رزق: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
به تمام نیازمندی‌هایی كه برای ادامه حیات موجودات ضروری است رزق گفته می‌شود. از آنجا كه خداوند خالق همه موجودات است و ادامه حیات هر موجودی، در واقع خلق مداوم و لحظه به لحظه او است.
+
به تمام نیازمندی‌هایی که برای ادامه حیات موجودات ضروری است «رزق» گفته می‌شود. از آنجا که [[الله|خداوند]] خالق همه موجودات است و ادامه حیات هر موجودی، در واقع خلق مداوم و لحظه به لحظه اوست، روزی رسان موجودات نیز خداوند سبحان است. در روایات، عواملی برای زیاد شدن رزق و روزی یا کم شدن آن بیان شده است.
  
=="رزق" در لغت==
+
==رزق در لغت==
  
"رزق" در لغت به معنى عطا و بخشش مستمر است.<ref>راغب اصفهانى، حسين بن محمد؛ المفردات في غريب القرآن.</ref> ماده "رزق" و از آن تعبیر به روزی می­شود و در اصطلاح به هر چيزى كه مايه دوام حيات مخلوقات زنده است، رزق گویند. در واقع رزق موهبت و بخششی است از ناحیه خدای متعال به بندگانش بدون این که استحقاق آن را داشته باشند.<ref>طباطبائى،سید محمدحسين؛ الميزان فى تفسيرالقرآن، ترجمه سيدمحمد باقر موسوى همدانى، قم دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسين 1374 ش ذیل آیه 27 [[سوره آل عمران]].</ref>  
+
"رزق" در لغت به معنى عطا و بخشش مستمر است.<ref>راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن، ماده "رزق".</ref> و از آن تعبیر به روزی می­ شود و در اصطلاح به هر چیزى که مایه دوام حیات مخلوقات زنده است، رزق گویند. در واقع رزق موهبت و بخششی است از ناحیه خدای متعال به بندگانش بدون این که استحقاق آن را داشته باشند.<ref>طباطبائى،سید محمدحسین؛ المیزان فى تفسیرالقرآن، ترجمه سیدمحمد باقر موسوى همدانى، قم دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسین ۱۳۷۴ ش ذیل آیه ۲۷ [[سوره آل عمران]].</ref>
  
روزی دهنده خداست:
+
واژه "رازق" و "رزّاق" به معنای حقیقى کلمه، تنها بر [[خدای متعال]] اطلاق مى‌شود و اگر در غیر او بکار رود، جنبه مجازى دارد:<ref>مکارم شیرازى؛ تفسیر نمونه؛ دارالکتب الإسلامیة، تهران، ۱۳۷۴ش، چاپ اول، ج‌۸، ص۲۷۶.</ref> {{متن قرآن|«...وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ...»}}؛ ([[سوره بقره]]/۲۳۳) ... پدران موظفند زنانى را که فرزندانشان را شیر مى‌ دهند به طور شایسته روزى دهند و لباس بپوشانند.
 +
==اقسام رزق==
  
* {{متن قرآن|«وَ مَا مِن دَابَّةٍ فىِ الْأَرْضِ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ رِزْقُهَا...»}}؛([[سوره هود]]/6) هيچ جنبنده‌اى در زمين نيست مگر اين كه روزى او بر خداست!
+
از آنجا که به هر گونه بهره‌اى را که خداوند نصیب بندگان مى‌کند، اعم از مواد غذایى، مسکن، پوشاک و یا علم، [[عقل]]، فهم، [[ایمان|ایمان]] و [[اخلاص]] رزق گفته مى‌شود، رزق تنها رزق مادی نیست بلکه شامل رزق معنوی نیز می ­شود.
  
از این رو فرزندکشی را به خاطر ترس از تأمین مخارج آنان، حرام کرده است:
+
قرآن درباره شهیدان مى‌گوید: {{متن قرآن|«...بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ»}}؛ ...آنها زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزى مى‌برند. ([[سوره آل عمران]]/۱۶۹)
  
* {{متن قرآن|«وَلَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نحَّْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكمُ‌ْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطًْا كَبِيرًا»}}؛ ([[سوره اسراء]]/31) و فرزندانتان را از ترس فقر، نكشيد! ما آنها و شما را روزى مى‌دهيم مسلماً كشتن آنها گناه بزرگى است!
+
روشن است که روزى شهیدان، آن هم در جهان [[برزخ]]، نعمت هاى مادى نیست بلکه همان مواهب معنوى است.<ref>تفسیر نمونه، ج‌۹، ص۱۸.</ref>
  
خدای متعال در استدلال بر عدم توانایی معبودانِ ساختگی مشرکان نسبت به روزی رساندن بر آنان چنین می­فرماید:
+
'''۱. رزق کریم:'''
  
* {{متن قرآن|«وَ يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَيًْا وَلَا يَسْتَطِيعُون»}}؛([[سوره نحل]]/73) آنها غير از خدا، موجوداتی را مى‌پرستند كه هيچ رزقى را براى آنان از آسمانها و زمين در اختيار ندارند و توان اين كار را نيز ندارند و مشركان را كه از پيش خود و بى اذن او، بخشى از رزق [[حلال]] را بر خود [[حرام]] كرده بودند، مورد ملامت و سرزنش قرار داده است.
+
*{{متن قرآن|«فَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْالصَّالِحَاتِ لهَُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کرِیم»}}؛ ([[سوره حج]]/۵۰) آنها که [[ایمان]] آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزى پرارزشى براى آنهاست!
  
* {{متن قرآن|«قُلْ أَرَءَيْتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَكُم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلَالًا قُلْ ءَاللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلىَ اللَّهِ تَفْترَُونَ»}}؛ ([[سوره یونس]]/59) بگو: آيا روزي هايى را كه خداوند بر شما نازل كرده، ديده‌ ايد كه بعضى از آن را حلال و بعضى را حرام نموده‌ ايد؟! بگو: آيا خداوند به شما اجازه داده يا بر خدا افترا مى­ بنديد (و از پيش خود، حلال و حرام مى ‌كنيد؟!)
+
در این [[آیه]] نعمت های [[بهشت]]، رزق کریم نامیده شده است<ref>طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۱۴۳.</ref> که مومنان خداترس<ref>[[سوره انفال]]/۲و۴.</ref> و دارای عمل صالح و مردان و زنان پاکدامن<ref>[[سوره نور]]/۲۶.</ref> به عنوان پاداش الهی از آن بهره­ مند خواهند شد.
  
