دعای ۳۲ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش سوم)
اللَّهُمَّ إِنَّک أَمَرْتَنِی فَتَرَکتُ، وَ نَهَیتَنِی فَرَکبْتُ، وَ سَوَّلَ لِی الْخَطَاءَ خَاطِرُ السُّوءِ فَفَرَّطْتُ.
وَ لَا أَسْتَشْهِدُ عَلَی صِیامِی نَهَاراً، وَ لَا أَسْتَجِیرُ بِتَهَجُّدِی لَیلًا، وَ لَا تُثْنِی عَلَی بِإِحْیائِهَا سُنَّةٌ، حَاشَا فُرُوضِک الَّتِی مَنْ ضَیعَهَا هَلَک.
وَ لَسْتُ أَتَوَسَّلُ إِلَیک بِفَضْلِ نَافِلَةٍ مَعَ کثِیرِ مَا أَغْفَلْتُ مِنْ وَظَائِفِ فُرُوضِک، وَ تَعَدَّیتُ عَنْ مَقَامَاتِ حُدُودِک إِلَی حُرُمَاتٍ انْتَهَکتُهَا، وَ کبَائِرِ ذُنُوبٍ اجْتَرَحْتُهَا، کانَتْ عَافِیتُک لِی مِنْ فَضَائِحِهَا سِتْراً.
وَ هَذَا مَقَامُ مَنِ اسْتَحْیا لِنَفْسِهِ مِنْک، وَ سَخِطَ عَلَیهَا، وَ رَضِی عَنْک، فَتَلَقَّاک بِنَفْسٍ خَاشِعَةٍ، وَ رَقَبَةٍ خَاضِعَةٍ، وَ ظَهْرٍ مُثْقَلٍ مِنَ الْخَطَایا وَاقِفاً بَینَ الرَّغْبَةِ إِلَیک وَ الرَّهْبَةِ مِنْک.
وَ أَنْتَ أَوْلَی مَنْ رَجَاهُ، وَ أَحَقُّ مَنْ خَشِیهُ وَ اتَّقَاهُ، فَأَعْطِنِی یا رَبِّ مَا رَجَوْتُ، وَ آمِنِّی مَا حَذِرْتُ، وَ عُدْ عَلَی بِعَائِدَةِ رَحْمَتِک، إِنَّک أَکرَمُ الْمَسْئُولِینَ.
اللَّهُمَّ وَ إِذْ سَتَرْتَنِی بِعَفْوِک، وَ تَغَمَّدْتَنِی بِفَضْلِک فِی دار الْفَنَاءِ بِحَضْرَةِ الْأَکفَاءِ، فَأَجِرْنِی مِنْ فَضِیحَاتِ دار الْبَقَاءِ عِنْدَ مَوَاقِفِ الْأَشْهَادِ مِنَ الْمَلَائِکةِ الْمُقَرَّبِینَ، وَ الرُّسُلِ الْمُکرَّمِینَ، وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ، مِنْ جَارٍ کنْتُ أُکاتِمُهُ سَیئَاتِی، وَ مِنْ ذِی رَحِمٍ کنْتُ أَحْتَشِمُ مِنْهُ فِی سَرِیرَاتِی، لَمْ أَثِقْ بِهِمْ رَبِّ فِی السِّتْرِ عَلَی،
وَ وَثِقْتُ بِک رَبِّ فِی الْمَغْفِرَةِ لِی، وَ أَنْتَ أَوْلَی مَنْ وُثِقَ بِهِ، وَ أَعْطَی مَنْ رُغِبَ إِلَیهِ، وَ أَرْأَفُ مَنِ اسْتُرْحِمَ، فَارْحَمْنِی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الهی مرا فرمان دادی و من فروگذاشتم، و مرا نهی کردی و من مرتکب شدم، و اندیشه سوء گناه را در نظرم آراست پس تقصیر کردم،
نه روزی را به روزه‌گرفتنم گواه می‌گیرم، و نه به بیداری شبی پناه می‌گیرم، و نه سنّتی را برپا داشته‌ام تا از من به خوبی یاد کند، جز واجبات تو که هر کس آنها را ضایع کند هلاک شود کاری نکرده‌ام
و نه نافله‌ای بجای آورده‌ام تا به سبب آن دست توسّل به تو زنم در صورتی که بسیاری از شروط واجبات را به غفلت فروگذاشته ام، و از حدود و مقرّرات تو تجاوز کرده پرده حرمت‌هایی را دریده ام، و گناهان بزرگی مرتکب شده ام، که فقط عافیت تو در برابر رسواییهایم بر من پرده پوشیده است.
و این جایگاه کسی است که به خاطر خود از تو شرمگین، و بر خود خشمگین و از تو خشنود است، پس با دلی شکسته، و گردنی فروافکنده، و پشتی از گناهان گرانبار و خمیده با تو روبرو شده، در میان بیم و امیدِ به تو ایستاده،
و تو شایسته‌تر کسی هستی که به او امید ورزد، و سزاوارتر کسی هستی که از او بترسد و پروا کند. الهی پس آنچه را امید دارم به من بخشش، و از آنچه می‌ترسم ایمنم فرما، و رحمتت را شامل حالم کن، که تو کریمترین کسی هستی که از او درخواست شود.
بار الها اکنون که مرا به پرده عفو خود پوشاندی، و در این جهان فانی در معرض دید همدوشان غرق بخشش خود نمودی، پس مرا از رسواییهای جهان باقی در برابر حضار و بینندگان از فرشتگان مقرّب، و پیامبران گرامی، و شهدا و صالحین پناه ده، از همسایه‌ای که زشتیهایم را از او می‌پوشاندم و از خویشاوندی که در کارهای پنهانی خود از او شرم می‌داشتم،
که -الهی- به پرده‌پوشی ایشان اعتماد نداشتم، و به تو اطمینان کردم ای خدای من، که مرا ببخشی، و تو سزاوار کسی هستی که به او اعتماد شود، وبخشنده تر کسی هستی که به او روی آورده شود، و مهربانتر کسی هستی که مهرش خواسته شود، پس بر من رحمت آر.
ترجمه آیتی
بار خدایا، تو مرا فرمان دادى و من ترک فرمان کردم. تو مرا نهى فرمودى و من به جاى آوردم. اندیشه بد، خطا را در چشم من بیاراست و من مرتکب تقصیر شدم.
اى خداوند من، هیچ روزى را نیک روزه نداشته ام تا آن را به شهادت گیرم و هیچ شبى را نیک زنده دار نبوده ام تا به آن پناه جویم و هیچ مستحبى به جاى نیاورده ام تا در خور تمجید باشم. اگر به جاى آورده ام، فرایض تو بوده که هر که ضایعش گذارد به هلاکت رسد.
چگونه توانم به فضیلت نوافل خود توسل جویم، حال آنکه از بسیارى از وظایف خویش در اداى فرایض تو غفلت کرده ام و از مرز مناهى تو گذشته و مرتکب اعمال حرام و گناهان بزرگ شده ام، گناهانى که عافیت تو چونان پرده اى مرا از رسواییهاى آن در امان داشته است.
بار خدایا، در اینجا کسى ایستاده است که به سبب اعمال خود، از تو شرمنده، بر خود خشمگین و از تو خشنود است. پس با قلبى خاشع و گردنى کج و پشتى خمیده از بار گناه، امیدوار به تو و ترسان از تو به پیشگاه تو ایستاده است.
سزاوارتر از تو کس نیافته که دل در او بندد، یا از او بترسد، یا از او بپرهیزد. اى پروردگار من، آنچه را بدان امید بسته ام به من ارزانى دار و از آنچه بیمناکم امان ده و رحمت سودمند خویش صله ى من ساز، که تو کریم تر کسى هستى که دست سئوال پیش او دارند.
اى خداوند من، همچنان که مرا در این جهان فانى، در محضر اقران و همسران پرده ى عفو بر گناهان کشیدى و فضل و احسان خویش ارزانى داشتى، در آن جهان باقى هم در محضر ملائکه ى مقرب و رسولان مکرم و شهیدان و صالحان، از رسوایى نزد آن همسایه که گناهان خود از او پوشیده مى داشتم و آن خویشاوند که در اعمال نهانى خود از او شرم مى داشتم، در پناه خود دار.
اى پروردگار من، به آنان اعتماد نکردم که راز مرا پوشیده دارند و به تو- اى پروردگار من- اعتماد دارم که مرا مى آمرزى و تنها تو شایان آنى که بر تو اعتماد کنند. تو بخشنده ترین کسان هستى که به او روى توان کرد، تو مهربان ترین کسان هستى که از او رحمت توان خواست. پس بر من رحمت آور.
ترجمه ارفع
خدایا تو مرا فرمان دادى تخلف کردم و مرا نهى فرمودى انجام دادم و افکار بدم لغزشها را برایم آرایش داد و مى لغزیدم و تقصیر کردم.
الها براى روزه دارى ام روزى را شاهد نمى گیرم و براى نماز شب و تهجدم شبى را پناه نمى طلبم و انتظار ستایش براى کارهاى مستحبى که کرده ام ندارم جز واجبات که اگر کسى آنها را ضایع کند نابود خواهد شد.
الها من به خاطر انجام مستحبات به تو متمسک نمى شوم در حالى که نسبت به بسیارى از واجبات سهل انگارى و غفلت داشته ام و از مواضع احکامت تجاوز کرده و کارهاى حرامى که نهى فرموده ای بجا آورده ام و به گناهان کبیره مبتلا شده که عافیت تو برایم فضاحت آنها را پوشیده است.
و اینجا مکان کسى است که درباره ى نفس خود از تو شرمنده است و بر خویش غضب کرده و از تو راضى است و با تو ملاقات نموده در حالى که نفسى خاشع و گردنى افتاده و پشتى از بار گناه خم شده دارد. به درگاهت ایستاده در حالى که بین خوف و رجاء و ترس از عذابت و امید به بخشش تو قرار دارد
و تو از امیدش برترى و از هر کس سزاوارترى که از او بترسند و تقوى پیشه کنند. پس ای خداى من به آنچه بر تو امید دارم بر من ببخش و از هر چه نگرانم امانم ده و سود رحمتت را شامل حالم کن زیرا که تو از هر که درخواست کنم بخشنده ترى.
خدایا همانطور که در دنیا به عفو و کرمت لغزشهایم را پوشاندى و در دنیاى فانى به فضلت مرا در حضور خلق رسوا نفرمودى از رسوایى هاى جهان آخرت در مکانهایى که فرشتگان مقرب و رسولان مکرم و شهداء و صالحین حضور دارند پناهم ده و از همسایگانى که کارهاى خلافم را از آنها مخفى داشتم و از اقوامى که اعمال پنهانى خود را از آنها مى پوشاندم نیز پناهم ده.
