهاد، منابع اجتهاد در فقه شیعه، تقلید، اصول فقه، قواعد فقهی
منابع:	عروة الوثقى، شرایع الاسلام، علل الشرائع، لمعه، جواهرالكلام، المكاسب المحرمه، مدارک الاحکام و ...
↓ رده ها ↓
فقه:	فقیهان، منابع فقهی، اصطلاحات فقهی، آیات الاحکام، منابع اجتهاد در فقه شیعه، قواعد فقه
اصول فقه:	اصول فقه، اصولیون، منابع اصول فقه، اصطلاحات اصول فقه
احکام:	احکام، احکام عبادی، احکام اقتصادی، احکام خانواده، احکام روابط اجتماعی، احکام قضایی و جزایی، احکام اطعمه و اشربه، اصطلاحات احكام

قواعد فقهی

اصالت صحت، قاعده اشتراک، اهم و مهم، تداخل اسباب و مسببات، قاعده حلیت، قاعده طهارت، قاعده فراغ و تجاوز، قاعده قرعه، لاتعاد، لاضرر، قاعده میسور، نفی عسر و حرج، قاعده ید، قاعده سوق، نفی سبیل، قاعده لزوم، قاعده تسلیط، اکل مال به باطل، ولایت حاکم بر ممتنع، الاقرب فالاقرب