واژة "رازق" و "رزّاق" به معنای حقيقى کلمه، تنها بر خدای متعال اطلاق مى‌شود و اگر در غیر او بكار رود، جنبه مجازى دارد.<ref>مكارم شيرازى ناصر؛ تفسير نمونه؛ دارالكتب الإسلامية، تهران، 1374ش، چاپ اول، ج‌8، ص276.</ref>
+
همچنین رزق کریم از آن مواهب الهی است که جهادگران و [[مهاجرین|مهاجران]] و [[انصار]] به آن نوید داده شده ­اند:
  
* {{متن قرآن|«...وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ...»}}؛ ([[سوره بقره]]/233) ...پدران موظفند زنانى را كه فرزندانشان را شير مى‌ دهند به طور شايسته روزى دهند و لباس بپوشانند...
+
*{{متن قرآن|«وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ وَالَّذِینَ ءَاوَواْ وَّ نَصَرُواْ أُوْلَئک هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لهَُّم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کرِیمٌ»}}؛ ([[سوره انفال]]/۷۴) و آنها که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند و آنها که پناه دادند و یارى نمودند، آنان مؤمنان حقیقى‌اند براى آنها، آمرزش (و رحمت خدا) و روزى شایسته‌اى است.
  
==اقسام رزق==
+
'''۲. رزق معلوم:'''
  
از آنجا که به هر گونه بهره‌اى را كه خداوند نصيب بندگان مى‌كند اعم از مواد غذايى، مسكن، پوشاك و يا علم، عقل، فهم، ايمان و اخلاص رزق گفته مى‌شود، رزق تنها رزق مادی نیست بلکه شامل رزق معنوی نیز می­شود.
+
*{{متن قرآن|«إِلَّا عِبَادَاللَّهِ الْمُخْلَصِینَ أُوْلَئک لهَُمْ رِزْقٌ مَّعْلُومٌ»}}؛ ([[سوره صافات]]/۴۰-۴۱) جز بندگان مخلص خدا (که از کیفرها برکنارند)! براى آنان [بندگان مخلص‌] روزى معین و ویژه‌اى است.
  
قرآن درباره شهيدان مى‌گويد: {{متن قرآن|«...بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»}}؛ ...آنها زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزى مى‌برند. ([[سوره آل عمران]]/169)
+
"رزق معلوم" یعنی خداوند در [[بهشت]] برای بندگان مخلَص خود، رزقی می ­دهد که غیر از رزقِ دیگر بهشتیان است و هیچ شباهتى بر رزق دیگران ندارد، اگرچه نام رزق ایشان و رزق دیگران یکى است به آن جهت که آنان جز به خداى تعالى به هیچ چیز دیگرى وابستگى ندارند، نه به زینت زندگى دنیا و نه به نعمت های آخرت، چرا که در دل ایشان غیر از خدا چیز دیگرى وجود ندارد.<ref>ترجمه المیزان، ج‌۱۷، ص۲۰۴.</ref>
  
روشن است كه روزى شهيدان، آن هم در جهان [[برزخ]]، نعمت هاى مادى نيست بلكه همان مواهب معنوى است.<ref>تفسير نمونه، ج‌9، ص18.</ref>
+
'''۳. رزق حسن:'''
  
'''1. رزق کریم:'''
+
*{{متن قرآن|«وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُواْ أَوْ مَاتُواْ لَیرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیرُْ الرَّازِقِین»}}؛ ([[سوره حج]]/۵۸) و کسانى که در راه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به [[مرگ]] طبیعى از دنیا رفتند، خداوند به آنها روزى نیکویى مى‌دهد که او بهترین روزى‌دهندگان است!
  
* {{متن قرآن|«فَالَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْالصَّالِحَاتِ لهَُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيم»}}؛ ([[سوره حج]]/50) آنها كه [[ايمان]] آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزى پرارزشى براى آنهاست!
+
در این آیه "رزق حسن" را پاداش همه مهاجران الهی  قرار داده، خواه به مقام [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رسیده باشند خواه در این راه به [[مرگ]] طبیعی از دنیا رفته باشند.
  
در این آیه نعمت های بهشت، رزق کریم نامیده شده است. طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو 1372ش، ج7، ص143 که مومنان خداترس<ref>[[سوره انفال]]/2و4.</ref> و دارای عمل صالح و مردان و زنان پاکدامن<ref>[[سوره نور]]/26.</ref> به عنوان پاداش الهی از آن بهره­مند خواهند شد.
+
"رزق حسن" اشاره به نعمت هایى است که وقتى چشم انسان به آن مى‌افتد، چنان مجذوب مى‌شود که نمى‌تواند دیده از آن برگیرد و به غیر آن نگاه کند و تنها خدا قدرت دارد که چنین روزى را به کسى دهد.<ref>مجمع البیان، ج‌۷، ص۱۴۷.</ref> همچنین در [[قرآن]] به مقام [[نبوت]] و به فایده ­های [[حلال]] درخت انگور،<ref>به ترتیب: [[سوره هود]]/۸۸ (ر.ک المیزان ذیل آیه)، [[سوره نحل]]/۶۷.</ref> رزق حسن اطلاق شده است.
  
همچنین رزق کریم از آن مواهب الهی است که جهادگران و مهاجران و انصار به آن نوید داده شده­اند.
+
'''۴. رزق بی حساب:'''
  
* {{متن قرآن|«وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ ءَاوَواْ وَّ نَصَرُواْ أُوْلَئكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لهَُّم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ»}}؛ ([[سوره انفال]]/74) و آنها كه ايمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد كردند و آنها كه پناه دادند و يارى نمودند، آنان مؤمنان حقيقى‌اند براى آنها، آمرزش (و رحمت خدا) و روزى شايسته‌اى است.
+
[[تقوا]] عامل برخورداری از روزی بی­ حساب:
  
'''2. رزق معلوم:'''
+
*{{متن قرآن|«...وَ مَن یتَّقِ اللَّهَ یجَْعَل لَّهُ مخَْرَجًا وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَایحَْتَسِبُ...»}}؛ ([[سوره طلاق]]/۲-۳) ...و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‌کند و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى‌دهد...
  
* {{متن قرآن|«إِلَّا عِبَادَاللَّهِ الْمُخْلَصِينَ أُوْلَئكَ لهَُمْ رِزْقٌ مَّعْلُومٌ»}}؛ ([[سوره صافات]]/40-41) جز بندگان مخلص خدا (كه از كيفرها بركنارند)! براى آنان [بندگان مخلص‌] روزى معيّن و ويژه‌اى است.
+
'''۵. مشیت روزی رسانی الهی:'''
  
"رزق معلوم" یعنی خداوند در [[بهشت]] برای بندگان مخلَص خود، رزقی می­دهد که غیر از رزقِ دیگر بهشتیان است و هيچ شباهتى بر رزق ديگران ندارد، اگرچه نام رزق ايشان و رزق ديگران يكى است به آن جهت که آنان جز به خداى تعالى به هيچ چيز ديگرى وابستگى ندارند، نه به زينت زندگى دنيا و نه به نعمت های آخرت، چرا که در دل ايشان غير از خدا چيز ديگرى وجود ندارد.<ref>ترجمه المیزان، ج‌17، ص204.</ref>
+
*{{متن قرآن|«لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یشَاءُ وَ یقْدِرُ إِنَّهُ بِکلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیم‌»}}؛ ([[سوره شوری]]/۱۲) کلیدهاى آسمانها و زمین از آن اوست روزى را براى هر کس بخواهد گسترش مى­دهد یا محدود مى‌سازد او به همه چیز داناست.
  