خداوندا به همسایگان و اقوام در پوشیدن اسرارم اعتماد نکردم ولى ای خداى من به مغفرتت درباره ى خودم اعتماد نمودم
و تو سزاوارترى به اعتماد کردن و بخشنده ترین کسى هستى که به او روى مى آورند و به آنکه از تو طلب رحمت مى کند مهربانترى پس بر من رحم کن.
ترجمه استادولی
خدایا، مرا فرمان دادى من ترک فرمان کردم، و مرا بازداشتى من مرتکب آن شدم، و اندیشه نادرست گناه را در نظرم آراست و (در انجام فرمانت) کوتاهى نمودم.
نه مى توانم روزه دارى روزى را شاهد آورم، و نه شب زنده دارى شبى را پناه خود گیرم، و نه عمل مستحبى به خاطر آن که آن را احیا کرده باشم مرا مى ستاید، مگر واجباتت که هر که به آنها بى اعتنا باشد به هلاکت مى رسد.
و من هیچ گاه با فضیلت نافله اى به درگاهت متوسل نشده ام، در حالى که از بسیارى از آداب و شرایط واجبات تو غفلت ورزیده، و از مقامات حدود تو تجاوز کرده، پرده حرام هاى تو را دریده ام، و گناهان بزرگى مرتکب شده ام که مصون داشتنت مرا از رسوایى هاى آنها پرده اى بر روى آنها گردیده است.
و این جایگاه کسى است که در پیشگاه تو از خودش شرمنده، و بر خود خشمگین و از تو خشنود است، از این جهت با روحى فروتن و گردنى فروافتاده و پشتى سنگین از بار گناهان با تو روبه رو شده، در حالى که بر سر دو راهى امید به تو و هراس از تو ایستاده است.
و تویى شایسته ترین کسى که این بنده به او امید داشته، و سزاوارترین کسى که از او مى ترسد و مى پرهیزد، پس اى پروردگار، آنچه امید دارم به من عطا کن، و از آنچه مى ترسم امانم ده، و از رحمت خویش سهمى به من ببخش، که تو گرامى ترین و بخشنده ترین کسى هستى که از او درخواست مى شود.
خدایا، اکنون که در سراى فانى و در حضور همتایانم- چه همسایه اى که گناهانم را از او نهان مى داشتم و چه خویشاوندى که در کارهاى مخفیانه از او شرم مى کردم- مرا به عفو خود پوشاندى، و غرق در فضل خود نمودى، پس، از رسوایى هاى سراى باقى نیز در حضور شاهدان از فرشتگان مقرب و پیامبران مکرم و شهیدان و صالحان پناهم ده.
زیرا- اى پروردگار من- در آمرزش خود اطمینان دارم، و تو شایسته ترین فرد مورد اطمینان، و بخشنده ترین فرد مورد رغبت، و مهربان ترین کسى هستى که از او مهر و رحمت طلبند، پس بر من ترحم کن.
ترجمه الهی قمشه‌ای
اى خدا تو مرا به اوامرى امر فرمودى و من ترک آن اوامر کردم و از افعالى منع فرمودى و من مرتکب شدم و خیالات باطل نفس خطاها را بر من (نیکو) جلوه داد لذا راه تفریط (و عصیان) پیمودم
نه روزى را به روزه گرفتن گواه (طاعت و بندگى خویش) به درگاهت برگرفتم و نه شبى را به تهجد (و نماز شب) قیام کردم و به سحرخیزى به درگاه رحمتت پناه جستم و نه به احیاء سنت الهى پرداختم تا بقاى آن سنت موجب سعادت و حسن ثناء و نام نیک من گردد حاشا که هر کس جانب احترام فرایض و واجبات احکامت را فروگذارد هلاک خواهد شد (یعنى من به سبب تفریط و ترک احیاء و ابقاء سنت و فروض احکامت مستوجب هلاکت و عذاب هستم ولى تو به لطف و کرمت مرا عفو فرمودى)
بارى و من آن نیستم که به فزودن نافله اى (یعنى به انجام کار مستحبى به سویت متوسل شوم (و طمع کنم که دعایم به درگاهت مستجاب و حاجتم روا گردد) در صورتى که اوامر واجبت را که به انجامش وظیفه داشتم بسیارى را به غفلت ترک اطاعت کردم و در مقامات حدود احکامت تجاوز و تعدى روا داشتم و هتک حرمت آن حدود الهى نمودم و بسى گناهان بزرگ مرتکب شدم که عفو و کرمت بر فضیحت و رسوائیم پرده پوشى کرد (وگرنه رسواى عالمى مى گردیدم)
و اکنون تضرع و زارى به درگاهت حال و مقام کسى است که پیش خویش از تو شرمنده و (از اعمال بد) بر نفس خود خشمگین و از تو (که عفو و کرم بسیار فرمودى) و راضى و خشنود است پس تو را با نفس ذلیل خاشع و گردن کج و پشتى زیر سنگینى بار گناهان خم ملاقات مى کند در حالى که بین حال امید و رغبت و خوف و خشیت به درگاهت ایستاده
و تو اى خدا به رجاء و امیدوارى بندگان به لطفت و خوف و ترس خلقان از قهرت از هر کس سزاوارترى (زیرا هر خیر و احسان از جود و کرم تست و هر خسران و زیان از قهر و انتقام تو) پس اى خدا ( کرم کن و) آنچه به کرمت امیدوارم عطا فرما و از آنچه مى ترسم (از قهر و غضبت) مرا ایمن ساز و بر من به عوائد عطایاى رحمتت کرامت فرما که تو اى پروردگار من کمترین کسى که از او درخواست توان کرد (زیرا توئى که از کرم وجود و عنایت خلق را آفریدى و خلق جود و کرم به خلقان دادى و کرامت و احسان خلق رشحى و قطره اى بلکه ظلى و بهره اى از دریاى کرم تست) پس تنها به تو باید خلق امیدوار باشند (که مبداء هر جود و کرم و منبع هر خیر و احسانى نه به خلق که همه هم در وجود و هم در کرم وجود به تو محتاجند.)
اى پروردگار من در صورتى که در دار فناء (و عالم دنیا) تو به عفو و کرم بر عیوب و خطاهایم پرده کشیدى و به فضل و احسان زشتیم مستور فرمودى و به حضور امثال و اقرانم مفتضح و رسوا نساختى پس کرم فرما و هم از فضیحت و رسوائى در عالم بقا و دار آخرت مرا پناه بخش در آن موقف که فرشتگان مقرب و رسولان مکرم و شهیدان راه حق همه گواه (و شاهد و ناظر) اعمال منند و بندگان نیکوکار از همسایگانم که من اعمال زشتم را از آنان پنهان مى داشتم (که مرا رسواى خاص و عام نکنند) و هم از خویشانم که براى حفظ حشمت و آبرویم به آنها اطمینان خاطر نداشتم و مى ترسیدم که بر اسرار پنهانم (و اعمال زشتم) آگاه شوند
و پرده پوشى نکرده (بلکه آبرووشان و وقارم را میان خلق به خاک ریزند) اما به مغفرت و آمرزش تو اى خداى من اعتماد و اطمینان کامل دارم (زیرا بر بندگان آمرزش و پرده پوشى وصف ذاتى تست) و تو اولى هستى از هر کس که به او وثوق توان داشت و تو عطابخش تر هستى از هر کس که به او امیدوار توان بود و با رافت و عاطفه تر از هر کس که از او ترحم طلبند (و به دو همه چشم احسان دارند) پس اى خدا تو به حال من (در هر حال) ترحم کن.
ترجمه سجادی
خداوندا همانا تو مرا امر کردى، پس ترک گفتم و مرا نهى نمودى، پس مرتکب شدم و اندیشه بدْ خطا را براى من آراست، پس (از فرمان تو) کوتاهى نمودم.
نه مى توانم روزه دارىِ روزى را شاهد گیرم و نه شب زنده دارى شبى را پناهِ خود خواهم و نه (عمل) مستحبّى به خاطر زنده ساختنش مرا مى ستاید، مگر واجبات تو، که هر که آن را انجام نداد، به هلاکت رسد.
و من هیچ گاه با فضیلتِ (عمل) مستحبّ به سویت توسّل نمى جویم، با آنکه از بسیارى از شرایط واجبات غفلت نمودم و از به پا داشتن حدود تو تجاوز کرده، پرده حرام ها را دریده ام و گناهان بزرگى انجام داده ام که عافیت داشتن تو از رسوایى هاى آن، براى من پوششى گردید.
و این جایگاه کسى است که درباره خویش، از تو شرمنده گشت و بر خود خشمگین و از تو خوشنود است. پس با وجودى فروتن و گردنى فروافتاده و پشتى گرانبار از (بار) خطاها، پیش روى توست، در حالى که میان (دو راهىِ) میل به تو و ترس از تو ایستاده است.
و تو سزاوارترین کسى هستى که به او امید است و شایسته ترین کسى مى باشى که باید از او ترسید و از او پرهیز نمود. پس اى پروردگار من، آنچه را امید دارم، به من عطا کن، و از آنچه ترسیده ام، مرا ایمنى ده و سود رحمت خود را به من ارزانى دار. که تو بخشنده ترین کسى هستى که از آنها درخواست مى شود.
خداوندا و اکنون که مرا به بخشایشت پوشاندى و (گناه) مرا به فضلت در سراى فانى در حضور همانندانم نهان داشتى، پس از رسوایى هاى سراى باقى، نزد جایگاه هاى شاهدان؛ از فرشتگان ارجمند و پیامبران بزرگوار و شهیدان و صالحان، از همسایه اى که بدى هایم را از او نهان مى داشتم و از خویشاوندى که در کارهاى مخفى خود از او شرم مى نمودم، مرا ایمن ساز.
پروردگار من، در رازپوشى بر من، به آنها اعتماد ندارم و پروردگار من، در آمرزش -براى خود- به تو اعتماد نمودم و تو سزاوارترین کسى هستى که به او اعتماد شد و بخشنده ترین کسى مى باشى که از او درخواست شد و مهربان ترین کسى هستى که از او رحمت خواسته شد. پس به من رحم کن.
ترجمه شعرانی
خدایا! تو مرا امر کردى و من ترک فرمان تو کردم و مرا نهى فرمودى و مرتکب نهى تو گشتم و اندیشه بد، کار زشت را به نظر من نیکو نمود، پس از حد درگذشتم.
هیچ روز را گواه بر روزه ى خود نگیرم و هیچ شب را براى بیدارى و عبادت پناه خود قرار ندهم و هیچ سنتى ستایش من نکند که به آن درست رفتار کرده ام مگر واجبات تو را که اگر کسى آنها را فرو گذارد هلاک شود.
بسیارى نوافل به تو توسل نجویم چون وظائف واجبات را هم چنانکه باید رعایت ننمودم و از حدود مقرر تو در گذشته به حریم حرمت راه یافتم و گناهان بزرگ مرتکب شده ام که تو بر من پرده پوشیدى و مرا رسوا نکردى.
