ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(رده های جدید)
(ویرایش)
 
(۱۰ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = اسماعيل حكيم درب كوشكی
 +
|تصویر= [[پرونده:Darbkoshki.jpg]]
 +
||زادروز =
 +
|زادگاه = [[اصفهان]]
 +
|وفات =  ۱۳۰۴ قمری
 +
|مدفن =  اصفهان، [[تخت فولاد]]
 +
|اساتید =  ملااسماعيل واحدالعين، ميرزا عبدالجواد حكيم خراسانی،...
 +
|شاگردان = آخوند ملامحمد كاشی، جهانگيرخان قشقايی،...
 +
|آثار = جلوات ناصريه، شرح حديث رأس الجالوت
 +
}}
 +
ملااسماعیل حکیم درب کوشکی از فلاسفه و مدرسین [[حکمت]] متعالیه [[اصفهان]] در عصر قاجاریه می زیسته است. [[آخوند کاشانی|آخوند ملامحمد کاشی]] و [[جهانگیر خان قشقایی|جهانگیرخان قشقایی]] در زمره شاگردان وی بودند.
  
ملا اسماعيل حكيم درب كوشكي از اجلة حكما و مدرسين اصفهان است.
+
==اساتید==
  
== ولادت ==
+
۱ - ملااسماعیل واحدالعین؛ فرزند محمد سمیع اصفهانی معروف به واحدالعین، استاد حاج [[حاج ملاهادی سبزواری|ملاهادی سبزواری]] و ارشد تلامذ حاج [[ملا علی نوری اصفهانی|ملاعلی نوری]] است. واحد العین متوفی محرم (۱۲۴۲ق) می باشد؛ حاج ملا هادی سبزواری (۱۲۸۹ق) او را ذو العیون<ref> تابنده، ص۲۵ </ref> یا ذوالعینین نامیده، زیرا به نظر وی، ملا اسماعیل در علوم معقول و منقول چشمانی باز داشته است.<ref> رضا نژاد، ج۱، ص۱۶ </ref>
  
تاریخ ولادت وی معلوم نیست و در تذکره ها دربارۀ احوال زندگیش مطلب کمی گزارش شده است، چون از یک چشم نابینا بود به واحد العین ملقب شد. <ref> صدوقی سها، ص148 </ref> حاج ملا هادی سبزواری (د 1289ق) او را ذو العیون <ref> تابنده، ص25 </ref> یا ذوالعینین نامیده، زیرا به نظر وی، ملا اسماعیل در علوم معقول و منقول چشمانی باز داشته است.<ref> رضا نژاد، ج1، ص16 </ref>  
+
۲ - میرزا عبدالجواد حکیم خراسانی؛ از علما و حکمای مشهور اصفهان و استاد معقول و منقول، که در [[فقه]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]] و [[طب]] و [[ریاضیات]] و [[ادبیات عرب|ادبیات]] مهارت و قدرتی عظیم داشته است. <ref> همایی، ص۳۴۱  </ref>
  
== اساتيد ==
+
۳ - سیدرضی لاریجانی<ref>  روضاتی، ص۱۹۲ </ref>؛ میرزا طاهر تنکابنی می نویسد: «از استاد خود آقا محمدرضا قمشه ای اصفهانی «قدس سره» که از شاگردان سید رضی الدین لاریجانی بوده شنیده ام که این سید بزرگوار در [[زهد]] و وارستگی وحید عصر خود بوده و در اوایل عمر که از مازندران به اصفهان برای تحصیل علوم رفته بود، به واسطه کثرت فقر و پریشانی، در حمام های اصفهان به شغل دلاکی در ایام تعطیل می پرداخت و تحصیل معاش ایام تحصیل می نمود [ ... ] استادم می فرمودند: چون صبح ها به منزل سید معظم برای درس حاضر می شدیم، آن بزرگوار همه روزه به بام خانه اش [[مناجات خمس عشر]] را [ ... ] از حفظ می خواند و چون ثکالی (مادران فرزند مرده) می گریست و بعد از اجتماع شاگردان در مدرس، از بام به مدرس می آمدند و همه روزه قبل از شروع به تدریس، شرحی بر شاگردان خود موعظه می فرمودند و قسطی کامل در تشویق و ترغیب به تحلی به اخلاق حسنه و تحذیر از ملکات رذیله و خبث و تحریص بر سلوک طریقه اوصیاء و اصفیای کاملین و حکما و عرفای شامخین بیان می کردند، بعد شروع به تدریس می نمودند و اکثر تدریسش علوم الهیه و کتب عرفا و صوفیه بوده و با کمال استیناس و حسن معاشرت که با عموم خصوص با شاگردان خود داشتند صاحب مهابت عظیمه در انظار بودند.» <ref> سها، ص۲۶۲ - ۲۶۳  </ref>
  