'''3. رزق حسن:'''
+
بر اساس بخش اخیر آیه {{متن قرآن|«إِنَّهُ بِکلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیم‌»}} توسعه و تنگی روزیِ بندگان از روی حکمت و علم الهی است.<ref>پیشین، ج‌۱۸، ص۳۴.</ref> البته اراده خدا در زمینه وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرائطى است که بر زندگى انسانها حکم ‌فرماست و تلاش و کوشش و [[اخلاص]] و فداکاری و به عکس سستى و تنبلى و [[بخل]] و آلودگى [[نیت|نیت]]، نقش تعیین کننده‌اى در آن دارد. به همین دلیل قرآن مجید کراراً انسان را در گرو سعى و کوشش و تلاش و فعالیت خود شمرده و بهره او را از زندگى به میزان سعى و تلاشش مى‌داند.<ref>تفسیر نمونه، ج‌۱۰، ص۲۰۵.</ref>
  
* {{متن قرآن|«وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُواْ أَوْ مَاتُواْ لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيرُْ الرَّازِقِين»}}؛ ([[سوره حج]]/58) و كسانى كه در راه خدا هجرت كردند، سپس كشته شدند يا به [[مرگ]] طبيعى از دنيا رفتند، خداوند به آنها روزى نيكويى مى‌دهد كه او بهترين روزى‌دهندگان است!
+
در حدیثى از [[امام صادق]] علیه السلام مى‌خوانیم: «لاتَکسَلوا فى طَلَبِ مَعایشِکم فَإنّ آباءَنا کانوا یرکضُون فیها و یطلُبونَها»؛<ref>شیخ صدوق؛ من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۵۷.</ref> در طلب روزى و نیازهاى زندگى تنبلى نکنید چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن مى‌دویدند و آن را طلب مى‌کردند.
  
در این آیه "رزق حسن" را پاداش همه مهاجران الهی  قرار داده، خواه به مقام شهادت رسیده باشند خواه در این راه به مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند.
+
در آیه دیگری حکمت روزی رسانی خود را چنین بیان می کند:
 
 
"رزق حسن" اشاره به نعمت هايى است كه وقتى چشم انسان به آن مى‌افتد، چنان مجذوب مى‌شود كه نمى‌تواند ديده از آن برگيرد و به غير آن نگاه كند و تنها خدا قدرت دارد كه چنين روزى را به كسى دهد.<ref>مجمع البیان، ج‌7، ص147.</ref> همچنین در قرآن به مقام [[نبوت]] و به فایده­های حلال درخت انگور،<ref>به ترتیب: [[سوره هود]]/88 (ر.ک المیزان ذیل آیه)، [[سوره نحل]]/67.</ref> رزق حسن اطلاق شده است.
 
 
 
تقوا عامل برخورداری از روزی بی­حساب:
 
 
 
* {{متن قرآن|«...وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يجَْعَل لَّهُ مخَْرَجًا وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَايحَْتَسِبُ...»}}؛ ([[سوره طلاق]]/2-3) ...و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‌كند و او را از جايى كه گمان ندارد روزى مى‌دهد...
 
 
 
مشیت روزی رسانی الهی:
 
  
* {{متن قرآن|«لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ بِكلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِيم‌»}}؛ ([[سوره شوری]]/12) كليدهاى آسمانها و زمين از آن اوست روزى را براى هر كس بخواهد گسترش مى­دهد يا محدود مى‌سازد او به همه چيز داناست.
+
*{{متن قرآن|«وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فىِ الْأَرْضِ وَلَکن ینزَِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرُ بَصِیر»}}؛ ([[سوره شوری]]/۲۷) هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمین طغیان و ستم مى‌کنند از این رو به مقدارى که مى‌خواهد (و مصلحت مى ‌داند) نازل مى ‌کند، که نسبت به بندگانش آگاه و بیناست!
  
بر اساس بخش اخیر آیه «إِنَّهُ بِكلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِيم‌» توسعه و تنگی روزیِ بندگان از روی حکمت و علم الهی است.<ref>پیشین، ج‌18، ص34.</ref> البته اراده خدا در زمينه وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرائطى است كه بر زندگى انسانها حكم ‌فرماست و تلاش و كوشش و اخلاص و فداكاري و به عكس سستى و تنبلى و بخل و آلودگى نيت، نقش تعيين كننده‌اى در آن دارد. به همين دليل قرآن مجيد كراراً انسان را در گرو سعى و كوشش و تلاش و فعاليت خود شمرده و بهره او را از زندگى به ميزان سعى و تلاشش مى‌داند.<ref>تفسیر نمونه، ج‌10، ص205.</ref>
+
روزی دهنده خداست: {{متن قرآن|«وَ مَا مِن دَابَّةٍ فىِ الْأَرْضِ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ رِزْقُهَا...»}}؛ ([[سوره هود]]/۶) هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست مگر این که روزى او بر خداست! از این رو فرزندکشی را به خاطر ترس از تأمین مخارج آنان، [[حرام]] کرده است: {{متن قرآن|«وَلَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَکمْ خَشْیةَ إِمْلَاقٍ نحَّْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیاکمُ‌ْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطًْا کبِیرًا»}}؛ ([[سوره اسراء]]/۳۱) و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشید! ما آنها و شما را روزى مى‌دهیم مسلماً کشتن آنها گناه بزرگى است!
  
در حديثى از [[امام صادق]] علیه السلام مى‌خوانيم: «لاتَكسَلوا فى طَلَبِ مَعايشِكم فَإنّ آباءَنا كانوا يَركُضُون فيها و يَطلُبونَها»؛<ref>[[شیخ صدوق]]؛ من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1413ق، ج3، ص157.</ref> در طلب روزى و نيازهاى زندگى تنبلى نكنيد چرا كه پدران و نياكان ما به دنبال آن مى‌دويدند و آن را طلب مى‌كردند.
+
خدای متعال در استدلال بر عدم توانایی معبودانِ ساختگی مشرکان نسبت به روزی رساندن بر آنان چنین می­ فرماید:
  
در آیه دیگری حکمت روزی رسانی خود را چنین بیان می کند:
+
*{{متن قرآن|«وَ یعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یمْلِک لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَیا وَلَا یسْتَطِیعُون»}}؛ ([[سوره نحل]]/۷۳) آنها غیر از خدا، موجوداتی را مى‌پرستند که هیچ رزقى را براى آنان از آسمانها و زمین در اختیار ندارند و توان این کار را نیز ندارند و مشرکان را که از پیش خود و بى اذن او، بخشى از رزق [[حلال]] را بر خود [[حرام]] کرده بودند، مورد ملامت و سرزنش قرار داده است.
  