مقام درین کسى ایستاده است از تو شرمسار و بر جان خویش خشمگین و از تو خشنود با دلى شکسته و گردنى فروافکنده پشتى از بار گناه سنگین، از یکسوى به تو امیدوار و از دیگر سوى از تو ترسان است.
چون تو سزاوارترى از همه کس به امید و شایسته ترى به ترس و بیم، پس آنچه امیدوارم اى پروردگار من به من ارزانى دار و از آنچه مى ترسم مرا ایمن گردان و از رحمت خود بهره مند کن که کریمترین کسى که از او حاجت خواهند توئى.
خدایا اکنون که به پرده عفو عیب مرا پوشیدى و میان همکنان در سراى فانى غرق نعمتهاى خود ساختى، در سراى باقى نیز از رسوائیها محفوظ دار. آنجا که گواهان مى ایستند از فرشتگان مقرب و پیغمبران معظم و شهیدان جان باخته در راه دین و شایستگان مومنین. من کار زشت خود را از همسایه پنهان مى کنم و از نمودن راز خود به خویشاوندان شرم دارم.
چون یقین ندارم سر مرا مى پوشند. اما به آمرزش تو اعتماد دارم. تو سزاوارترین کسى به اعتماد داشتن و بخشنده ترین کس که چشم امید به تو است و مهربانترین کس که توقع عفو از تو باید داشت پس بر من ببخشاى.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! فرمانم دادى و من به ترک فرمانت گفتم، و نهیم کردى و من مرتکب شدم، اندیشه ى بد گناه را در دیده ام بیاراست و زیاده روى نمودم.
هیچ روزى را در روزه به سر نبرده ام تا گواه خود گیرم و هیچ شبى را شب زنده دار نبوده ام تا آن را دستمایه ى زینهار خود قرار دهم،
و هیچ سنتى را زنده نکرده ام که مورد ستایش قرار گیرم، جز فرائضى که هر کس به ترک آن گوید هلاک شود. چگونه مى توانم به فضیلت نوافل خود متمسک شوم با آنکه از بسیارى از وظایف خود در اداى فرایضت قصور ورزیده ام و از مرز مناهى تو در گذشته و مرتکب گناهان بزرگ شده ام، که تنها عافیت تو چون پرده اى مرا از رسوایى هاى آن در ذیل خود فرو گرفته است.
در اینجا منم آن کس که به سبب شرم از اعمال خود بر خود خشم زده و از تو خشنود، در ایستاده ام، و با قلبى فروتن و گردنى و پشتى خمیده از بار گناه، امیدوار به تو و هراسناک از تو موضع گرفته ام
و سزاوارتر از تو کسى را نیافته ام که دل در وى بندم یا از وى بترسم یا بپرهیزم.
اى پروردگار من! آنچه را که بدان امید بسته ام به من عطا کن و از آنچه بیم زده ام مرا ایمن گردان و صله ى رحمت خود را بهره ام فرماى، که تو گرامى ترین کسى مى باشى که از او چشم مسئلت دارند.
بار خدایا! اکنون که مرا در زیر پرده ى گذشت خود و در نابود سراى دنیا، در برابر اقران و امثال مرا با تشریف فضلت در پوشیده اى، در سراى پایدار آخرت نیز در مواقف مشهود فرشتگان مقرب و رسولان بزرگوار و شهیدان و صلحا نیز از آن همسایه اى که بدیهایم را از وى نهان مى داشتم و از آن خویشاوندى که نمى خواستم به خفایاى کار من آگاه شود، در پناه گیر!
پروردگارا! من به رازدارى آنها اطمینان نکردم و تنها، پروردگارا، وثوقم به توست، و تنها تویى که سزاوارترین کس به اطمینانى و تو بخشنده ترین کسى مى باشى که روى بدو کنند و تو مهربان ترین کسى مى باشى که از او چشمداشت مهربانى دارند، پس به من رحم کن!
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا تو مرا (به کار نیک) فرمان دادى (فرمانت را) بجا نیاوردم، و مرا (از کار زشت) نهى کرده بازداشتى من (آن را) بجا آوردم، و اندیشه ى بد خطاء و نادرستى را براى من آراست پس (در انجام فرمانت) تقصیر و کوتاهى کردم
و روزى را به روزه داشتنم گواه نمى گیرم (روزى را روزه ى پسندیده نگرفته ام تا آن را گواه خود گردانم) و از شبى به سبب شب زنده داشتنم پناه نمى طلبم (شبى براى عبادتى که پذیرفته شده باشد بیدار نبوده تا به آن پناه برم) و مستحبى (آنچه در شرع بجا آوردن آن رجحان و برترى داشته و گناهى در بجا نیاوردن آن نیست) بر اثر بجا آوردن آن مرا ثنا نگفته نمى ستاید جز واجبات تو که هر که آن را ضائع کرده و بجا نیاورده هلاک گشته به کیفر خواهد رسید
و من به سبب شرافت و برترى مستحبى به سوى تو توسل نمى جویم با اینکه از بسیارى از شرائط واجبات تو غافل بوده آنها را بجا نیاورده ام، و از مواضع احکام تو تجاوز کرده پرده هاى نواهى تو را دریده (آنها را مرتکب شده)ام، و گناهان بزرگى را بجا آورده ام که سلامت داشتن (عفو و گذشت) تو از رسوائیهاى آنها براى من پرده و پوششى است
و این (جاى من) جاى کسى است که درباره ى نفس خویش (بر اثر نافرمانى) از تو شرمنده گشته، و بر نفس خود خشم نموده، و از تو (بر اثر رحمت و مهربانیت) خشنود گردیده، پس با تنى فروتن و گردنى افتاده و پشتى از گناهان گرانبار پیش تو آمده در حالیکه میان امید به (عفو) تو و ترس از (عذاب) تو بپا ایستاده
و توئى سزاوارتر کسى که به او امید داشته، و شایسته تر کسى که از او بترسد و بپرهیزد، پس اى پروردگارم آنچه را امیدوارم بر من ببخش، و از آنچه مى ترسم ایمنم گردان، و سود رحمت خود را به من احسان فرما، زیرا تو کریم و بخشنده ترین کسانى هستى که از آنها درخواست مى نمایند.
بار خدایا چون (گناهان) مرا به عفو و گذشت و احسان و نیکى خود در سراى نیستى (دنیا) در حضور نظائر و مانندها (ى من) پوشاندى (رسوایم نکردى) پس از رسوائیهاى سراى هستى (آخرت) در جایگاههاى حاضرین از فرشتگان ارجمند و پیغمبران گرامى و آنانکه در راه خدا کشته شده اند و نیکوکاران پناهم ده از همسایه اى که بدیهایم را از او پنهان مى نمودم، و از خویشاوندى که در کارهاى پنهانى خود از او شرم مى داشتم
پروردگارا من به ایشان (همسایه و خویشاوند) در رازپوشى بر من اعتماد ننمودم، و به تو اى پروردگارم در آمرزش براى خود اعتماد نمودم، و توئى سزاوارتر کسى که به او اعتماد گردد، و بخشنده تر کسى که به او رو آورده شود، و مهربانتر کسى که از او مهربانى خواسته شود، پس به من رحم فرما.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
الهى تو مرا فرمان دادى و من آن را فرو گذاشتم، و مرا نهى نمودى ولى من مرتکب شدم، و اندیشه زشت و خیال ناروا گناه را در نظرم آراست پس تقصیر کردم، نه روزى را به روزه داشتنم گواه مى گیرم و نه از شب به سبب شب زنده داریم زینهار مى طلبم، و نه سنّتى را احیا کرده ام تا مرا ثنا گوید، جز واجبات تو که هرکس آنها را ضایع کند هلاک شود، و به وسیله مستحبى و نافله اى به تو توسل نمى جویم، در صورتى که بسیارى از شروط واجبات را به غفلت فروگذاشته ام. و از مقام حدود تو فراتر رفته، پرده هاى حرمت را دریدم، و گناهان بزرگ مرتکب شدم، که تنها عافیت تو در برابر رسوائى هایم پرده کشیده است.
و این مقام من مقام کسى است که از شرمسارى بر نفس خویش خشمگین شده و از تو خوشنود گشته، پس با دلى خاشع و گردنى خاضع و پشتى از خطاها سنگین و گرانبار پیش تو آمده، در حالى که بین بیم و امید به پا ایستاده، و تو شایسته تر کسى هستى که به او امید ورزد و شایسته تر کسى هستى که از او بترسد و بپرهیزد.
پروردگارا آنچه را به آن امیدوارم به من عطا کن، و از آنچه مى ترسم مرا ایمن ساز، و رحمتت را شاملم گردان، زیرا که تو کریمترنى کسى که از او درخواست شود هستى.
الهى اکنون که مرا به پرده عفو خود مستور ساختى، و مشمول فضل خویش در این جهان فانى در معرض دید همدوشان نمودى، پس مرا از رسوائیهاى سراى باقى در پیش روى حضّار و تماشائیان از فرشتگان مقرب و پیامبران گرامى و شهدا و صالحین پناه ده، و نیز از همسایه اى که بدی هایم را از او مى پوشدم، و از خویشاوندى که در کارهاى پنهانى خود از او شرم مى داشتم،
الهى من به راز پوشى آنان اطمینان نداشتم، ولى به آمرزش تو اطمینان کامل داشتم، و تو سزاوارتر کسى هستى که به اعتماد شود، و بخشنده تر کسى هستى که به او روى آورده شود، و مهربان تر کس هستى که مهر و محبتش خواسته شود، پس به من رحم کن.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم انک امرتنى فترکت. و نهیتنى فرکبت».
بار خدایا، به درستى که امر فرمودى مرا به طاعات، و من ترک آنها کردم. و نهى کردى و بازداشتى مرا از معاصى، و من مرتکب منهیات شدم.
«و سول لى الخطاء خاطر السوء ففرطت».
سولت له نفسه امرا، اى: زینته له. قال شیخنا البهائى: الخطاء خطا.
(یعنى:) و زینت داد و به نیکى وانمود از براى من اندیشه ى بد من خطا را، پس از حد درگذشتم.
«و لا استشهد على صیامى نهارا. و لا استجیر بتهجدى لیلا. و لا تثنى على باحیائها سنه».
«سنه» مرفوع على ان یکون فاعلا لقوله علیه السلام «تثنى».
معناه: لا صوم لى فاستشهد به و لا تهجد لى فاستجیر به. یقال: تهجد الرجل، اذا سهر و القى الهجود -و هو النوم- عن نفسه. و لا سنه فعلت فتثنى على باحیاء ذلک السنه.
یعنى: روزه نداشتم در روزى که او را گواه خود سازم. و بیخوابى بجا نیاورده ام در شبى تا پناه به او ببرم. و سنتى نکرده ام تا به سبب احیاى آن سنت، ثنا کند بر من.
