محمدعلی حائری قمی

«آیةاللّه محمدعلی صفایی حائری قمی» (۱۳۵۸-۱۲۹۱ ق)، فقیه و اصولی بزرگ شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان آخوند خراسانی بود. وی به جز تدریس و تربیت شاگردان، دارای تألیفات بسیاری در فقه و اصول مانند «مختارات الاصول» است. آن عالم ربانی از حیث مقام علم و زهد و تقوا در مرتبه‌ای بلند قرار داشت و از ریاست و مرجعیت دوری می‌جست.

نام کامل	محمدعلی حائری قمی
زادروز	۱۲۹۱ قمری
زادگاه	قم
وفات	۱۳۵۸ قمری
مدفن	قم، حرم حضرت معصومه
اساتید	سید صادق قمی، آخوند خراسانی، میرزا محمد حسن آشتیانی، میرزا محمدتقی شیرازی،...
شاگردان	شیخ محمد فکور یزدی، شیخ مرتضی انصاری قمی، سید سجاد علوی گرگانی، محمدباقر شریعتی اصفهانی،...
آثار	مختارات الاصول، حاشیه بر کفایةالاصول، ردّ بر وهابیت، اجتهاد و تقلید، رسالة فی العصمة، کتاب الصلاة،...

تحصیلات و اساتید

محمدعلی حائری قمی، در سال ۱۲۹۱ ق. در قم زاده شد. وی در ایام نوجوانی خواندن و نوشتن و قرآن مجید را در مکتب خانه فرا گرفت و سپس آموختن علوم دینی از جمله: ادبیات و سطوح فقه، اصول و حدیث را در محضر علمای بزرگ قم، به خوبی فراگرفت. برخی اساتید او در قم، عبارتند از آیات عظام:

• میرزا محمد ارباب قمی (۱۲۷۳-۱۳۴۱ ق)
• حاج سید صادق قمی (۱۲۵۳-۱۳۳۸ ق)
• شیخ محمدحسن وزوایی قمی (م: ۱۳۱۰ ق)
• شیخ محمدحسین پایین شهری قمی (معروف به متکلم)
• میرزا ابوالقاسم طباطبایی قمی (م: ۱۳۳۳ ق)، برادر آیة اللّه حاج آقا حسین قمی

شیخ حائری قمی برای کسب علم به شهرهای متعددی هجرت کرد و از اساتید معروف آن سامان بهره گرفت. او در حدود سال ۱۳۱۳ ق، رهسپار تهران شد و از محضر آیات عظام: میرزا محمدحسن آشتیانی (م: ۱۳۱۹ ق) و میرزا ابوطالب زنجانی (م: ۱۳۲۹ ق)، سطوح عالی فقه و اصول را به خوبی فرا گرفت.

ایشان پس از ۵ سال اقامت در تهران، در سال ۱۳۲۸ ق، راهی نجف شد و در درس های اساطین حوزه علمیه نجف شرکت جست و به تقریر درس آنان پرداخت. اساتید ایشان در نجف عبارتند از آیات عظام:

• آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (م: ۱۳۲۹ ق)، صاحب «کفایة الاصول»
• حاج آقا رضا همدانی (م: ۱۳۲۲ ق)، صاحب کتاب های «مصباح الفقیه فی شرح شرایع الاسلام» و «حاشیة المکاسب»
• سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (م: ۱۳۳۷ ق)، صاحب «عروة الوثقی»
• شیخ هادی بن محمدامین تهرانی (م: ۱۳۲۱ ق)، صاحب کتاب های «محجة العلماء»، «تفسیر آیة النور» و «ودایع النبوة».

حائری قمی در میان اساتید خود، بیشتر دلبسته آخوند خراسانی بود. لذا بیشترین استفاده را از محضر شریف وی برد و تقریرات درس اصول (قطع و ظن، برائت و استصحاب) وی را به زیبایی به رشته تحریر درآورد.

آیة اللّه حائری قمی پس از شش سال اقامت در نجف، در سال ۱۳۲۴ ق، همزمان با اوج گیری نهضت مشروطه، رهسپار سامرا گردید تا از محضر آیة اللّه میرزا محمدتقی شیرازی بهره مند شود. در سامرّا مورد اکرام و احترام بسیار میرزا قرار گرفت و ضمن شرکت در مجلس درس استاد، خود به تدریس سطوح پرداخت.

با شروع جنگ جهانی اول، که سامرّا محل تجمّع لشکر عثمانی و پادگان نظامی گردید، درس های حوزه تعطیل شد و میرزای شیرازی به کربلا مهاجرت نمود. به این علت، آیة اللّه حائری به کاظمین کوچ کرد و مدّت ها از محضر آیة اللّه سید حسن صدر کاظمی (م: ۱۳۵۴ ق) بهره برد؛ امّا پس از مدتی، بنا به دعوت استادش، در سال ۱۳۳۶ ق، به کربلا هجرت کرد و مرحوم میرزای دوم، احتیاطات خویش را بدو ارجاع نمود.

پس از وفات استاد بزرگوارش در سال ۱۳۳۸ ق، در صحن حرم مطهر امام حسین (ع)، به جای میرزا محمدتقی شیرازی به اقامه جماعت پرداخت و به این ترتیب در حوزه های علمی شیعه، شهرت یافت و از علمای بزرگ کربلا به شمار می رفت.