* {{متن قرآن|«وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فىِ الْأَرْضِ وَلَكِن يُنزَِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرُ بَصِير»}}؛ ([[سوره شوری]]/27) هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمين طغيان و ستم مى‌كنند از اين رو به مقدارى كه مى‌خواهد مصلحت مى ‌داند) نازل مى ‌كند، كه نسبت به بندگانش آگاه و بيناست!
+
*{{متن قرآن|«قُلْ أَرَءَیتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَکم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلَالًا قُلْ ءَاللَّهُ أَذِنَ لَکمْ أَمْ عَلىَ اللَّهِ تَفْترَُونَ»}}؛ ([[سوره یونس]]/۵۹) بگو: آیا روزی هایى را که خداوند بر شما نازل کرده، دیده‌ اید که بعضى از آن را حلال و بعضى را حرام نموده‌ اید؟! بگو: آیا خداوند به شما اجازه داده یا بر خدا افترا مى­ بندید از پیش خود، حلال و حرام مى ‌کنید؟!)
  
 
==ویژگیهای رزق بهشت==
 
==ویژگیهای رزق بهشت==
  
1. باارزشتر از تمام نعمت های دنیایی:
+
'''۱. با ارزشتر از تمام نعمتهای دنیایی:'''
  
* {{متن قرآن|«وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلىَ‌ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنهُْمْ زَهْرَةَ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنهَُمْ فِيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيرٌْ وَ أَبْقَى‌»}}؛ ([[سوره طه]]/131) و هرگز چشمان خود را به نعمت هاى مادّى كه به گروه‌هايى از آنان داده‌ايم، ميفكن! اين ها شكوفه‌هاى زندگى دنياست تا آنان را در آن بيازماييم و روزى پروردگارت بهتر و پايدارتر است!
+
*{{متن قرآن|«وَلَا تَمُدَّنَّ عَینَیک إِلىَ‌ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنهُْمْ زَهْرَةَ الحَْیوةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنهَُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّک خَیرٌْ وَ أَبْقَى‌»}}؛ ([[سوره طه]]/۱۳۱) و هرگز چشمان خود را به نعمت هاى مادّى که به گروه‌هایى از آنان داده‌ایم، میفکن! این ها شکوفه‌هاى زندگى دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم و روزى پروردگارت بهتر و پایدارتر است!
  
مقابله "رزق ربک" با "زَهْرَةَ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا" گویای آخرتی بودن آن است.<ref>الميزان في تفسير القرآن، ج‌14، ص238.</ref> در آیه دیگری رزق دنیا را در مقابل رزق آخرت متاعی بیش نمی­داند.
+
مقابله "{{متن قرآن|رِزْقُ رَبِّک}}" با "{{متن قرآن|زَهْرَةَ الحَْیوةِ الدُّنْیا}}" گویای آخرتی بودن آن است.<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۴، ص۲۳۸.</ref> در آیه دیگری رزق [[دنیا]] را در مقابل رزق [[آخرت]] متاعی بیش نمی­ داند.
  
* {{متن قرآن|«اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ وَ يَقْدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالحَْيَوةِ الدُّنْيَا وَ مَا الحَْيَوةُ الدُّنْيَا فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا مَتَاع»}}؛‌([[سوره رعد]]/26) خدا روزى را براى هر كس بخواهد (و شايسته بداند) وسيع، براى هر كس بخواهد (و مصلحت بداند،) تنگ قرار مى‌دهد ولى آنها [كافران‌] به زندگى دنيا، شاد (و خوشحال) شدند در حالى كه زندگى دنيا در برابر آخرت، متاع ناچيزى است!
+
*{{متن قرآن|«اللَّهُ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یشَاءُ وَ یقْدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالحَْیوةِ الدُّنْیا وَ مَا الحَْیوةُ الدُّنْیا فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا مَتَاع»}}؛‌([[سوره رعد]]/۲۶) خدا روزى را براى هر کس بخواهد (و شایسته بداند) وسیع، براى هر کس بخواهد (و مصلحت بداند،) تنگ قرار مى‌دهد ولى آنها [کافران‌] به زندگى دنیا، شاد (و خوشحال) شدند در حالى که زندگى دنیا در برابر آخرت، متاع ناچیزى است!
  
2. جاودانگی و پایان ناپذیری:
+
'''۲. جاودانگی و پایان ناپذیری:'''
  
* {{متن قرآن|«جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لهَُّمُ الْأَبْوَاب‌...إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَاد»}}؛([[سوره ص]]/50 و 54) باغهاى جاويدان بهشتى كه درهايش به روى آنان گشوده است... اين روزى ما است كه هرگز آن را پايانى نيست!
+
*{{متن قرآن|«جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لهَُّمُ الْأَبْوَاب‌...إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَاد»}}؛([[سوره ص]]/۵۰ و ۵۴) باغهاى جاویدان بهشتى که درهایش به روى آنان گشوده است... این روزى ما است که هرگز آن را پایانى نیست!
  
3. بهره مندی تمام وقت بهشتیان از روزیهای بهشت:<ref>جهت مطالعه بیشتر ر.ک. هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب، 1383 چاپ اول، ج14، ص472.</ref>
+
'''۳. بهره مندی تمام وقت بهشتیان از روزیهای [[بهشت]]:<ref>جهت مطالعه بیشتر ر.ک. هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ چاپ اول، ج۱۴، ص۴۷۲.</ref>'''
  
* {{متن قرآن|«...وَلهَُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا»}}؛([[سوره مریم]]/62) ...و هر صبح و شام، روزى آنان در بهشت مقرر است.
+
*{{متن قرآن|«...وَلهَُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکرَةً وَ عَشِیا»}}؛([[سوره مریم]]/۶۲) ...و هر صبح و شام، روزى آنان در بهشت مقرر است.
  
آمدن رزق در صبح و شام، كنايه از آمدنِ آن پشت سر هم و بدون انقطاع است‌.<ref>الميزان في تفسير القرآن، ج‌14، ص79.</ref>  
+
آمدن رزق در صبح و شام، کنایه از آمدنِ آن پشت سر هم و بدون انقطاع است‌.<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۴، ص۷۹.</ref>  
  
 
==منابع رزق==
 
==منابع رزق==
  
'''1. آسمان:'''
+
'''۱. آسمان:'''
  
* {{متن قرآن|«هُوَ الَّذِى يُرِيكُمْ ءَايَاتِهِ وَ يُنزَِّلُ لَكُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَن يُنِيبُ»}}؛([[سوره غافر]]/13) او كسى است كه آيات خود را به شما نشان مى‌دهد و از آسمان براى شما روزى (باارزشى) مى‌فرستد تنها كسانى متذكر اين حقايق مى‌شوند كه بسوى خدا بازمى‌گردند.
+
*{{متن قرآن|«هُوَ الَّذِى یرِیکمْ ءَایاتِهِ وَ ینزَِّلُ لَکم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا یتَذَکرُ إِلَّا مَن ینِیبُ»}}؛ ([[سوره غافر]]/۱۳) او کسى است که آیات خود را به شما نشان مى‌دهد و از آسمان براى شما روزى (باارزشى) مى‌فرستد تنها کسانى متذکر این حقایق مى‌شوند که بسوى خدا بازمى‌گردند.
  