پس ضمیر مونث در «احیائها» راجع است به «سنه». و این اضمار قبل از ذکر است لفظا لا رتبه، چنانکه معلوم شد.
و مخفى نماند که صدور امثال این گفتگوها از معصومین رعایت نوعى است از ادب، یا به جهت اعلام شیعیان و تعلیم ایشان است در سلوک سبیل دعا و خواهشگرى، یا بنابر آن وجهى است که در دعاى نهم که دعاى اشتیاق به طلب مغفرت بوده باشد، از بهاءالدین على بن عیسى اربلى جامع کتاب کشف الغمه نقل شده.
«حاشا فروضک التى من ضیعها هلک».
کلمه حاشا للاستثناء. فذهب سیبویه الى انها حرف دائما بمنزله الا، لکنها تجر المستثنى. و ذهب المازنى و المبرد و الاخفش الى انها تستعمل کثیرا حرفا جارا و قلیلا فعلا متعدیا جامدا لتضمنه معنى الا و ینصب المستثنى. و سمع: اللهم اغفرلى و لمن یسمع حاشا الشیطان و ابا الاصبغ. و قال:
حاشا اباثوبان ان به * ضنا عن الملحاه و الشتم
و فاعل حاشا ضمیر مستتر عائد على مصدر الفعل المتقدم علیها او اسم فاعله او البعض المفهوم من الاسم العام. فاذا قیل: قام القوم حاشا زیدا، فالمعنى: جانب قیامهم او القائم منهم او بعضهم زیدا. قاله صاحب مغنى اللبیب. و بالنصب و الجر روى «فروضک» فى هذا المقام.
یعنى: بار خدایا، امر کردى به طاعت و من ترک آنها کردم الا فریضه هاى تو که ترک آنها نکردم که هر کس آن را تضییع کرد و به جا نیاورد به هلاکت رسید.
«و لست اتوسل الیک بفضل نافله مع کثیر ما اغفلت من وظائف فروضک و تعدیت عن مقامات حدودک الى حرمات انتهکتها».
«وظائف فروضک»، الوظائف ما یقدره الانسان من عمل فى کل یوم او اطعام او رزق.
و الحدود: جمع الحد، و هو بمعنى المنع. یقال: حد الدار هو النهایه التى تمنع ما رواه. فحدود الله على ضربین. منها ما لا یقرب منه، کالزنا و شبهه. قال الله تعالى: (تلک حدود الله فلا تقربوها) و منها ما لا یتعدى کتزویج الاربع و ما اشبهه. قال الله تعالى: (تلک حدود الله فلا تعتدوها). و یقال للحدود التى تمسک الماء بین الارضین حدود، لمنعها الماء.
و الحرمات -بضم الحاء و الراء المهملتین-: جمع الحرمه. و انتهکت، اى: بالغت، افتعال من النهک یقال: نهکت من الطعام: بالغت فى اکله. و نهک عرضه، اى: بالغ فى شتمه. و نهکه السلطان عقوبه، اى: بالغ فى عقوبته. و انتهاک الحرمه: تناولها بما لا یحل.
یعنى: و نیستم من که متوسل شوم به سوى تو به زیادتى سنتى از سنتها با آنکه بسیارى از وظایف واجبات و فریضه هاى تو را فروگذاشت کردم و تعدى نموده ام و درگذشته ام از جایگاه حدود و نهایاتى که تو تعیین نموده اى براى بندگان خود که تعدى از آنها موجب نکال و عقوبات است و رسیده ام به حرامهایى که تناول نموده ام آن حرامها را و خورده ام آن را.
«و کبائر ذنوب اجترحتها».
قوله علیه السلام: «و کبائر» -بالجر- عطف على «حرمات».
و جرح و اجترح، اى: اکتسب. و سمیت اعضاء الانسان جوارح لانها یکتسب و ینصرف بها.
یعنى: و رسیده ام به گناهان کبیره اى که اکتساب کرده ام آن گناهان را. یعنى حاصل کرده ام به سعى خود.
«کانت عافیتک لى من فضائحها سترا».
یقال: عافاه الله و اعفاه بمعنى. و الاسم: العافیه، و هى دفاع الله تعالى عن العبد و نجاته من السوء.
و الفضائح: جمع الفضیحه، و هى کشف العیوب و المساوى. یقال: فضحه فافتضح، اذا انکشف مساویه. و الاسم: الفضیحه.
یعنى: و هست رستگارى دادن تو مرا از رسوایى این گناهان، پرده ى عفو تو که بپوشانى مرا از آن گناهان.
«و هذا مقام من استحیا لنفسه منک و سخط علیها و رضى عنک، فتلقاک بنفس خاشعه، و رقبه خاضعه، و ظهر مثقل من الخطایا، واقفا بین الرغبه الیک و الرهبه منک».
تلقاک، اى: استقبلک. و فى الحدیث: «نهى عن تلقى الرکبان». یعنى ان یستقبلها لیبتاع منهم قبل ان یعرفوا الاسعار.
یعنى: این جایگاه آن کسى است که شرم داشته از بدکرداریهاى خود از تو، و خشم گرفته بر نفس خویشتن و خشنود باشد از تو، پس شتافت به سوى تو با نفسى ترسناک و گردنى فرونهاده و پشتى گرانبار از گناهان خود، ایستاده میان رغبت و میل کردن به سوى تو و ترسیدن از تو. یعنى میان خوف و رجا مانده.
«و انت اولى من رجاه و احق من خشیه و اتقاه. فاعطنى -یا رب- ما رجوت. و آمنى ما حذرت. وعد على بعائده رحمتک. انک اکرم المسوولین».
و تو اولى و سزاوارترین آن کسانى که امید دارد به او امیدوار و سزاوارترین آن کسانى که ترس دارد و مى پرهیزد او را ترسکار. پس بخشایش نما مرا -اى پروردگار من- آنچه امید دارم من آن را. و ایمن گردان مرا از آنچه ترسیدم آن را. و تفضل و احسان نما بر من به مکرمت و رحمت خود. زیرا که تو کریمترین آن کسانى که از او چیزى مى خواهند.
«اللهم و اذ سترتنى بعفوک، و تغمدتنى بفضلک فى دار الفناء بحضره الاکفاء».
یقال: تغمدت فلانا: سترت ما کان منه. و اصله: تغمدت السیف، اى: جعلته فى غمده.
و الاکفاء: جمع الکفو. اى: بحضور الامثال و الاشباه.
یعنى: بار خدایا، چون پوشانیدى گناهان مرا به عفو و فضل خود در سراى نیستى -که سراى دنیا بوده باشد- به حضور همسران و امثال من.
«فاجرنى من فضیحات دار البقاء، عند مواقف الاشهاد من الملائکه المقربین و الرسل المکرمین و الشهداء و الصالحین، من جار کنت اکاتمه سیئاتى و من ذى رحم کنت احتشم منه فى سریراتى».
احتشم منه، اى: استحیى منه.
(یعنى:) پس پناه ده مرا از رسواییهاى دار بقا -که نشئه ى آخرت است- نزد ایستاد نگاه حاضرین از ملائکه ى مقربین و پیغمبران گرامى داشته شده ها و شهیدان و صالحان، از همسایه اى که بودم که پنهان مى داشتم از او گناهان خود را و از خویشان خود که خجالت و حشمت و شرم مى بردم از ایشان در اعمال نهانى.
«لم اثق بهم -رب- فى الستر على. و وثقت بک رب فى المغفره لى. و انت اولى من وثق به، و اعطى من رغب الیه، و اراف من استرحم. فارحمنى».
«رب» اصله: یا رب. حذفت منه حرف النداء.
و «اعطى» فى قوله علیه السلام:«اعطى من رغب الیه» اسم تفضیل. و اشتقاقه من غیر الثلاثى المجرد کما جوزه سیبویه و اتباعه، لما سمع من قول العرب: هو اولاهم للمعروف، و اعطاهم للدراهم، حجه قاطعه على جوازه. و ما ذهب الیه اکثر النحاه من المنع منه غیر مسموع مع وقوعه فى کلام المعصوم.
یعنى: وثوق و اعتماد نکردم به همسران و خویشاوندان خود -اى پروردگار من- در پوشیدن ایشان آن گناهان را بر من. و وثوق و اعتماد نمودم به تو -اى پروردگار من- در آمرزیدن تو مرا. و تویى سزاوارترین آن کسانى که وثوق داشته مى شود به او، و بخشنده ترین آن کسانى که رغبت و میل کرده مى شود به سوى او، و مهربانترین آنانى که رحمت خواسته مى شود از او. پس رحمت کن و ببخشا مرا، اى پروردگار من.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
تسویل: زینت دادن، یعنى خیالات بد زینت داد براى من خطاء را.
نهارا: مى تواند مفعول استشهد باشد و مى تواند مفعول صیام باشد پس معنى عبارت چنین مى شود بنابر اول که شاهد نمى گیرم بر روزه ى خود روزى را و بنابر ثانى شاهد نمى گیرم احدى را به روزه ى روز خود.
تهجد: از هجود به معنى ترک خواب در شب، یعنى بیدارى شبى هم ندارم که به او پناه ببرم.
تثنى: از ثناء سنت و طریقه و حکم فاعل تثنى سنه یعنى پناه نمى کند بر من سنتى به سبب زنده داشتن او احیاء سنت نه اینکه به جا آوردن او باشد بلکه احیاء سنت آن است که او را شایع و فاش کند نزد مردم. به عبارت اخرى امر مرده را زنده نماید.
حاشا: بعضى کلمه ى استثناء دانسته اند به استثناء متصل و مستثنى منه سنت گمانم آن است که حاشا در مقام تنزیه خود است که چنین دعوى
اللغه:
انتهاک: پرده دریدن.
اجتراح: کسب نمودن.
الاعراب:
فروضک مى شود به جر خوانده شود و حاشا جار و منصوب هم بنا بر استثناء و حاشا ادات آن و مرفوع فاعل.
یعنى: مگر فرضهاى تو که هر که ضایع نمود آنها را هلاک است، و نیستم من که وسیله جویم به سوى تو به فضیلت نافله با وجود بسیار چیزى که غافل شدم از شرایط فرضهاى تو، و در گذشتم از مقامات حدود تو به سوى حرمتهائیکه مبالغه نمودم در دریدن آنها و گناهانى که کردم آنها را، و بود عافیت تو مرا از رسوائى آن گناهان پرده.
یعنى: این مقام کسى است که خجالت مى کشد از براى خود از تو، و غضب بر نفس خود نمود یعنى از خود بدش آمد و راضى شد از تو پس آمد نزد تو.
فقوله: «وعد على»، یعنى شفقت نما بر من به منفعت رحمت خود.
اللغه:
تغمد: پوشانیدن.
اکفاء: جمع کفو به معنى امثال و اقران.
اشهاد: یعنى حضار.
احتشام: یعنى سخت و صعب بودن.