۱ - ملا اسماعيل واحدالعين؛ فرزند محمد سميع اصفهاني معروف به واحدالعين، استاد حاج ملا هادي سبزواري و ارشد تلامذه حاج ملا علي نوري است. واحد العين متوفي محرم۱۲۴۲ق مي باشد؛
+
۴ - میرزا حسن نوری<ref>  روضاتی، ص۱۹۲  </ref>؛ حکیم متأله، فرزند حاج [[ملا علی نوری اصفهانی|ملا علی نوری]]. میرزا حسین خان تحویلدار در «جغرافیای اصفهان» می نویسد: «مرحوم ملاعلی نوری که ثانی [[ملاصدرا|ملاصدرای شیرازی]] بود و در عصر خود استاد کل، دو پسر داشت: پسر بزرگش: مرحوم میرزا محمدحسن معروف است. از قرار تقریر اهالی خبره، در رتبه علم و عمل پسر آن پدر و در ذوق و ذکاوت، پدر پدر خود.» <ref>  تحویلدار، ص۶۷ </ref>
 +
==تدریس و شاگردان==
 +
حکیم درب کوشکی سالها در اصفهان به تدریس حکمت متعالیه اشتغال داشت. به نوشته میرسیدعلی جناب<ref> ص۲۰۵ </ref>: «اغلب اشخاصی که در اصفهان تحصیل [[حکمت]] نموده اند از شاگردان او بوده اند. وقت تدریس او نوعاً قبل از فجر بوده که پس از فراغت از تحصیل، هنوز فجر طالع نشده بود.»
  
۲ - ميرزا عبدالجواد حكيم خراساني؛ از علما و حكماي مشهور اصفهان و استاد معقول و منقول، كه در فقه و اصول و طب و رياضيات و ادبيات مهارت و قدرتي عظيم داشته است <ref>  همايي، ص۳۴۱  </ref>
+
برخی از شاگردان وی عبارتند از: [[آخوند کاشانی|آخوند ملامحمد کاشی]]؛ [[جهانگیر خان قشقایی|جهانگیرخان قشقایی؛]] میرزا محمدمهدی قمشه ای؛ [[سید ابوالقاسم دهکردی|سید ابوالقاسم دهکردی]]؛ میرزا محمدحسین امام جمعه و عباس قلی خان نوری. شاگرد اخیر، کتاب «جلوات ناصریه» استاد خود حکیم درب کوشکی را در نهایت زیبایی و نفاست به منظور پیشکش به ناصرالدین شاه استنساخ کرده و در شرحی در وصف کتاب و مناقب استاد در آخر رساله می نویسد: «نعمت حضور جناب فخر الحکماء المتألهین، افضل الفضلاء المتأخرین، سالک مسالک جبروت، عارج معارج لاهوت، مولانا الحاج محمد اسماعیل، زید افاضاته، را دریافت نموده، مدت پنج سال اوقات اقامت دارالسلطنه اصفهان بهشت نشان، صانها الله عن الحدثان، را در اوقات لیالی و ایام به مصاحبت و مجالست ایشان گذشت و برخی از فضایل حالات این قدوه اهل فضل و کمال را بر خود لازم دانسته که به عرض باریافتگان حضور عدالت دستور رساند [ ... ] و این رساله شریفه که مسمی به « جلوات ناصریه » است تصنیف فرمودند، تطبیق سلطنت ظاهر را با باطن، به افصح عبارات و املح اشارات نمودند و این غلام خانه زاد قدیمی نیز کتابت رساله مزبوره را به خط منحوس پریشان خود نموده، انفاذ پیشکار حضور معدلت دستور داشت. امید آن که مطالب آن را به نظر انور اقدس مشرف فرمایند، نظر تفقّدات و عنایات شاهانه ملوکانه را در حق این فاضل جلیل و حکیم زاهد نبیل، ظاهر فرمایند». <ref> نفیسی، ج۶، ص۸۰ . </ref>
  