منظور از اين رزق آسمانى باران است كه بوسيله آن گياهان مي رويد كه روزى بندگان است و علت اين كه باران را رزق ناميده، آن است كه باران سبب روزى است‌.<ref>مجمع البیان ذیل آیه نامبرده.</ref>
+
منظور از این رزق آسمانى باران است که بوسیله آن گیاهان می روید که روزى بندگان است و علت این که باران را رزق نامیده، آن است که باران سبب روزى است‌.<ref>مجمع البیان ذیل آیه نامبرده.</ref>
  
'''2. زمین:'''
+
'''۲. زمین:'''
  
* {{متن قرآن|«قُلْ مَن يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ...»}}؛([[سوره یونس]]/31) بگو: چه كسى شما را از آسمان و زمين روزى مى‌دهد؟...
+
*{{متن قرآن|«قُلْ مَن یرْزُقُکم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ...»}}؛ ([[سوره یونس]]/۳۱) بگو: چه کسى شما را از آسمان و زمین روزى مى‌دهد؟...
  
 
روزی دادن از زمین به معنای این است که زمین محل رویشِ گیاهان و درختان و انواع متعدد مواد غذایی است.
 
روزی دادن از زمین به معنای این است که زمین محل رویشِ گیاهان و درختان و انواع متعدد مواد غذایی است.
سطر ۱۰۷: سطر ۱۰۰:
 
==عوامل جلب رزق و روزی==
 
==عوامل جلب رزق و روزی==
  
اولین عاملی كه تأثیر آن در جلب روزی پیداست كار و تلاش و استفاده از زور بازو است. اما مهم‌ این است كه بدانیم میزان تأثیرگذاری تلاش انسان در جلب روزی، چقدر است؟
+
اولین عاملی که تأثیر آن در جلب روزی پیداست کار و تلاش و استفاده از زور بازو است. اما مهم‌ این است که بدانیم میزان تأثیرگذاری تلاش انسان در جلب روزی، چقدر است؟ واقعیت آن است که «[[انسان]]»، همه کاره جهان خلقت نیست و همه چیز به هوش و تلاش او بستگی ندارد و از میان عوامل و اسباب بی‌شماری که در نظام اسباب و مسببی جهان در کاراند، «هوش و تلاش» انسان جزیی از آن به شمار می‌رود.
 +
 
 +
در فرهنگ [[قرآن]]، [[قارون]] نماینده انسان [[تکبر|متکبری]] است که مال و ثروت خود را، حاصل فکر و تلاش خود می‌داند و از کارگردان هستی غفلت می‌‌ورزد: «{{متن قرآن|... قالَ إنّما اوتیتُهُ عَلی عِلمٍ عندی، أوَلَم یَعلَم أن اللهَ قَد أهلَک مِن قَبلِهِ مِن القُرونِ مَن هُوَ أشَدُّ مِنه قُوَّهً و أکثَرُ جَمعاً ولا یُسئَلُ عَن ذُنوبِهِم المجُرِمون}}» ([[سوره قصص]]/۷۸)؛ (قارون) گفت: این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است بدست آورده‌ام. آیا او نمی‌دانست که خداوند اقوام پیش از او را که نیرومندتر و ثروتمندتر از او بودند هلاک کرد؟ (و هنگامی که عذاب الهی فرارسد) مجرمان از گناهانشان سؤال نمی‌شوند.
  
واقعیت آن است كه «انسان»، همه كاره جهان خلقت نیست و همه چیز به هوش و تلاش او بستگی ندارد و از میان عوامل و اسباب بی‌شماری كه در نظام اسباب و مسببی جهان در كاراند، «هوش و تلاش» انسان جزیی از آن به شمار می‌رود.
+
حاصل آنکه، جلب رزق و روزی به عامل و شرایط زیادی وابسته است که فکر و اراده انسان جزئی از آنها است، به گفته [[شهریار]]:
 +
{{بیت|اگر روزی به قدر عقل بودی|تمام عاقلان بودند قارون}}
 +
{{بیت|ولیکن رزق در میزانِ عدل است|نه عاقل در شمار آرد نه مجنون}}
  
در فرهنگ [[قرآن]]، قارون نماینده انسان متكبری است كه مال و ثروت خود را، حاصل فكر و تلاش خود می‌داند و از كارگردان هستی غفلت می‌‌ورزد: «...قالَ إنّما او تینُهُ عَلی عِلمٍ عندی، أوَلَم یَعلَم أن اللهَ قَد أهلَكَ مِن قَبلِهِ مِن القُرونِ مَن هُوَ أشَدُّ مِنه قُوَّهً و أكثَرُ جَمعاً ولایُسئَلُ عَن ذُنوبِهِم المجُرِمون»؛ (قارون) گفت: این ثروت را بوسیله دانشی كه نزد من است بدست آورده‌ام. آیا او نمی‌دانست كه خداوند اقوام پیش از او را كه نیرومندتر و ثروتمندتر از او بودند هلاك كرد؟ (و هنگامی كه عذاب الهی فرارسد) مجرمان از گناهانشان سؤال نمی‌شوند.
+
روایات نیز به همین نکته متذکر شده‌اند که هوش سرشار و قوت بازو «تمام علتِ» جلب روزی نیست: [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]] علیه السلام: «اِنَّ اللهَ تَعالی وَسَّع اَرزاقَ الحُمقی لِیَعتَبِرَ العُقَلاءُ وَ یَعلَموا اَنَّ الدُّنیا لَیسَ یَنالُ ما فیها بِعَمَلٍ وَلا حیلهٍ»؛ خداوند روزی احمقها را وسعت بخشید تا عاقلان عبرت گیرند و بدانند که دست یافتن به دنیا، تنها با کار و تدبیر میسر نیست.
  