مقصود این است که در دنیا که دار فناء است پوشیدى به عفو خود گناه مرا از حاضران از امثال من پس پناه بده مرا در روز قیامت از رسوائى نزد حاضران ملائکه و انبیاء و شهیدان و صالحان چه بسا از همسایه که پوشانیدم از آنها گناه خود را و از خویشى که بودم شرمگین و خجالت مى کشیدم از او در کارهاى خود، و اعتماد به او نداشتم.
اى خداى بزرگ در پوشیدن گناهم اعتماد به تو دارم در آمرزیدن مر مرا الخ.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
پس از آن اضافه مى کند: (بار خداوندا تو مرا (به کارهائى) فرمان دادى ولى من (آنها را) ترک کردم) (اللهم انک امرتنى فترکت).
(و از انجام (امورى) نهى فرمودى ولى من مرتکب شدم) (و نهیتنى فرکبت).
(اندیشه و خاطرات بد، گناهان و خطاها را در نظرم بیاراست و لذا در اجتناب از آنها تقصیر نمودم) (و سول لى الخطا خاطر السوء ففرطت).
من در انجام واجبات و فرائض آنچنان کوتاهى کردم که: (هیچ روزى را بر روزه و صیام خود نمى توانم گواه بگیرم و به هیچ شبى از تهجد و شب زنده دارى خود نمى توانم پناه ببرم) (و لا استشهد على صیامى نهارا، و لا استجیر بتهجدى لیلا).
(و هیچ سنت و راه رسم خوبى مرا به خاطر احیاء خود ستایش نمى کند) (و لا تثنى على باحیائها سنه).
به جز فرائض و واجباتى که هر کس آنها را ضایع سازد هلاک خواهد شد) (حاشى فروضک التى من ضیعها هلک).
(من هرگز چنین نبوده ام که با انجام نافله ها به تو متوسل گردم- با اینکه از وظائف واجب فراوانى غفلت ورزیده ام-) (و لست اتوسل الیک بفضل نافله مع کثیر ما اغفلت من وظائف فروضک).
علاوه بر این (در موارد بسیارى از پایگاههاى حدود و ثغور تو تجاوز کرده، به هتک حرمتهایت پرداخته و گناهان کبیره اى را مرتکب شده ام) (و تعدیت عن مقامات حدودک الى حرمات انتهکتها و کبائر ذنوب اجترحتها).
تنها آنچه به داد من رسیده (عافیت تو نسبت به من است که همچون ستر و پوششى بر فضائح و رسوائى آنها فروافتاده) (کانت عافیتک لى من فضائحها سترا).
در رابطه با همین مطالب و به صورت نتیجه گیرى و تسلیم، عرضه مى دارد: (این مقام کسى است که در پیش خود از تو شرمسار، بر خود خشم گرفته و از تو راضى و خشنود است) (و هذا مقام من استحیا لنفسه منک، و سخط علیها، و رضى عنک).
لذا (با دلى خاشع، گردنى کج، پشتى گرانبار از خطاها و گناهان در پیشگاه تو در میان بیم و هراس برپا ایستاده و با تو روبرو شده است) (فتلقاک بنفس خاشعه، و رقبه خاضعه، و ظهر مثقل من الخطایا، واقفا بین الرغبه الیک و الرهبه منک).
(تو شایسته ترین کسى هستى که مى توان به او امیدوار بود) (و انت اولى من رجاه).
(و سزاوارترین کسى که باید از او ترسید و هراس داشت) (و احق من خشیه و اتقاه).
(بنابراین -اى پروردگار من- آنچه را که به تو امید دارم به من عطا فرما) (فاعطنى یا رب ما رجوت).
(و از آنچه در بیم و هراسم مرا ایمنى بخش) (و آمنى ما حذرت).
(صله و جایزه ى رحمتت را به من مرحمت فرما که تو کریمترین مسئولانى) (وعد على بعائده رحمتک، انک اکرم المسوولین).
در فراز سوم مى افزاید (بار الها! هم اکنون که مرا با پرده ى عفوت مستور ساخته اى، و در این دنیاى فانى در حضور اقران و همردیفان مرا با فضل خود پوشانده اى، از تو مى خواهم که از رسوائیهاى سراى بقا و در مواقف شهود و گواهان و حضار صحنه ى قیامت، مرا پناه دهى) (اللهم و اذ سترتنى بعفوک، و تغمدتنى بفضلک فى دار الفناء بحضره الاکفاء فاجرنى من فضیحات دار البقاء، عند مواقف الاشهاد).
به دنبال این قسمت از شاهدان و گواهان مواقف قیامت نام برده، از خداوند مى خواهد که اسرار و فضایح او را از نامحرمان مکتوم دارد و مرا پناه ده و اسرارم را مکتوم دار هنگامى که شهود و گواهان در صحنه ى قیامت حاضر شده اند یعنى از: (فرشتگان مقرب، پیامبران مکرم شهداء و صالحان، از همسایه اى که گناهانم را از او کتمان مى کردم و از خویشاوندانى که آشکار شدن اسرارم را از آنها شرم مى داشتم) (من الملائکه المقربین و الرسل المکرمین و الشهداء و الصالحین، من جار کنت اکاتمه سیئاتى، و من ذى رحم کنت احتشم منه فى سریراتى).
(پروردگارا من به آنها در پرده پوشى اسرارم اعتماد نداشتم اما به تو در مغفرت و آمرزش اطمینان پیدا کرده ام) (لم اثق بهم رب فى الستر على، و وثقت بک رب فى المغفره لى).
به خوبى مى دانم که (تو شایسته ترین کسى هستى که باید به او اعتماد کرد) (و انت اولى من وثق به).
(بخشنده ترین کسى که به او رغبت مى توان نمود) (و اعطى من رغب الیه).
(و رئوفترین کسى که مى توان از او درخواست رحمت و مهربانى کرد (و اراف من استرحم).
حال که چنین است (بر من رحمت آور و مورد مهربانیم قرار ده) (فارحمنى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۷۸-۶۴
«اللّهمّ إنّک أمرتنی فترکت، و نهیتنی فرکبت، و سوّل لی الخطاء خاطر السّوء ففرّطت».
تاکید الجمله لغرض کمال قوه اعترافه بمضمونها. و لم یتعرض لمتعلق الامر و الترک و لا النهى و الرکوب، اما لظهور ان المراد: امرتنى بالخیر و الاحسان فترکت ما امرتنى به، و نهیتنى عن الفحشاء و المنکر، فرکبت ما نهیتنى عنه، بدلیل «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذى القربى، و ینهى عن الفحشاء و المنکر و البغى».
و اما لان المراد: وجد منک الامر و النهى، فوجد منى الترک و الرکوب، کقولهم: امرته فعصانى.
قال الزمخشرى: المامور به فى هذا الکلام غیر مدلول علیه، و لا منوى، لان من یتکلم بهذا الکلام فانه لا ینوى لامره ما مامورا به و کانه یقول: کان منى امر، فلم تکن منه طاعه، کما ان من یقول: فلان یعطى و یمنع، و یامر و ینهى، غیر قاصد الى مفعول. انتهى. و هذا الوجه اولى.
و رکب الامر، و ارتکبه: باشره، و منه رکب ذنبا، و لا یستعمل الا فى ما فیه صعوبه او قبح.
و التسویل: تحسین الشىء و تزیینه و تحبیبه الى الانسان لیفعله او یقوله.
و فى القاموس: سولت له نفسه کذا: زینت، و سول له الشیطان: اغواه.
و الخطاء: بفتحتین، ضد الصواب. و یحتمل ان یراد به هنا الاثم، و الذنب لغه فى الخطا -بالکسر و السکون- و قد قرىء قوله تعالى: «ان قتلهم کان خطا کبیرا» بالوجهین.
قال المفسرون: الخطا -بالکسر و السکون- الاثم، یقال: خطا خطا کاثم اثما، وزنا و معنى.
و قرىء بفتحتین بمعناه، کالمثل و المثل، و الحذر و الحذر.
و قیل: ضد الصواب.
و الخاطر: ما یرد على القلب، و یمر بالبال، و هو اقسام:
رحمانى: و هو ما کان باعثا على ما فیه صلاح و قربه، و یسمى الهاما.
و نفسانى: و هو ما فیه حظ للنفس، و یسمى هاجسا.
و شیطانى: و هو ما یدعو الى مخالفه الحق، و یسمى وسواسا.
و قد تقدم الکلام على ذلک بابسط من هذا.
و لما کان ینقسم الى حسن و قبیح قیده علیه السلام بالاضافه الى السوء، و هو فى النسخه المقابله على نسخه الشهید بخطه بفتح السین، و فى غیرها بالضم، و قرى قوله تعالى: «علیهم دائره السوء» بالوجهین.
قیل: هما لغتان من «ساء، یسوء» اذا قبح. غیر ان المفتوح غلب فى ان یضاف الیه ما یراد ذمه، و المضموم جرى مجرى الشر، و کلاهما فى الاصل مصدر. و قیل : هو بالفتح مصدر، و بالضم اسم منه.
و قیل: المفتوح: الرداءه و الفساد، و المضموم: الشر و الضرر.
و فرط فى الامر تفریطا: قصر فیه وضیعه و عدم التعرض للمفرط فیه، لان المراد وجد منى التفریط، کما یقال: فلان یعطى و یمنع.
و تقدیم المفعول، اعنى الخطاء على الفاعل، و هو خاطر السوء، للاهتمام به من حیث انه نصب عینیه، و ان التفات خاطره الیه اشد. و الله اعلم.
الواو عاطفه. و جعلها للاستئناف کما زعم بعضهم لا داعى الیه، لعدم انقطاع الجمله مما قبلها.
و استشهد به: طلبت منه ان یشهد.
و النهار: من طلوع الفجر الى غروب الشمس، و هو مرادف للیوم.
و استجاره: طلبت منه ان یجیره، اى یومنه، و یمنعه.
و اللیل: من غروب الشمس الى طلوع الفجر الصادق.
و التهجد: تفعل من الهجود، قال ابوعبیده و ابن الاعرابى و الفارابى و الجوهرى: هجد و تهجد. اى نام لیلا، و هجد و تهجد. اى: سهر، و هو من الاضداد، و منه قیل: لصلاه اللیل التهجد.
و قال الازهرى و جماعه: الهجود فى الاصل هو النوم باللیل، و لکن تاء التفعل فیه لاجل التجنب. و منه تاثم و تحرج اذا القى الاثم و الحرج عن نفسه، فکان المتهجد یدفع الهجود عن نفسه.
و فى الاساس: تهجد الرجل: ترک الهجود للصلاه.
و قال المبرد: التهجد: السهر للصلاه، او لذکر الله.
و عن ابن عباس فى قوله تعالى: «و من اللیل فتهجدبه» اى فصل بالقرآن.
و قال على بن ابراهیم: التهجد: صلاه اللیل.