۳ - سيّد رضي لاريجاني <ref>  روضاتي، ص۱۹۲ </ref> ؛ ميرزا طاهر تنكابني مي نويسد: « از استاد خود آقا محمدرضا قمشه اي اصفهاني قدس سره كه از شاگردان سيّد رضي الدين لاريجاني بوده شنيده ام كه اين سيّد بزرگوار در زهد و وارستگي وحيد عصر خود بوده و در اوايل عمر كه از مازندران به اصفهان براي تحصيل علوم رفته بود، به واسطه كثرت فقر و پريشاني، در حمام هاي اصفهان به شغل دلاكي در ايام تعطيل مي پرداخت و تحصيل معاش ايام تحصيل مي نمود [ ... ] استادم مي فرمودند چون صبح ها به منزل سيّد معظم براي درس حاضر مي شديم، آن بزرگوار همه روزه به بام خانه اش مناجات خمس عشر را [ ... ] از حفظ مي خواند و چون ثكالي ( مادران فرزند مرده ) مي گريست و بعد از اجتماع شاگردان در مدرس، از بام به مدرس مي آمدند و همه روزه قبل از شروع به تدريس، شرحي بر شاگردان خود موعظه مي فرمودند و قسطي كامل در تشويق و ترغيب به تحلي به اخلاق حسنه و تحذير از ملكات رذيله و خبث و تحريص بر سلوك طريقه اوصياء و اصفياي كاملين و حكما و عرفاي شامخين بيان مي كردند، بعد شروع به تدريس مي نمودند و اكثر تدريسش علوم الهيه و كتب عرفا و صوفيه بوده و با كمال استيناس و حسن معاشرت كه با عموم خصوص با شاگردان خود داشتند صاحب مهابت عظيمه در انظار بودند » <ref> سها، ص۲۶۲ - ۲۶۳  </ref>
+
==تألیفات==
  
۴ - ميرزا حسن نوري <ref>  روضاتي، ص۱۹۲  </ref>؛ حكيم متأله، فرزند حاج ملا علي نوري. ميرزا حسين خان تحويلدار در « جغرافياي اصفهان » مي نويسد: « مرحوم ملا علي نوري كه ثاني ملاصدراي شيرازي بود و در عصر خود استاد كل، دو پسر داشت: پسر بزرگش: مرحوم ميرزا محمد حسن معروف است. از قرار تقرير اهالي خبره، در رتبه علم و عمل پسر آن پدر و در ذوق و ذكاوت، پدر پدر خود <ref>  تحويلدار، ص۶۷ </ref>).
+
الف - جلوات ناصریه؛ چند نسخه خطی از این اثر موجود است از جمله:
 
 
== تدريس و شاگردان ==
 
  
حكيم درب كوشكي سالها در اصفهان به تدريس حكمت متعاليه اشتغال داشت. به نوشتة مير سيّد علي جناب  <ref> ص۲۰۵ </ref> : « اغلب اشخاصي كه در اصفهان تحصيل حكمت نموده اند از شاگردان او بوده اند. وقت تدريس او نوعاً قبل از فجر بوده كه پس از فراغت از تحصيل، هنوز فجر طالع نشده بود ». برخي از شاگردان وي عبارتند از: آخوند ملا محمد كاشي؛ جهانگير خان قشقايي؛ ميرزا محمد مهدي قمشه اي؛ سيّد ابوالقاسم دهكردي؛ ميرزا محمد حسين امام جمعه و عباس قلي خان نوري. شاگرد اخير، كتاب « جلوات ناصريه » استاد خود حكيم درب كوشكي را در نهايت زيبايي و نفاست به منظور پيشكش به ناصرالدين شاه استنساخ كرده و در شرحي در وصف كتاب و مناقب استاد در آخر رساله مي نويسد: « نعمت حضور جناب فخر الحكماء المتألهين، افضل الفضلاء المتأخرين، سالك مسالك جبروت، عارج معارج لاهوت، مولانا الحاج محمد اسماعيل، زيد افاضاته، را دريافت نموده، مدت پنج سال اوقات اقامت دارالسلطنه اصفهان بهشت نشان، صانها الله عن الحدثان، را در اوقات ليالي و ايام به مصاحبت و مجالست ايشان گذشت و برخي از فضايل حالات اين قدوه اهل فضل و كمال را بر خود لازم دانسته كه به عرض باريافتگان حضور عدالت دستور رساند [ ... ] و اين رساله شريفه كه مسمي به « جلوات ناصريه » است تصنيف فرمودند، تطبيق سلطنت ظاهر را با باطن، به افصح عبارات و املح اشارات نمودند و اين غلام خانه زاد قديمي نيز كتابت رساله مزبوره را به خط منحوس پريشان خود نموده، انفاذ پيشكار حضور معدلت دستور داشت. اميد آن كه مطالب آن را به نظر انور اقدس مشرف فرمايند، نظر تفقّدات و عنايات شاهانه ملوكانه را در حق اين فاضل جليل و حكيم زاهد نبيل، ظاهر فرمايند » <ref>  نفيسي، ج۶، ص۸۰ . </ref>
+
ا - نسخة خطی کتابخانة دانشکده الهیات مشهد به شماره ۶۲۷ به خط عبدالجواد بن یوسفعلی مشهدی خطیب که در سال ۱۲۹۳ کتابت شده است؛
  