حاصل آنكه، جلب رزق و روزی به عامل و شرایط زیادی وابسته است كه فكر و اراده انسان جزئی از آنها است، به گفته شهریار:
+
'''ارتباط ضمانت روزی با تلاش انسان:'''
  
{{بیت|اگر روزی به قدر عقل بودی|تمام عاقلان بودند قارون}}
+
تقدیر الهی بر دخالت کار و تلاش انسان در جلب روزی، تضمین روزی او به صورت مطلق و غیرمشروط نیست، بلکه به شرط تدبیر و تلاش است:
{{بیت|ولیكن رزق در میزانِ عدل است|نه عاقل در شمار آرد نه مجنون}}
 
  
روایات نیز به همین نكته متذكر شده‌اند كه هوش سرشار و قوت بازو «تمام علتِ» جلب روزی نیست: قال الصادق علیه السلام: اِنَّ اللهَ تَعالی وَسَّع اَرزاقَ الحُمقی لِیَعتَبِرَ العُقَلاءُ وَ یَعلَموا اَنَّ الدُّنیا لَیسَ یَنالُ ما فیها بِعَمَلٍ وَلا حیلهٍ؛ خداوند روزی احمقها را وسعت بخشید تا عاقلان عبرت گیرند و بدانند كه دست یافتن به دنیا، تنها با كار و تدبیر میسر نیست.
+
*[[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام: اطلُبوا الرِزقَ فَإنَّهُ مَضمونٌ لِطالِبِه؛ رزق را طلب کنید، چرا که برای طالب خود ضمانت شده است.
  
==ارتباط ضمانت روزی با تلاش انسان==
+
در دسته‌ای از روایات، ائمه دین حداقل کار و تلاش انسان را مشخص کرده‌اند:
  
تقدیر الهی بر دخالت كار و تلاش انسان در جلب روزی، تضمین روزی او به صورت مطلق و غیرمشروط نیست بلكه به شرط تدبیر و تلاش است:
+
*قٌلتٌ لِابی عبداللهِ علیه السّلام: أیُّ شیئٍ عَلَی الرجُلِ فی طَلَبِ الرزقِ؟ فقالَ: إذا فَتَحتَ بابَک و بَسَطتَ بساطَک فَقَد قَضَیتَ ما عَلَیک؛ (راوی گوید) از [[امام صادق]] علیه السلام سؤال کردم: وظیفه بنده در طلب روزی چیست؟ امام علیه السلام پاسخ داد: «وقتی مغازه خود را گشودی و بساط خود را پهن کردی، وظیفه خود را به انجام رسانده‌ای.
  
* قال علی علیه السلام: اطلُبوا الرِزقَ فَإنَّهُ مَضمونٌ لِطالِبِه؛ رزق را طلب كنید، چرا كه برای طالب خود ضمانت شده است.
+
از جمع‌بندی روایات مشخص می‌شود که وظیفه انسان برای جلب رزق و روزی، خود را در معرض روزی قرار دادن و «طلب» آن است. رزق و روزی، گمشده و یا گنجینه‌ای نیست که ما مکلف باشیم به هر قیمتی که شده آن را به چنگ آوریم و تصاحب کنیم بلکه مانند جویی روان است که هر کس باید ظرفی بدست گیرد و کنار جوی نشیند و به قدر رفع عطش خود از آن بهره گیرد. ما مکلّف به فراهم کردن «زمینه» روزی هستیم نه «بدست آوردن» آن.
  
در دسته‌ای از روایات، ائمه دین حداقل كار و تلاش انسان را مشخص كرده‌اند:
+
'''روش کسب رزق:'''
  
* قٌلتٌ لِاْبی عبداللهِ علیه السّلام: أیُّ شیئٍ عَلَی الرجُلِ فی طَلَبِ الرزقِ؟ فقالَ: إذا فَتَحتَ بابَكَ و بَسَطتَ بساطَكَ فَقَد قَضَیتَ ما عَلَیكَ؛ (راوی گوید) از [[امام صادق]] علیه السلام سؤال كردم: وظیفه بنده در طلب روزی چیست؟ امام علیه السلام پاسخ داد: «وقتی مغازه خود را گشودی و بساط خود را پهن كردی، وظیفه خود را به انجام رسانده‌ای.
+
در مورد طلب روزی، روایت است که مردی نزد [[پیامبر اسلام|رسول خدا]] صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول الله صاحب عیالم و قرض و وام دارم و حالم سخت است. دعایی به من یاد دهید تا به وسیله آن طلب روزی کنم. از خداوند حضرت فرمودند: وضوی کاملی بگیر و دو رکعت [[نماز]] بخوان پس رکوع و سجود آن را تمام به جا آور و سپس بگو: یا ماجد یا واحد یا کریم الوجه إلیک بمحمد نبی الرحمه... .(ادامه این [[دعا]] در کتاب [[مفاتیح الجنان]] [[شیخ عباس قمی]] موجود است).  
  
از جمع‌بندی روایات مشخص می‌شود كه وظیفه انسان برای جلب رزق و روزی، خود را در معرض روزی قرار دادن و «طلب» آن است. رزق و روزی، گمشده و یا گنجینه‌ای نیست كه ما مكلف باشیم به هر قیمتی كه شده آن را به چنگ آوریم و تصاحب كنیم بلكه مانند جویی روان است كه هر كس باید ظرفی بدست گیرد و كنار جوی نشیند و به قدر رفع عطش خود از آن بهره گیرد. ما مكلّف به فراهم كردن «زمینه» روزی هستیم نه «بدست آوردن» آن.
+
در پایان اسبابی که باعث ازدیاد روزی و فقر و تنگی روزی می شود را بیان می کنیم:
  
==روش کسب رزق==
+
'''عوامل زیاد شدن روزی:'''
  
در مورد [[نماز]] براي طلب روزي روايت است كه مردي نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: يا رسول الله صاحب عيالم و قرض و وام دارم و حالم سخت است دعايي به من ياد دهيد تا به وسيله آن طلب روزي كنم. از خداوند حضرت فرمودند: وضوي كاملي بگير و دو ركعت [[نماز]] بخوان پس ركوع و سجود آن را تمام به جا آور و سپس بگو: يا ماجد يا واحد يا كريم الوجه إليك بمحمد نبيّ الرحمه...
+
دعا، دعا برای پدر و مادر سحرخیزی، دوری از فحشاء، جارو کردن ‌درب خانه، شستن ظرفها، [[صله رحم|صله ارحام]]، شستن دست پیش از غذا و بعد از غذا، روشن کردن چراغ پیش از غروب آفتاب، خوردن ریزه های طعام کنار سفره، شانه کردن موی، گرفتن ناخن و شارب روز جمعه، [[انگشتر عقیق|انگشتر عقیق]] و فیروزه و یاقوت در دست کردن، دعا برای مؤمن در خلوت، خواندن [[آیة الکرسی|آیة الکرسی]]، سلام کردن، قل هو الله احد خواندن بعد از داخل شدن به خانه، خواندن [[سوره واقعه]] در شب پیش از خواب و... .
  