و اکثر المفسرین على ان التهجد لا یکون الا بعد النوم، و قال بعضهم: ما تنفلت به فى کل اللیل یسمى تهجدا.
قال بعض المحشین: قوله علیه السلام «نهارا» اما مفعول استشهد، و اما متعلق بصیامى، و المفعول مقدر، و التقدیر: و لا صمت نهارا صیاما مبرورا، فاستشهد النهار، او الله، او الملائکه على ذلک. و کذلک قوله «لیلا» متعلق ب«تهجدى»، اى: و لا تهجدت لیلا تهجدا مقبولا فاستجیر به. انتهى.
و قال آخرون: کل من النهار و اللیل مفعول به، لاظرف، و التقدیر: لا استشهد نهارا على صیامى، و لا استجیر لیلا بتهجدى، اى لا اطلب من نهار ان یشهد لى على صیامى فیه، و لا اطلب من اللیل ان یجیرنى بسبب تهجدى فیه.
اقول: و العباره تحتمل معنى آخر لم یتعرض له احد، و لعله انسب مما ذکر، و هو ان یکون المراد بقوله علیه السلام «لا استشهد و لا استجیر» لا یکون منى استشهاد و لا استجاره، تنزیلا للمتعدى منزله اللازم، من غیر اعتبار تعلقه بمستشهد و مستجار عام او خاص، على حد قولهم: من یسمع یخل، اى یکن منه خیله، اى ظن.
و نهارا و لیلا منصوبان على الظرفیه للصیام و التهجد، و المعنى لا یکون منى استشهاد على صیامى فى نهار، و لا یکون منى استجاره بسبب تهجدى فى لیل. و غرضه نفى الصیام و التهجد مطلقا، من باب نفى الشى ء بنفى لازمه، اى: لا صیام لى فى نهار فاستشهد علیه، و لا تهجدلى بلیل فاستجیر بسببه، کقوله: و لا ترى الضب بها ینجحر، اى لا ضب و لا انجحار.
فان قلت: الصیام لا یکون الا نهارا، و التهجد لا یکون الا لیلا، فما فائده حملهما على الظرفیه؟
قلت: فائدته الدلاله على البعضیه من حیث الافراد بما فیهما من التنکیر الدال على البعضیه، فان قولک: رکبت نهارا و سرت لیلا یفید بعضیه زمان سیرک من الایام و اللیالى، الا ترى: ان المحققین من المفسرین قالوا فى قوله تعالى: «سبحان الذى اسرى بعبده لیلا»، ان قوله: «لیلا» مع ان الاسراء انما یکون لیلا، لافاده قله زمان الاسراء بما فیه من التنکیر الدال على البعضیه من حیث الاجزاء، دلالته على البعضیه من حیث الافراد.
فان قولک سرت لیلا، کما یفید بعضیه زمان سیرک من اللیالى یفید بعضیته من فرد واحد منها، بخلاف ما اذا قلت: سرت اللیل، فانه یفید استیعاب السیر له جمیعا فیکون معیارا للسیر لا ظرفا له، و الله اعلم.
قوله علیه السلام «و لا تثنى على باحیائها سنه» اثنیت على زید: ذکرته بالجمیل او اتیت بما یشعر بتعظیمه مطلقا، و الاسم الثناء -بالفتح و المد-.
و اما ما ذکره ابن القطاع و غیره من ان الثناء یستعمل فى الجمیل و القبیح، فقال الامام البطلیوسى: هو مردود، بان المستعمل فیهما انما هو النثاء بتقدیم النون على الثاء المثلثه، و اما الثناء بتقدیم الثاء على النون فاستعماله فى القبیح انما هو على ضرب من التاویل کالمشاکله و الاستعاره التهکمیه.
و الضمیر فى احیائها راجع الى السنه، و جاز اعاده الضمیر الى المتاخر لتقدمه فى الرتبه، اذ هو فاعل. و الاصل فیه ان یتصل بفعله.
و السنه فى الاصل: الطریقه و السیره، و فى الشرع: ما رغب فیه الشارع و لم یوجبه.
قال بعضهم: السنه و المندوب و التطوع و النفل و المرغب فیه و المستحب کلها بمعنى واحد، و هو ما کان فعله راجحا على ترکه، و لا اثم فى ترکه، سواء دل علیه کتاب او سنه.
و قد یراد بها ما امر به النبى صلى الله علیه و آله و سلم، و نهى عنه، و ندب الیه قولا و فعلا مما لم یات به الکتاب العزیز، و لهذا یقال فى ادله الشرع: الکتاب و السنه، اى القرآن و الحدیث.
و قد یراد بها مطلق الطریقه النبویه، و الشریعه المحمدیه، الشامله لما ورد به الکتاب و الحدیث، فرضا کان او مستحبا، و علیه قول امیرالمومنین صلوات الله و سلامه علیه: السنه: سنتان، سنه فى فریضه، الاخذ بها هدى، و ترکها ضلاله، و سنه فى غیر فریضه، الاخذ بها فضیله، و ترکها الى غیر خطیئه.
و المراد باحیائها اقامتها و الاعتناء بها، و المواظبه علیها، و المحافظه على حدودها.
و «الباء»: للسببیه، اى بسبب احیائها.
و تقدیمه على الفاعل للعنایه و الاهتمام. و قول بعضهم: یمکن ان یکون الضمیر من «احیائها» عائد الى اللیل، و المعنى لا تثنى على سنه باحیاء لیل، لا یخفى بعده:
و اسناد الثناء الى السنه مجاز عقلى، من باب اسناد الشىء الى سببه، او استعاره بالکنایه، بجعل السنه استعاره عن الفاعل الحقیقى بواسطه المبالغه فى التشبیه، و جعل نسبه الثناء الیها قرینه للاستعاره، و هو مذهب صاحب المفتاح.
قوله علیه السلام «حاشا فروضک التى من ضیعها هلک».
«حاشا» هنا استثنائیه، فذهب سیبویه و اکثر البصریین الى انها حرف دائما بمنزله «الا»، و انکروا النصب بعدها.
و ذهب المبرد و الزجاج و الاخفش و آخرون الى انها تستعمل کثیرا حرفا جارا، و قلیلا فعلا متعدیا جامدا، لتضمنه معنى «الا». فتنصب ما بعدها. و فاعلها ضمیر مستتر وجوبا، و سمع: اللهم اغفرلى و لمن یسمع، حاشا الشیطان و ابا الاصبغ.
و الروایه فى الدعاء وارده بالوجهین، فالجر على انها حرف، و النصب على انها فعل بمعنى جانب. و فاعلها مستتر عائد اما الى مصدر متصید من الکلام الذى قبلها، و المعنى جانب اعترافى بعدم قیامى بالطاعات المذکوره- فروضک، او الى اسم فاعل مفهوم منه، اى جانب المعترف منى فروضک.
و هذان قولان فى مرجع الضمیر، الاول للکوفیین، و الثانى لسیبویه، و ذهب الفراء الى انها فعل لا فاعل له، کقلما، لما اشربته من معنى «الا».
و انما استثنى علیه السلام بحاشا، لما فیها من معنى التنزیه، تنزیها لفروضه تعالى من تضییعها.
و لذلک قال ابن الحاجب: انما یستثنى ب«حاشا» حیث یتعلق الاستثناء بما فیه تنزیه، کقولک: ضربت القوم حاشا زید، و لا یحسن: صلى الناس حاشا زید، لفوات معنى التنزیه.
و الاستثناء هنا متصل، لانه من مضمون الکلام السابق، و هو الاعتراف بالتفریط فى الطاعات و العبادات، او من السنه الشامله للفرض و الندب، و ان کان العطف محتویا على ثلاثه اشیاء، کقوله علیه السلام «الا ان کل دم و مال و ماثره کانت فى الجاهلیه، فهى تحت قدمى هاتین الا سدانه الکعبه، و سقایه الحاج.
قال الزمخشرى: هذا استثناء عن الماثره، و ان احتوى العطف على ثلاثه اشیاء، و نظیره قولک: جاءنى بنو ضبه و بنوالحرث و بنوعبس الا قیس بن زهیر، و ذلک لان المعنى یدعوه الى متعلقه. انتهى.
یعنى ان قیسا من بنى عبس، فلا یتعلق الا به. اذا عرفت ذلک، فقول بعضهم: الاستثناء بحاشا هنا منقطع، لیس کما ینبغى.
و الفروض: جمع فرض، و هو لغه: التقدیر، و شرعا: ما امر الله تعالى عباده لیفعلوه، کالصلاه و الزکاه و الصوم و الحج، و جمعه باعتبار افراده.
و تضییع الفروض عباره عن ترکها و عدم القیام بها. یقال: ضیعه تضییعا، و اضاعه اضاعه، قال تعالى: «فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلاه».
و المراد بالهلاک هنا استیجاب العذاب و استحقاق السخط من الله تعالى نعوذ بالله من ذلک.
و مدار هذه الفقرات على اعترافه علیه السلام بعدم قیامه بالطاعات سوى الفرائض باعتبار عدم الاعتداد به، و الى هذا المعنى اشار صاحب البرده بقوله:
و ما تزودت قبل الموت نافله * و لم اصل سوى فرض، و لم اصم
و من العجیب ما قاله بعضهم هنا: ان الاستثناء فى قوله علیه السلام «حاشا فروضک» نظیر قوله:
و لا عیب فیهم غیر ان سیوفهم * بهن فلول من قراع الکتائب
فیکون المعنى خصوصا فروضک.
و لو کان الاستثناء على حقیقته لکان المعنى ما احییت من السنن الا الفروض، و مقام الاعتراف بالتقصیر، غیر مناسب لذلک. انتهى.
و مثل هذا الکلام لا یصدر الا عن ذهن مووف، نسال الله العافیه.
توسل الى ربه بعمل: تقرب الیه به، و یقال: وسل، یسل ایضا -من باب وعد-، و منه اشتقاق الوسیله، و هى ما یتقرب به الى الشىء.
و الفضل: الزیاده، و هو خلاف النقص. یقال: فضل فضلا -من باب قتل- اى زاد، و «خذ الفضل» اى الزیاده و یطلق على الکمال و الشرف و الدرجه الرفیعه، کالفضیله؛
و النافله: من النفل، و هو لغه: الزیاده، و شرعا: اسم لما شرع زیاده فى العبادات على المفروضات. و یسمى مندوبا، و مستحبا و تطوعا، و تنویها للتفخیم، اى نافله یعتد بها.
و «مع» فى الاصل: ظرف، و هى اسم لمکان الاجتماع، او وقته، تقول: زید مع عمرو، و جئت مع العصر. و هل هو معرب او مبنى؟ خلاف. و قد یراد بها مجرد الاجتماع من غیر ملاحظه الزمان و المکان، و هى هنا کذلک. و لما کان اصلها الظرفیه فلابد لها من متعلق، و متعلقها هنا قوله: «اتوسل».