== تأليفات ==
+
۲ - نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی به شماره ۲۰۹۲ <ref>  نفیسی، ج۶، ص۸۰  </ref>؛
  
الف - جلوات ناصريه؛ چند نسخه خطي از اين اثر موجود است از جمله:
+
۳ - نسخة خطی کتابخانة دایره المعارف بزرگ اسلامی که در سال ۱۲۹۵ق به خط نستعلیق تحریری تحت عنوان « جلوات الاولیاء» کتابت شده است <ref> منزوی، ج۲، ص۶۴  </ref>.
  
ا - نسخة خطي كتابخانة دانشكده الهيات مشهد به شماره ۶۲۷ به خط عبدالجواد بن يوسفعلي مشهدي خطيب كه در سال ۱۲۹۳ كتابت شده است؛ ۲ - نسخة خطي كتابخانة مجلس شوراي اسلامي به شماره۲۰۹۲ <ref>  نفيسي، ج۶، ص۸۰  </ref>؛ ۳ - نسخة خطي كتابخانة دايره المعارف بزرگ اسلامي كه در سال ۱۲۹۵ق به خط نستعليق تحريري تحت عنوان « جلوات الاولياء » كتابت شده است <ref> منزوي، ج۲، ص۶۴  </ref>.
+
در دومین دفتر نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران:  <ref> ج۱، ص </ref>۱۰۷ مجموعه ای را شناسانده اند شامل «کلمات طریفه»، « مفاتیح الغیب » [[ملاصدرا|صدرای شیرازی]] و « شرح حدیث رأس الجالوت » از محمداسماعیل بن محمد جعفر سپاهانی و تمام آن مجموعه به خط رقاع و شکسته عباس قلی بن محمد زکی خان نوری سردار فارس و کرمان نوشته شده و به روز پنج شنبه ۲۸ جمادی دوم (۱۲۸۰ق) از آن فراغت یافته و کاتب گوید: « مفاتیح الغیب » را نزد شارح حدیث رأس الجالوت خوانده است.<ref> معلم حبیب آبادی، ج۷، ص۲۷۴۲ ؛ </ref>
  
در دومين دفتر نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران:  <ref> ج۱، ص </ref>۱۰۷  « مجموعه اي را شناسانده اند شامل « كلمات طريفه »، « مفاتيح الغيب » صدراي شيرازي و « شرح حديث رأس الجالوت » از محمد اسماعيل بن محمد جعفر سپاهاني و تمام آن مجموعه به خط رقاع و شكسته عباس قلي بن محمد زكي خان نوري سردار فارس و كرمان نوشته شده و به روز پنج شنبه۲۸ جمادي دوم ( ۱۲۸۰ق ) از آن فراغت يافته و كاتب گويد: « « مفاتيح الغيب » را نزد شارح حديث رأس الجالوت خوانده است » <ref>  معلم حبيب آبادي، ج۷، ص۲۷۴۲ ؛ </ref>
+
ب - شرح حدیث رأس الجالوت؛ که در مجله « نامه فرهنگستان علوم » به چاپ رسیده است.
  