ادامه اين [[دعا]] در كتاب [[مفاتيح الجنان]] [[شيخ عباس قمی]] موجود است. حال به صورت فهرست وار اسبابي كه باعث ازدياد روزي و فقر مي شود را بيان مي كنيم. عوامل زيادي روزي: دعا، دعا براي پدر و مادر سحرخيزي، دوري از فحشاء، روبيدن ‌درب خانه، شستن ظرفها، صلة ارحام، شستن دست پيش از غذا و بعد از غذا، روشن كردن چراغ پيش از غروب آفتاب، خوردن ريزه هاي طعام كنار سفره، شانه كردن موي، گرفتن ناخن و شارب روز جمعه انگشتر عقيق و فيروزه و ياقوت در دست كردن، دعا براي مؤمن در خلوت، خواندن آية الكرسي، سلام كردن قل هو الله احد خواندن بعد از داخل شدن به خانه خواندن [[سوره واقعه]] در شب پيش از خواب و... و عواملي كه باعث فقر مي شود: انجام گناهان خصوصاً دروغگويي، اظهار فقر در حالي كه فقير نيست، خوابيدن بين مغرب و عشا و بعد از اذان صبح تا طلوع آفتاب، عاق والدين، شانه كردن موي در حال ايستاده، جاروب كردن خانه در شب، برطرف نكردن تار عنكبوت از خانه، ناشسته گذاشتن ظرفهاي كثيف در منزل و... كه مواردش بسيار است.
+
'''عوامل تنگی روزی:'''
  
در پايان قسمتي از خطبة حضرت [[امام علی]] عليه السلام كه درباره روزي فرموده اند، نقل مي كنيم: روزي ها را مقدر كرد برخي اندك و برخي فراوان دسته اي در تنگي و دسته اي در زندگاني فراخ و آسان، قسمتي كرد به عدالت تا آن را كه خواهد بيازمايد در زندگاني آسان يا دشوار و بيازمايد سپاس و شكيبايي را در توانگر وفادار.
+
انجام [[گناه|گناهان]] خصوصاً [[دروغ|دروغگویی]]، اظهار فقر در حالی که فقیر نیست، خوابیدن بین مغرب و عشا و بعد از [[اذان]] صبح تا طلوع آفتاب، [[عقوق والدین|عاق والدین]]، شانه کردن موی در حال ایستاده، جاروب کردن خانه در شب، برطرف نکردن تار عنکبوت از خانه، ناشسته گذاشتن ظرفهای کثیف در منزل و... .
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
 
 
==منابع==
 
==منابع==
* كاظم احمدزاده، رزق، [http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=34264#_ftnref14 پژوهشکده باقرالعلوم]، تاریخ بازیابی: 15 دی ماه 1392.
+
*کاظم احمدزاده، رزق، [http://www.pajoohe.ir دانشنامه پژوهه]، تاریخ بازیابی: ۱۵ دی ماه ۱۳۹۲.
* رزق و روزی در قرآن [http://www.andisheqom.com/Files/quranmaaref.php?idVeiw=28839&level=4&subid=28839 اندیشه قم].
+
*رزق و روزی در قرآن، [http://www.andisheqom.com/Files/quranmaaref.php?idVeiw=28839&level=4&subid=28839 اندیشه قم].
  
 
[[رده: واژگان قرآنی]]
 
[[رده: واژگان قرآنی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۳۰

به تمام نیازمندی‌هایی که برای ادامه حیات موجودات ضروری است «رزق» گفته می‌شود. از آنجا که خداوند خالق همه موجودات است و ادامه حیات هر موجودی، در واقع خلق مداوم و لحظه به لحظه اوست، روزی رسان موجودات نیز خداوند سبحان است. در روایات، عواملی برای زیاد شدن رزق و روزی یا کم شدن آن بیان شده است.

رزق در لغت

"رزق" در لغت به معنى عطا و بخشش مستمر است.[۱] و از آن تعبیر به روزی می­ شود و در اصطلاح به هر چیزى که مایه دوام حیات مخلوقات زنده است، رزق گویند. در واقع رزق موهبت و بخششی است از ناحیه خدای متعال به بندگانش بدون این که استحقاق آن را داشته باشند.[۲]

واژه "رازق" و "رزّاق" به معنای حقیقى کلمه، تنها بر خدای متعال اطلاق مى‌شود و اگر در غیر او بکار رود، جنبه مجازى دارد:[۳] «...وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ...»؛ (سوره بقره/۲۳۳) ... پدران موظفند زنانى را که فرزندانشان را شیر مى‌ دهند به طور شایسته روزى دهند و لباس بپوشانند.

اقسام رزق

از آنجا که به هر گونه بهره‌اى را که خداوند نصیب بندگان مى‌کند، اعم از مواد غذایى، مسکن، پوشاک و یا علم، عقل، فهم، ایمان و اخلاص رزق گفته مى‌شود، رزق تنها رزق مادی نیست بلکه شامل رزق معنوی نیز می ­شود.

قرآن درباره شهیدان مى‌گوید: «...بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ»؛ ...آنها زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزى مى‌برند. (سوره آل عمران/۱۶۹)

روشن است که روزى شهیدان، آن هم در جهان برزخ، نعمت هاى مادى نیست بلکه همان مواهب معنوى است.[۴]

۱. رزق کریم:

  • «فَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْالصَّالِحَاتِ لهَُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کرِیم»؛ (سوره حج/۵۰) آنها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزى پرارزشى براى آنهاست!

در این آیه نعمت های بهشت، رزق کریم نامیده شده است[۵] که مومنان خداترس[۶] و دارای عمل صالح و مردان و زنان پاکدامن[۷] به عنوان پاداش الهی از آن بهره­ مند خواهند شد.

همچنین رزق کریم از آن مواهب الهی است که جهادگران و مهاجران و انصار به آن نوید داده شده ­اند:

  • «وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ وَالَّذِینَ ءَاوَواْ وَّ نَصَرُواْ أُوْلَئک هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لهَُّم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کرِیمٌ»؛ (سوره انفال/۷۴) و آنها که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند و آنها که پناه دادند و یارى نمودند، آنان مؤمنان حقیقى‌اند براى آنها، آمرزش (و رحمت خدا) و روزى شایسته‌اى است.

۲. رزق معلوم:

  • «إِلَّا عِبَادَاللَّهِ الْمُخْلَصِینَ أُوْلَئک لهَُمْ رِزْقٌ مَّعْلُومٌ»؛ (سوره صافات/۴۰-۴۱) جز بندگان مخلص خدا (که از کیفرها برکنارند)! براى آنان [بندگان مخلص‌] روزى معین و ویژه‌اى است.