و اغفلت الشىء اغفالا: ترکته من غیر نسیان، و المفعول محذوف، اى اغفلته.
و «من»: بیانیه.
و الوظائف: جمع وظیفه، و هى ما یقدر من عمل و زرق و نحو ذلک. و تطلق على الشرط کما فى القاموس، و لعله المراد هنا بقرینه استثناء الفروض سابقا، فیکون المراد بها شرائط الفروض للقبول دون الاجزاء کمحض الاخلاص، و حضور القلب و غیر ذلک، ففى الصحیح «انما لک من صلاتک ما اقبلت علیه».
و فیه عن ابى جعفر علیه السلام: ان العبد لیرفع له من صلاته نصفها او ثلثها او ربعها او خمسها، فما یرفع له الا ما اقبل علیه بقلبه، و انما امرنا بالنافله لیتم لهم بها ما نقصوا من الفریضه.
او المراد بها الاداب الموظفه التى یکون بها المفروض على اکمل الوجوه کما ورد فى الحسن عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: للصلاه اربعه آلاف حد، و فى روایه اخرى للصلاه اربعه آلاف باب.
و على کل تقدیر فغرضه من ذلک ان لا یخرج نفسه من حد التقصیر فى فرض و لا ندب.
و تعدیت الشىء: تجاوزته الى غیره. و انما عداه ب«عن» لتضمینه معنى الاعراض و الصد.
و فى القاموس و المحکم: عدى عن الامر جازه الى غیره فلا حاجه الى التضمین.
و المقامات: جمع مقامه، و هى -بالفتح-: القیام و موضعه، و- بالضم- الاقامه و موضعها، و الروایه فى الدعاء بالوجهین.
و الحد فى الاصل: المنع و الفصل بین الشیئین، و حد الدار ما یمنع غیرها ان یدخل فیها.
فحدود الله: ما منع من مخالفتها بعد ان قدرها بتقادیر مخصوصه، و صفات مضبوطه، قال تعالى: «تلک حدود الله فلا تعتدوها و من یتعد حدود الله فاولئک هم الظالمون» اى احکامه و فرائضه، و عن الحسن: حرماته، و بالجمله ما امر به و نهى عن مخالفته.
و اضافه المقامات الیها، اما بمعنى المصدر من قام بالامر، و اقامه: اذا حفظه و لم یضیعه، او بمعنى الموضع، اى مواضع قیامها او اقامتها، و المراد بها المواضع التى نیطت بها حدوده و احکامه تعالى، من الافعال و التروک.
و قوله علیه السلام: «الى حرمات انتهکتها» متعلق ب«تعدیت»، یقال: تعدیت هذا الامر الى غیره: اى جاوزته الیه.
و الحرمات: جمع حرمه -بالضم و بالضمتین- و هى ما لا یحل انتهاکه.
و حرمات الله: قیل: فروضه، و قیل: ما وجب القیام به، و حرم التفریط فیه، و قیل: ما حرمه، و امر باجتنابه. من حرم الشىء -بالضم- اذا امتنع فعله. و هى فى الاصل اسم من الاحترام، کالفرقه من الافتراق.
و انتهک الحرمه: تناولها بما لا یحل، و اصله من النهک، و هو المبالغه فى کل شىء، فکان المنتهک للحرمه بالغ فى خرق محارم الشرع، و اتیانها.
و اجترح الذنب: اکتسبه، اخذا من الجوارح، اى اعضاء الانسان التى یکتسب بها، لانه یعمل بجوارحه.
و قوله: «کانت عافیتک لى من فضائحها» جمله فى محل الخفض، نعت للحرمات و الکبائر.
و العافیه: المعافاه، مصدر جاء على فاعله، من عافاه الله، اى سلمه من المکروه، کالخاتمه بمعنى الختم و الکاذبه بمعنى الکذب.
و الفضائح: جمع فضیحه، و هى اسم من فضحه، کمنعه، اى کشف مساوئه و عیوبه.
و الظرف من قوله: «لى» متعلق بالعافیه.
و «من فضائحها»: یحتمل تعلقه بها ایضا، و هو الظاهر، و یحتمل ان یکون متعلقا بقوله: «سترا»، و هو و ان کان اسما لما یستتر به الا انه یصح التعلق به، لتاوله ب«ساتر» المشبه للفعل، و نظیر ذلک قول الشاعر:
و ان لسانى شهده یشتفى بها * و هو على من صبه الله علقم
قال ابن هشام: اصله: علقم على من صبه الله علیه، فعلى المحذوفه متعلقه ب«صب»، و المذکوره متعلقه ب«علق» لتاوله ب«صعب، او شاق، او شدید» و الله اعلم.
الاستحیاء: استفعال من الحیا، و هو تغیر النفس، و انقباضها مما تعاب به، او تذم علیه، یقال: استحییته، و استحییت منه، فیعدى بنفسه، و یحرف الجر. و فیه لغتان:
احداهما بیائین، و هى لغه اهل الحجاز، و بها جاء القرآن، و علیها عباره الدعاء.
و الثانیه: بیاء واحده، و هى لغه تمیم، و منها قوله:
الا تستحى منا الملوک و تتقى، و المراد بالاستحیاء منه تعالى ترک ما یکرهه، و یستقبحه، و یواخذ علیه، فاستحیاوه لنفسه منه سبحانه عباره عن زجره لها، و کفها عن ارتکاب ما لا یرضاه.
و سخط علیه سخطا -من باب تعب-: غضب، و السخط -بالضم- اسم منه.
و الرضا عن الله سبحانه عباره عن الابتهاج بقضائه، و احکامه و احسانه و انعامه، و حمله عن تعجیل المواخذه و الانتقام، و فتح باب التوبه و العفو عن الاثام.
و تلقیت الرجل: استقبلته.
و التلقى هنا استعاره تبعیه لتوجهه بکلیته الیه تعالى، و الانابه الى باب کرمه و عفوه.
و الباء من قوله: «بنفس» للملابسه، اى: ملتبسا بنفس خاشعه.
قال الرضى: و لا تکون بهذا المعنى الا مستقرا.
و قال الشمنى: الظاهر انه لا منع من کونها لغوا.
و خشع خشوعا: ذل و استکان و سکن، فهو خاشع، و خشع فى صلاته و دعائه: اقبل بقلبه على ذلک، و هو ماخوذ من خشعت الارض اذا سکنت و اطمانت.
و عن مجاهد: الخشوع: الخوف الدائم فى القلب.
و خضع خضوعا: تطامن و تواضع.
و فى القاموس: الخشوع، الخضوع، او قریب من الخضوع، او هو فى البدن و الخشوع فى الصوت و البصر.
و قال الفیومى: الخضوع قریب من الخشوع، الا ان الخشوع اکثر ما یستعمل فى الصوت، و الخضوع فى الاعناق.
و اثقله الشىء، بالالف، اثقالا: اجهده. شبه الخطایا فى ثقلها علیه، و صعوبه احتمالها بالاحمال التى تثقل الحامل و تقدحه، و تنقض ظهره، فرشحها بذکر الظهر و الاثقال، و لک جعله من باب التمثیل.
و نصب «واقفا» على الحال.
و «بین» هنا ظرف مستعار لما بین الحدثین مکانا.
قال الرضى: «بین» ان اضیف الى الامکنه او جثث غیرها فهو للمکان نحو بین الدار و بین زید و عمرو، و ان اضیف الى الازمنه فهو للزمان نحو بین یوم الجمعه و یوم الاحد، و کذا ان اضیف الى الاحداث نحو: بین قیام زید و قعوده، الا ان یراد به مجازا المکان نحو قولک: زید بین الخوف و الرجاء، استعیرت لما بین الحدثین مکانا، فلهذا وقع «بین» خبرا عن الجثه. انتهى.
و رغب الیه فى کذا: طلبه منه، و ساله ایاه، و قیل: امله و رجاه.
و رهبته و رهبت منه: خفته، اى واقفا بین الرغبه الیک فى رحمتک و عفوک، و الرهبه من عقابک و سخطک، و المراد بالوقوف بینهما تساویهما عنده، و اتصافه بهما على حد سواء؛
قال بعضهم: اجتماع الرغبه و الرهبه و الخوف و الرجاء على تضادهما فى حاله واحده من قبل توارد اسبابهما علیه، و هو کما یجتمع الاخبات و الطمانینه مع الوجل الذى هو ضدهما، کما قال الله عز و جل «و بشر المخبتین الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم».
و قال بعض العارفین: الرجاء و الخوف کجناحى الطائر اذا استویا استوى الطائر، فتم طیرانه، و اذا نقص احدهما کان جاذبا له، فیسقط على راسه، و اذا ذهب هلک الطائر.
و قال ابوعثمان المغربى: من حمل نفسه على الرجاء تعطل، و من حمل نفسه على الخوف قنط، و لکن ینبغى ان یخاف العبد راجیا، و یرجو خائفا.
و فى الحسن عن ابى عبدالله علیه السلام قال: کان ابى یقول: لیس من عبد مومن الا و فى قلبه نوران: نور خیفه، و نور رجاء، لو وزن هذا لم یزد على هذا، و لو وزن هذا لم یزد على هذا.
قال بعض الاصحاب: و ذلک لان المومن لا یخلو من قصور اسباب الخوف و الرجاء، و تجویز وقوع مقتضى کل واحد منهما بدلا من الاخر بحیث لا یرجح احدهما على الاخر، اذ لو رجح الرجاء لزم الامن فى غیر موضعه «افامنوا مکر الله فلا یامن مکر الله الا القوم الخاسرون»، و لو رجح الخوف لزم الیاس الموجب للهلاک «انه لا ییاس من روح الله الا القوم الکافرون»، و منه ظهر ان الخوف غیر القنوط، و انه و الرجاء ینبغى ان یکونا متساویین مطلقا.
قوله علیه السلام «و انت اولى من رجاه». اولى: افعل تفضیل، و اصله من الولى، بمعنى القرب و الدنو، فهو فى الاصل بمعنى اقرب، ثم استعمل بمعنى احق مطلقا، یقال: زید اولى بهذا من عمرو، اى احق و احرى و اجدر.
و کان سبحانه و تعالى اولى من رجاه لمعرفته بسعه رحمته و فضله و لطفه و رافته و احسانه على عباده، و اجراء نعمه علیهم، ظاهره و باطنه، جلیه و خفیه، ضروریه و غیر ضروریه، حین کونهم اجنه فى بطون امهاتهم، بلا سبق استحقاق، و لا تقدم استیجاب، و للعلم بغنائه عن طاعتهم و عبادتهم، و تعذیبهم مع عجزهم و مسکنتهم و ضعفهم و فقرهم بین یدیه، فمن کان بهذه الصفات کان اولى من رجاه راج، و امله محتاج.
و انما کان احق من خشیه و اتقاه لمعرفته بجلاله و عظمته و کبریائه و غنائه عن خلقه، و شده غضبه و قهره، و کمال قدرته على الخلق، و عدم مبالاته بتعذیبهم و اهلاکهم متى اراد، فهو سبحانه احق من خشیه الخاشون، و اتقاه المتقون.