ب - شرح حديث رأس الجالوت؛ كه در مجله « نامه فرهنگستان علوم » به چاپ رسيده است.
+
==وفات==
  
== وفات==
+
دربارۀ تاریخ درگذشت ملااسماعیل واحد العین، گزارش های متعددی نقل شده است، برخی درگذشت او را پس از درگذشت [[ملا علی نوری اصفهانی|ملا علی نوری]] (۱۲۴۶ق) در (۱۲۷۱ق) یا (۱۲۷۷ق) یا (۱۲۸۱ق) گزارش کرده اند<ref> آقا بزرگ طهرانی، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۰، ۲۰۰؛ مهدوی، ص۱۳۸؛ مدرس تبریزی، ج۶، ص۲۸۵؛ سبزواری، ۱۳۷۰ش، مقدمۀ آشتیانی، ص۱۱۶؛ سبزواری، ۱۴۱۶-۱۴۲۲، ج۲، مقدمۀ مسعود طالبی، ص۴، اثر آفرینان، ج۱، ص۲۵۷ </ref> که مبتنی بر حدس و احتمال است و سند قطعی ندارد.<ref>  حبیب آبادی، ج۶، ص۲۱۵۳ </ref>سید جلال آشتیانی، گویا با استناد به نقل داماد سبزواری و نیز به گواهی استادان خود مبنی بر حضور ملااسماعیل در تهران در زمان حیات ملاعبدالله زنوزی (د ۱۲۵۷ق) بر این باور است که ملا اسماعیل قطعاً تا (۱۲۶۷ق) زنده بوده است. <ref> سبزواری، ۱۳۷۰ش، مقدمه، ص۱۱۷-۱۱۸ و پانویس؛ ایزوتسو، مقدمه، ص۲۵ </ref>
  
دربارۀ تاریخ درگذشت ملا اسماعیل واحد العین، گزارش های متعددی نقل شده است، برخی درگذشت او را پس از درگذشت ملا علی نوری (1246) در 1271 یا 1277 یا 1281ق گزارش کرده اند. <ref> آقا بزرگ طهرانی، 1403ق، ج6، ص20، 200؛ مهدوی، ص138؛ مدرس تبریزی، ج6، ص285؛ سبزواری، 1370ش، مقدمۀ آشتیانی، ص116؛ سبزواری، 1416-1422، ج2، مقدمۀ مسعود طالبی، ص4، اثر آفرینان، ج1، ص257 </ref> که مبتنی بر حدس و احتمال است و سند قطعی ندارد.<ref>  حبیب آبادی، ج6، ص2153 </ref>
+
اما در این میان قول سبزواری در زندگی نامه خود نوشتش شایسته توجه است: بنابر گفتۀ سبزواری<ref> ایزوتسو، مقدمه، ص بیست و دو </ref> او پس از درگذشت ملااسماعیل، حدود سه سال هم نزد ملاعلی نوری [[حکمت]] آموخته است، بنابراین و با استناد به قرائن موجود می توان گفت که ملا اسماعیل پیش از درگذشت ملا علی نوری حدود (۱۲۳۹) یا (۱۲۴۰ق) درگذشته است.  
 +
و عده ای هم گفته اند حکیم درب کوشکی در روز جمعه ۱۵ شوال ۱۳۰۴ق وفات یافته و در کنار قبر آخوند ملا علی اکبر اژه ای در تکیة [[ملا اسماعیل خواجویی|ملااسماعیل خواجویی]] به خاک سپرده شد.
  
 
+
==پانویس==  
سید جلال آشتیانی، گویا با استناد به نقل داماد سبزواری و نیز به گواهی استادان خود مبنی بر حضور ملا اسماعیل در تهران در زمان حیات ملا عبدالله زنوزی (د 1257ق) بر این باور است که ملا اسماعیل قطعاً تا 1267 زنده بوده است. <ref> سبزواری، 1370ش، مقدمه، ص117-118 و پانویس؛ ایزوتسو، مقدمه، ص25 </ref>
 
 
 
اما در این میان قول سبزواری در زندگی نامه خود نوشتش شایسته توجه است: بنابر گفتۀ سبزواری  <ref> ایزوتسو، مقدمه، ص بیست و دو </ref> او پس از درگذشت ملا اسماعیل، حدود سه سال هم نزد ملا علی نوری حکمت آموخته است، بنابراین و با استناد به قرائن موجود می توان گفت که ملا اسماعیل پیش از درگذشت ملا علی نوری حدود 1239 یا 1240ق درگذشته است.
 