تدریس و شاگردان

آیة اللّه حائری قمی، در سال ۱۳۴۹ ق که پنجاه ساله بود، به قصد زیارت مرقد مطهر امام رضا (ع)، به سوی ایران حرکت کرد و در مشهد مقدس، چندی نزد مرحوم آیة اللّه آقا حسین طباطبایی قمی میهمان بود. مرحوم طباطبایی قمی، وی را به بازگشت به زادگاهش - که در آن زمان دارای حوزه ای باشکوه و آبرومند گردیده و از طرفی با توطئه های گوناگون رژیم پهلوی برای تضعیف و نابودی آن، رو به رو بود - بسیار ترغیب نمود. این عوامل باعث شد که ایشان در همان سال، به قم بازگردد و به درخواست زعیم حوزه، آیت اللّه شیخ عبد الکریم حائری یزدی، در قم ماندگار شود و به خدمات دینی بپردازد.

برنامه مرحوم آیة اللّه محمدعلی حائری قمی از همان اوان ورود به قم، این بود که شب ها به اقامه نماز در مدرسه فیضیه و پس از نماز به تدریس خارج فقه و اصول می پرداخت. در این زمینه علامه تهرانی می گوید: «... وی شأن و جایگاهی بلند در حوزه داشت و طلّاب به وی، علاقه فراوان و به درس و بحثش، شوق بسیار داشتند...». مرحوم ناصر الشریعه هم می نویسد: «... وی از بزرگان علما و مدرسین این سرزمین بود.... جماعتی زیاد به درس و نماز او حاضر می شدند...».

برخی از شاگردان آن فقیه بزرگ که در کتاب «آینه دانشوران» آمده است، عبارتند از:

• شیخ ابراهیم ریاضی نجف‌آبادی
• شیخ مرتضی انصاری قمی (۱۳۲۲-۱۳۹۱ ق)
• حاج سید سجاد علوی گرگانی (۱۳۲۲-۱۴۰۷ ق)
• شیخ محمد فکور یزدی
• شیخ محمدباقر شریعتی اصفهانی
• سید مهدی هاشمی شاهرودی
• شیخ عباس صفایی حئری قمی، فرزند معظم له (۱۳۳۲-۱۳۹۹ ق)
• میرزا علی اصغر شفیعی همدانی
• میرزا محسن ضیایی همدانی
• شیخ محمدباقر سعیدی رانکوهی
• شیخ ابوالقاسم فروغی شاهرودی
• سید شفیع واحدی رشتی
• شیخ محمدتقی لنگرودی املشی
• سید محمدباقر سلطانی طباطبایی (۱۳۳۲-۱۴۱۸ ق).

آثار و تألیفات

آن فقیه بزرگ، به جز تدریس و تربیت شاگردان، دارای تألیفات بسیاری در فقه و اصول است که عبارتند از:

1. «مختارات الاصول»، یک دوره اصول به سبک جدید که در دو جلد به چاپ رسیده است.
2. «حاشیه بر کفایة الاصول»، (دو جلد و مطبوع سال ۱۳۴۴ ق). این حاشیه بر آمده از درس اصول میرزا تقی شیرازی و آخوند خراسانی است.
3. «ردّ بر وهابیت» (چاپ شده)
4. «تقریرات درس اصول آخوند خراسانی» (اصول عملیه)
5. «اجتهاد و تقلید»، این کتاب همراه با «مختارات الاصول» به چاپ رسیده است.
6. «تعادل و تراجیح» که همراه با «مختارات الاصول» به چاپ رسیده است.
7. «رساله در بطلان ترتّب»
8. «کتاب الطهارة»
9. «کتاب الصلاة»
10. «کتاب الزکاة»
11. «کتاب الخمس»
12. «شرح استدلالی تبصرة المتعلمین»؛ که ظاهراً همان کتاب های فقهی بالا باشد.
13. «رسالة فی الرضاع» که اتمام آن در سامرا، در سال ۱۳۲۶ ق. بوده است.
14. «رسالة فی العدالة»
15. «رسالة فی الوقف»
16. «رسالة فی العصمة»: این نوشتار، پیرامون عصمت امامان علیهم السلام بوده و آن را در ۱۳۴۳ ق، تالیف کرده است.

وفات

مرحوم آیت اللّه محمدعلی حائری قمی، در ۶۷ سالگی، در ۲۲ ربیع الثانی ۱۳۵۸ قمری (برابر با ۱۳۱۸ ش) دار فانی را بدرود گفت. پیکر مطهر آن فقیه ربانی، در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (علیها السلام)، در جانب بالای سر آیت اللّه حائری، به خاک سپرده شد.

از مرحوم آیت اللّه حائری قمی، به جز تألیفات و تربیت شاگردان، آثار دیگری هم بر جای مانده است؛ از جمله: «مسجد نو» که در مقابل قبرستان شیخان قم قرار گرفته است.

منابع

• اختران فضیلت، ناصرالدین انصاری قمی، به نقل از سایت دبیرخانه کنگره بزرگداشت آخوند ملا محمدکاظم خراسانی.