و الفاء من قوله: «فاعطنى» سببیه، اى اذا کنت بهذه الصفه فاعطنى.
و حذرته احذره حذرا -من باب تعب-: خفته.
و عاد علیه بمعروفه یعود عودا -من باب قال-: افضل. و العائده: المعروف و الصله و المنفعه.
و الجمله من قوله علیه السلام: «انک اکرم المسوولین» تعلیل للدعاء، و مزید استدعاء للاجابه. و الله اعلم.
«اللّهمّ و إذ سترتنی بعفوک، و تغمّدتنی بفضلک فی دار الفناء بحضرة الأکفاء، فأجرنی من فضیحات دار البقاء عند مواقف الأشهاد».
«اذ»: للتعلیل، کقوله تعالى: «و اذ اعتزلتموهم و ما یعبدون الا الله فاووا الى الکهف».
و هل هى حرف بمنزله لام العله، او ظرف، و التعلیل مستفاد من قوه الکلام، لامن اللفظ؟ قولان: الاول: منسوب الى سیبویه.
و استشکل الثانى: بان «اذ» لما مضى من الزمان، و قوله: «فاجرنى» فى عباره الدعاء، و قوله: «فاووا» فى الایه مستقبل، و الماضى و الاستقبال متنافیان.
و حمل الرضى ذلک على اجراء الظرف مجرى کلمه الشرط، قال: و اما قوله تعالى: «و اذ لم یهتدوا به فسیقولون» و قوله: «و اذ اعتزلتموهم و ما یعبدون الا الله فاووا الى الکهف» و قوله: «فاذ لم تفعلوا و تاب الله علیکم فاقیموا الصلاه» فلاجراء الظرف مجرى حکمه الشرط، کما ذکره سیبویه فى نحو: زید حین لقیته فانا اکرمه، و هو فى «اذا» مطرد، قال: و یجوز ان یکون من باب «و الرجز فاهجر» اى: مما اضمر فیه اما، و انما جاز اعمال المستقبل- الذى هو «فسیقولون، و اووا و اقیموا» -فى الظروف الماضیه- التى هى «اذ لم یهتدوا، و اذ اعتزلتموهم و اذ لم تفعلوا» -و ان کان وقوع المستقبل فى الزمن الماضى محالا لما ذکرنا فى نحو: اما زید فمنطلق، من ان الغرض المعنوى هو قصد الملازمه حتى کان هذه الافعال المستقبله وقعت فى الازمنه الماضیه، و صارت لازمه لها، کل ذلک لقصد المبالغه. انتهى.
و قال ابوالبقاء فى اعراب قوله تعالى: «فاذ لم تفعلوا و تاب الله علیکم»: قیل: اذ بمعنى ان الشرطیه، و قیل: على بابها، ماضیه، و المعنى انکم ترکتم ذلک فیما مضى فتدارکوه باقامه الصلاه. انتهى.
و الباء من قوله: «بعفوک» تحتمل الاستعانه و السببیه و الملابسه.
و تغمده الله برحمته: غمره بها، و تغمدت فلانا: سترت ما کان منه وغطیته، کذا فى الصحاح.
فان حملته على الاول فالباء للاستعانه، و ان حملته على الثانى فهى للسببیه.
و فى الاساس: تغمده الله برحمته: ستره.
و قال ابن الاثیر فى النهایه: فیه الا ان یتغمدنى الله برحمته، اى یلبسنیها ، و یسترنى بها، ماخوذ من غمد السیف، و هو غلافه، یقال: غمدت السیف و اغمدته.
و دار الفناء: عباره عن الدنیا، سمیت بذلک لان کل ما فیها صائر الى الفناء، و هو العدم بعد الوجود.
و الباء من قوله: «بحضره الاکفاء» ظرفیه.
و الاکفاء: جمع کفو، مثل قفل، و هو المثل و النظیر و المساوى.
و الحضره: بمعنى الحضور، یقال: کلمته بحضره فلان، اى بحضوره.
و الفاء من قوله: «فاجرنى» ان جعلت اذ للتعلیل فهى عاطفه على محذوف، اى لاجل سترک فى دار الفناء بحضره الاکفاء استرنى فاجرنى، کما تقدم فى حکایه سیبویه: کما انه لا یعلم فتجاوز الله عنه.
و ان جعلت ظرفا اجرى مجرى کلمه الشرط، فهى رابطه لشبه الجواب بشبه الشرط.
و قول بعضهم: انها للسببیه، خبط.
و اجاره اجاره: آمنه مما یخاف.
و الفضیحه: اسم من فضحه، کمنعه، اذا کشف مساوئه، و اظهر عیوبه، و اضافه الفضیحات الى دار البقاء بمعنى «فى» کشهید الدار.
و «عند» تحتمل الظرفیه الزمانیه و المکانیه.
و المواقف: جمع موقف، و هو اما اسم مکان الوقوف او مصدر میمى.
و الاشهاد: جمع شهید، کشریف و اشراف، و هو فعیل بمعنى فاعل، من شهدت على الشىء، اى اطلعت علیه و عاینته، او من شهدت المجلس، اى حضرته، فانا شاهد و شهید و «من الملائکه» بیان للاشهاد.
و المقربون: اما صفه لمجرد المدح، على ان المراد بالملائکه مطلقهم، لانهم جمیعهم مقربون، اذ کانوا اسبق السابقین فى کل العبادات «و السابقون السابقون اولئک المقربون»، و لانهم اعلم خلق الله تعالى به، و اکثرهم طاعه له، و خوفا منه، و خشیه له، و من کان بهذه الصفات کان مقربا عندالله.
و اما للتوضیح على ان المراد بالملائکه نوع خاص.
قال بعض العلماء: الملائکه على انواع کثیره، و مراتب متفاوته، اولاها الملائکه المقربون، کما قال تعالى: «لن یستنکف المسیح ان یکون عبدا لله و لا الملائکه المقربون»، و هم الذوات المقدسه عن الجسمیه و الجهه، و عن حاجتها الى القیام بها و عن تدبیرها. و الله اعلم.
و کرمه تکریما، و اکرمه اکراما: عظمه، و خصه بفضیله دون غیره.
و الشهداء: جمع شهید، و هو من قتله الکفار فى الحرب، فعیل بمعنى مفعول، لان الله تعالى شهد له بالجنه، او شهدت الملائکه نقل روحه الى الجنه، او بمعنى فاعل، لانه یشهد ملکوت الله و ملکه، او لانه ممن یشهد یوم القیامه على الامم الخالیه، و قیل: غیر ذلک. و قد تقدم.
و الصالحین: جمع صالح.
قال الزجاج فى قوله تعالى فى صفه یحیى علیه السلام «و نبیا من الصالحین»، الصالح: هو الذى یودى الى الله ما افترض علیه، و یودى الى الناس حقوقهم.
و قال صاحب مطالع الانوار: الرجل الصالح هو المقیم بما یلزمه من حقوق الله سبحانه و حقوق الناس.
قوله علیه السلام: «من جار کنت اکاتمه سیئاتى».
قال بعضهم: هو و ما بعده بیان للاکفاء، و کونه للصالحین، غیر مناسب، لمقام عموم الصالحین و ما قبله. و تعلقه بفضیحات بمعنى: اجرنى من فضیحاتى من الجار و ما بعده محتمل على بعد. انتهى.
و قول بعضهم: ان «من» للتعلیل ابعد، و الظاهر تعلقها ب«فضیحات» لاستلزامها معنى الاستحیاء و الاحتشام، کما قالوا: و افضیحتى منک، لما دخله معنى و احیائى منک.
و من قواعدهم انهم یعطون الشىء حکم ما اشبهه فى معناه کقوله: سود المحاجر لا یقران بالسور.
قال السهیلى: عدى یقران بالباء، لما دخله معنى یتبرکن.
و فى نسخه «و کم من جار کنت اکاتمه سیئاتى» و کتمت زیدا الحدیث کتما -من باب قتل- و کتمانا -بالکسر-: اخفیته عنه، یتعدى الى مفعولین. و فاعل هنا للتکثیر لا للمشارکه، اى کثرت کتمى لسیئاتى عنده.
قال الرضى: بمعنى فعل اى یکون للتکثیر، کفعل، نحو ضاعفت الشىء، اى: کثرت اضعافه کضعفه، و ناعمه الله کنعمه، اى کثر نعمته بفتح النون. انتهى.
و ذى رحم، اى ذى قرابه، سمیت القرابه رحما، باسم الرحم التى هى موضع تکوین الولد من الام.
و احتشمت منه احتشاما: استحییت.
قال الزمخشرى فى الاساس: انا احتشمک و احتشم منک: استحى.
و السرائر: جمع سریره، بمعنى السر، و هو ما یکتمه الانسان و یخفیه، یقال: افشى سره و سریرته و اسراره و سرائره.
و وثقت به اثق ثقه: اعتمدت على وفائه.
و ستر علیه: اخفى مساوئه و عیبوبه.
و الضمیر من «بهم» عائد الى المعنى، لان المراد بالجار و ذى الرحم الجنس، و لو اعید الى الملفوظ به لثناه.
و توسیط النداء فى الفقرتین و التعرض لعنوان الربوبیه للمبالغه فى التضرع و الاستعطاف.
و ما احسن قوله علیه السلام: «فى المغفره لى»، اذ کان اصل الغفر الستر، و حد المغفره ستر الخطیئه برفع العقوبه.
قوله علیه السلام: «و انت اولى من وثق به»، اى احق من اعتمد على وفائه، اذ کان الوفاء من کل احد لمن اعتمد علیه من صفات الکمال بقضیه العقل و الکمال للواجب تعالى اولى و احق، و اقدم و اتم من غیره.
و قوله: «و اعطى من رغب الیه»، اى اکثر من سئل و رجى العطاء.
و فیه شاهد لجواز بناء افعل التفضیل من «افعل» مع کونه ذا زیاده، و هو قیاس عند سیبویه.
قال الرضى: و یویده کثره الاستعمال کقولهم: هو اعطاهم للدینار، و اولاهم للمعروف، و انت اکرم لى من فلان، و هو عند غیر سیبویه سماعى مع کثرته.
و الرافه: اشد الرحمه. و قیل: هى مبالغه فى رحمه خاصه، هى دفع المکروه، و ازاله الضرر، و الرحمه اسم جامع. و قیل: الرحمه اکثر من الرافه، و الرافه اقوى منها فى الکیفیه، لانها عباره عن ایصال النعم صافیه عن الم و الرحمه ایصال النعم مطلقا، و کان سبحانه اراف من استرحم، لان رافته بلاغایه، و رحمته بلا نهایه.
و الفاء من قوله: «فارحمنى» للسببیه، اى اذا کنت کذلک فارحمنى.