و عده ای هم گفته اند حكيم درب كوشكي در روز جمعه ۱۵ شوال ۱۳۰۴ق وفات يافته و در كنار قبر آخوند ملا علي اكبر اژه اي در تكية ملا اسماعيل خواجويي به خاك سپرده شد.
 
 
 
 
 
==پانویس ==  
 
 
<references />
 
<references />
  
== منبع ==
+
==منابع==
  
*رحيم قاسمي،دانشنامه تخت فولاد ،جلد دوم،[http://isfahan.ir/ShowPage.aspx?Page_=dorsaetoolsfame&lang=1&sub=48&PageID=667&PageIDF=0&tempname=ISFInternal درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان]، بازیابی: 28 اردیبهشت 1393.
+
*رحيم قاسمی، دانشنامه [[تخت فولاد]]، جلد دوم، [http://isfahan.ir/ShowPage.aspx?Page_=dorsaetoolsfame&lang=1&sub=48&PageID=667&PageIDF=0&tempname=ISFInternal درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان]، بازیابی: 28 اردیبهشت 1393.
 
*[http://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D9%84%D8%A7_%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84_%D8%AF%D8%B1%D8%A8_%DA%A9%D9%88%D8%B4%DA%A9%DB%8C_%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C ویکی شیعه] ، بازیابی: 28 اردیبهشت 1393.
 
*[http://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D9%84%D8%A7_%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84_%D8%AF%D8%B1%D8%A8_%DA%A9%D9%88%D8%B4%DA%A9%DB%8C_%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C ویکی شیعه] ، بازیابی: 28 اردیبهشت 1393.
 +
 
[[رده:علمای قرن سیزدهم]]
 
[[رده:علمای قرن سیزدهم]]
 
[[رده:فیلسوفان]]
 
[[رده:فیلسوفان]]
 
[[رده:مدفونین در تخت فولاد]]
 
[[رده:مدفونین در تخت فولاد]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ ژوئیهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۱۲:۴۶

Darbkoshki.jpg
نام کامل اسماعيل حكيم درب كوشكی
زادگاه اصفهان
وفات ۱۳۰۴ قمری
مدفن اصفهان، تخت فولاد

Line.png

اساتید

ملااسماعيل واحدالعين، ميرزا عبدالجواد حكيم خراسانی،...

شاگردان

آخوند ملامحمد كاشی، جهانگيرخان قشقايی،...

آثار

جلوات ناصريه، شرح حديث رأس الجالوت

ملااسماعیل حکیم درب کوشکی از فلاسفه و مدرسین حکمت متعالیه اصفهان در عصر قاجاریه می زیسته است. آخوند ملامحمد کاشی و جهانگیرخان قشقایی در زمره شاگردان وی بودند.

اساتید

۱ - ملااسماعیل واحدالعین؛ فرزند محمد سمیع اصفهانی معروف به واحدالعین، استاد حاج ملاهادی سبزواری و ارشد تلامذ حاج ملاعلی نوری است. واحد العین متوفی محرم (۱۲۴۲ق) می باشد؛ حاج ملا هادی سبزواری (۱۲۸۹ق) او را ذو العیون[۱] یا ذوالعینین نامیده، زیرا به نظر وی، ملا اسماعیل در علوم معقول و منقول چشمانی باز داشته است.[۲]

۲ - میرزا عبدالجواد حکیم خراسانی؛ از علما و حکمای مشهور اصفهان و استاد معقول و منقول، که در فقه و اصول و طب و ریاضیات و ادبیات مهارت و قدرتی عظیم داشته است. [۳]

۳ - سیدرضی لاریجانی[۴]؛ میرزا طاهر تنکابنی می نویسد: «از استاد خود آقا محمدرضا قمشه ای اصفهانی «قدس سره» که از شاگردان سید رضی الدین لاریجانی بوده شنیده ام که این سید بزرگوار در زهد و وارستگی وحید عصر خود بوده و در اوایل عمر که از مازندران به اصفهان برای تحصیل علوم رفته بود، به واسطه کثرت فقر و پریشانی، در حمام های اصفهان به شغل دلاکی در ایام تعطیل می پرداخت و تحصیل معاش ایام تحصیل می نمود [ ... ] استادم می فرمودند: چون صبح ها به منزل سید معظم برای درس حاضر می شدیم، آن بزرگوار همه روزه به بام خانه اش مناجات خمس عشر را [ ... ] از حفظ می خواند و چون ثکالی (مادران فرزند مرده) می گریست و بعد از اجتماع شاگردان در مدرس، از بام به مدرس می آمدند و همه روزه قبل از شروع به تدریس، شرحی بر شاگردان خود موعظه می فرمودند و قسطی کامل در تشویق و ترغیب به تحلی به اخلاق حسنه و تحذیر از ملکات رذیله و خبث و تحریص بر سلوک طریقه اوصیاء و اصفیای کاملین و حکما و عرفای شامخین بیان می کردند، بعد شروع به تدریس می نمودند و اکثر تدریسش علوم الهیه و کتب عرفا و صوفیه بوده و با کمال استیناس و حسن معاشرت که با عموم خصوص با شاگردان خود داشتند صاحب مهابت عظیمه در انظار بودند.» [۵]

۴ - میرزا حسن نوری[۶]؛ حکیم متأله، فرزند حاج ملا علی نوری. میرزا حسین خان تحویلدار در «جغرافیای اصفهان» می نویسد: «مرحوم ملاعلی نوری که ثانی ملاصدرای شیرازی بود و در عصر خود استاد کل، دو پسر داشت: پسر بزرگش: مرحوم میرزا محمدحسن معروف است. از قرار تقریر اهالی خبره، در رتبه علم و عمل پسر آن پدر و در ذوق و ذکاوت، پدر پدر خود.» [۷]

تدریس و شاگردان

حکیم درب کوشکی سالها در اصفهان به تدریس حکمت متعالیه اشتغال داشت. به نوشته میرسیدعلی جناب[۸]: «اغلب اشخاصی که در اصفهان تحصیل حکمت نموده اند از شاگردان او بوده اند. وقت تدریس او نوعاً قبل از فجر بوده که پس از فراغت از تحصیل، هنوز فجر طالع نشده بود.»

برخی از شاگردان وی عبارتند از: آخوند ملامحمد کاشی؛ جهانگیرخان قشقایی؛ میرزا محمدمهدی قمشه ای؛ سید ابوالقاسم دهکردی؛ میرزا محمدحسین امام جمعه و عباس قلی خان نوری. شاگرد اخیر، کتاب «جلوات ناصریه» استاد خود حکیم درب کوشکی را در نهایت زیبایی و نفاست به منظور پیشکش به ناصرالدین شاه استنساخ کرده و در شرحی در وصف کتاب و مناقب استاد در آخر رساله می نویسد: «نعمت حضور جناب فخر الحکماء المتألهین، افضل الفضلاء المتأخرین، سالک مسالک جبروت، عارج معارج لاهوت، مولانا الحاج محمد اسماعیل، زید افاضاته، را دریافت نموده، مدت پنج سال اوقات اقامت دارالسلطنه اصفهان بهشت نشان، صانها الله عن الحدثان، را در اوقات لیالی و ایام به مصاحبت و مجالست ایشان گذشت و برخی از فضایل حالات این قدوه اهل فضل و کمال را بر خود لازم دانسته که به عرض باریافتگان حضور عدالت دستور رساند [ ... ] و این رساله شریفه که مسمی به « جلوات ناصریه » است تصنیف فرمودند، تطبیق سلطنت ظاهر را با باطن، به افصح عبارات و املح اشارات نمودند و این غلام خانه زاد قدیمی نیز کتابت رساله مزبوره را به خط منحوس پریشان خود نموده، انفاذ پیشکار حضور معدلت دستور داشت. امید آن که مطالب آن را به نظر انور اقدس مشرف فرمایند، نظر تفقّدات و عنایات شاهانه ملوکانه را در حق این فاضل جلیل و حکیم زاهد نبیل، ظاهر فرمایند». [۹]

تألیفات

الف - جلوات ناصریه؛ چند نسخه خطی از این اثر موجود است از جمله:

ا - نسخة خطی کتابخانة دانشکده الهیات مشهد به شماره ۶۲۷ به خط عبدالجواد بن یوسفعلی مشهدی خطیب که در سال ۱۲۹۳ کتابت شده است؛

۲ - نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی به شماره ۲۰۹۲ [۱۰]؛

۳ - نسخة خطی کتابخانة دایره المعارف بزرگ اسلامی که در سال ۱۲۹۵ق به خط نستعلیق تحریری تحت عنوان « جلوات الاولیاء» کتابت شده است [۱۱].

در دومین دفتر نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران: [۱۲]۱۰۷ مجموعه ای را شناسانده اند شامل «کلمات طریفه»، « مفاتیح الغیب » صدرای شیرازی و « شرح حدیث رأس الجالوت » از محمداسماعیل بن محمد جعفر سپاهانی و تمام آن مجموعه به خط رقاع و شکسته عباس قلی بن محمد زکی خان نوری سردار فارس و کرمان نوشته شده و به روز پنج شنبه ۲۸ جمادی دوم (۱۲۸۰ق) از آن فراغت یافته و کاتب گوید: « مفاتیح الغیب » را نزد شارح حدیث رأس الجالوت خوانده است.[۱۳]

ب - شرح حدیث رأس الجالوت؛ که در مجله « نامه فرهنگستان علوم » به چاپ رسیده است.

وفات

دربارۀ تاریخ درگذشت ملااسماعیل واحد العین، گزارش های متعددی نقل شده است، برخی درگذشت او را پس از درگذشت ملا علی نوری (۱۲۴۶ق) در (۱۲۷۱ق) یا (۱۲۷۷ق) یا (۱۲۸۱ق) گزارش کرده اند[۱۴] که مبتنی بر حدس و احتمال است و سند قطعی ندارد.[۱۵]سید جلال آشتیانی، گویا با استناد به نقل داماد سبزواری و نیز به گواهی استادان خود مبنی بر حضور ملااسماعیل در تهران در زمان حیات ملاعبدالله زنوزی (د ۱۲۵۷ق) بر این باور است که ملا اسماعیل قطعاً تا (۱۲۶۷ق) زنده بوده است. [۱۶]

اما در این میان قول سبزواری در زندگی نامه خود نوشتش شایسته توجه است: بنابر گفتۀ سبزواری[۱۷] او پس از درگذشت ملااسماعیل، حدود سه سال هم نزد ملاعلی نوری حکمت آموخته است، بنابراین و با استناد به قرائن موجود می توان گفت که ملا اسماعیل پیش از درگذشت ملا علی نوری حدود (۱۲۳۹) یا (۱۲۴۰ق) درگذشته است. و عده ای هم گفته اند حکیم درب کوشکی در روز جمعه ۱۵ شوال ۱۳۰۴ق وفات یافته و در کنار قبر آخوند ملا علی اکبر اژه ای در تکیة ملااسماعیل خواجویی به خاک سپرده شد.

پانویس

  1. تابنده، ص۲۵
  2. رضا نژاد، ج۱، ص۱۶
  3. همایی، ص۳۴۱
  4. روضاتی، ص۱۹۲
  5. سها، ص۲۶۲ - ۲۶۳
  6. روضاتی، ص۱۹۲
  7. تحویلدار، ص۶۷
  8. ص۲۰۵
  9. نفیسی، ج۶، ص۸۰ .
  10. نفیسی، ج۶، ص۸۰
  11. منزوی، ج۲، ص۶۴
  12. ج۱، ص
  13. معلم حبیب آبادی، ج۷، ص۲۷۴۲ ؛
  14. آقا بزرگ طهرانی، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۰، ۲۰۰؛ مهدوی، ص۱۳۸؛ مدرس تبریزی، ج۶، ص۲۸۵؛ سبزواری، ۱۳۷۰ش، مقدمۀ آشتیانی، ص۱۱۶؛ سبزواری، ۱۴۱۶-۱۴۲۲، ج۲، مقدمۀ مسعود طالبی، ص۴، اثر آفرینان، ج۱، ص۲۵۷
  15. حبیب آبادی، ج۶، ص۲۱۵۳
  16. سبزواری، ۱۳۷۰ش، مقدمه، ص۱۱۷-۱۱۸ و پانویس؛ ایزوتسو، مقدمه، ص۲۵
  17. ایزوتسو، مقدمه، ص بیست و دو

منابع