"رزق معلوم" یعنی خداوند در بهشت برای بندگان مخلَص خود، رزقی می ­دهد که غیر از رزقِ دیگر بهشتیان است و هیچ شباهتى بر رزق دیگران ندارد، اگرچه نام رزق ایشان و رزق دیگران یکى است به آن جهت که آنان جز به خداى تعالى به هیچ چیز دیگرى وابستگى ندارند، نه به زینت زندگى دنیا و نه به نعمت های آخرت، چرا که در دل ایشان غیر از خدا چیز دیگرى وجود ندارد.[۸]

۳. رزق حسن:

  • «وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُواْ أَوْ مَاتُواْ لَیرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیرُْ الرَّازِقِین»؛ (سوره حج/۵۸) و کسانى که در راه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به مرگ طبیعى از دنیا رفتند، خداوند به آنها روزى نیکویى مى‌دهد که او بهترین روزى‌دهندگان است!

در این آیه "رزق حسن" را پاداش همه مهاجران الهی قرار داده، خواه به مقام شهادت رسیده باشند خواه در این راه به مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند.

"رزق حسن" اشاره به نعمت هایى است که وقتى چشم انسان به آن مى‌افتد، چنان مجذوب مى‌شود که نمى‌تواند دیده از آن برگیرد و به غیر آن نگاه کند و تنها خدا قدرت دارد که چنین روزى را به کسى دهد.[۹] همچنین در قرآن به مقام نبوت و به فایده ­های حلال درخت انگور،[۱۰] رزق حسن اطلاق شده است.

۴. رزق بی حساب:

تقوا عامل برخورداری از روزی بی­ حساب:

  • «...وَ مَن یتَّقِ اللَّهَ یجَْعَل لَّهُ مخَْرَجًا وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَایحَْتَسِبُ...»؛ (سوره طلاق/۲-۳) ...و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‌کند و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى‌دهد...

۵. مشیت روزی رسانی الهی:

  • «لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یشَاءُ وَ یقْدِرُ إِنَّهُ بِکلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیم‌»؛ (سوره شوری/۱۲) کلیدهاى آسمانها و زمین از آن اوست روزى را براى هر کس بخواهد گسترش مى­دهد یا محدود مى‌سازد او به همه چیز داناست.

بر اساس بخش اخیر آیه «إِنَّهُ بِکلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیم‌» توسعه و تنگی روزیِ بندگان از روی حکمت و علم الهی است.[۱۱] البته اراده خدا در زمینه وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرائطى است که بر زندگى انسانها حکم ‌فرماست و تلاش و کوشش و اخلاص و فداکاری و به عکس سستى و تنبلى و بخل و آلودگى نیت، نقش تعیین کننده‌اى در آن دارد. به همین دلیل قرآن مجید کراراً انسان را در گرو سعى و کوشش و تلاش و فعالیت خود شمرده و بهره او را از زندگى به میزان سعى و تلاشش مى‌داند.[۱۲]

در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‌خوانیم: «لاتَکسَلوا فى طَلَبِ مَعایشِکم فَإنّ آباءَنا کانوا یرکضُون فیها و یطلُبونَها»؛[۱۳] در طلب روزى و نیازهاى زندگى تنبلى نکنید چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن مى‌دویدند و آن را طلب مى‌کردند.

در آیه دیگری حکمت روزی رسانی خود را چنین بیان می کند:

  • «وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فىِ الْأَرْضِ وَلَکن ینزَِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرُ بَصِیر»؛ (سوره شوری/۲۷) هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمین طغیان و ستم مى‌کنند از این رو به مقدارى که مى‌خواهد (و مصلحت مى ‌داند) نازل مى ‌کند، که نسبت به بندگانش آگاه و بیناست!

روزی دهنده خداست: «وَ مَا مِن دَابَّةٍ فىِ الْأَرْضِ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ رِزْقُهَا...»؛ (سوره هود/۶) هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست مگر این که روزى او بر خداست! از این رو فرزندکشی را به خاطر ترس از تأمین مخارج آنان، حرام کرده است: «وَلَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَکمْ خَشْیةَ إِمْلَاقٍ نحَّْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیاکمُ‌ْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطًْا کبِیرًا»؛ (سوره اسراء/۳۱) و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشید! ما آنها و شما را روزى مى‌دهیم مسلماً کشتن آنها گناه بزرگى است!

خدای متعال در استدلال بر عدم توانایی معبودانِ ساختگی مشرکان نسبت به روزی رساندن بر آنان چنین می­ فرماید:

  • «وَ یعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یمْلِک لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَیا وَلَا یسْتَطِیعُون»؛ (سوره نحل/۷۳) آنها غیر از خدا، موجوداتی را مى‌پرستند که هیچ رزقى را براى آنان از آسمانها و زمین در اختیار ندارند و توان این کار را نیز ندارند و مشرکان را که از پیش خود و بى اذن او، بخشى از رزق حلال را بر خود حرام کرده بودند، مورد ملامت و سرزنش قرار داده است.
  • «قُلْ أَرَءَیتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَکم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلَالًا قُلْ ءَاللَّهُ أَذِنَ لَکمْ أَمْ عَلىَ اللَّهِ تَفْترَُونَ»؛ (سوره یونس/۵۹) بگو: آیا روزی هایى را که خداوند بر شما نازل کرده، دیده‌ اید که بعضى از آن را حلال و بعضى را حرام نموده‌ اید؟! بگو: آیا خداوند به شما اجازه داده یا بر خدا افترا مى­ بندید (و از پیش خود، حلال و حرام مى ‌کنید؟!)

ویژگیهای رزق بهشت

۱. با ارزشتر از تمام نعمتهای دنیایی:

  • «وَلَا تَمُدَّنَّ عَینَیک إِلىَ‌ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنهُْمْ زَهْرَةَ الحَْیوةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنهَُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّک خَیرٌْ وَ أَبْقَى‌»؛ (سوره طه/۱۳۱) و هرگز چشمان خود را به نعمت هاى مادّى که به گروه‌هایى از آنان داده‌ایم، میفکن! این ها شکوفه‌هاى زندگى دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم و روزى پروردگارت بهتر و پایدارتر است!

مقابله "رِزْقُ رَبِّک" با "زَهْرَةَ الحَْیوةِ الدُّنْیا" گویای آخرتی بودن آن است.[۱۴] در آیه دیگری رزق دنیا را در مقابل رزق آخرت متاعی بیش نمی­ داند.

  • «اللَّهُ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یشَاءُ وَ یقْدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالحَْیوةِ الدُّنْیا وَ مَا الحَْیوةُ الدُّنْیا فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا مَتَاع»؛‌(سوره رعد/۲۶) خدا روزى را براى هر کس بخواهد (و شایسته بداند) وسیع، براى هر کس بخواهد (و مصلحت بداند،) تنگ قرار مى‌دهد ولى آنها [کافران‌] به زندگى دنیا، شاد (و خوشحال) شدند در حالى که زندگى دنیا در برابر آخرت، متاع ناچیزى است!

۲. جاودانگی و پایان ناپذیری:

  • «جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لهَُّمُ الْأَبْوَاب‌...إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَاد»؛(سوره ص/۵۰ و ۵۴) باغهاى جاویدان بهشتى که درهایش به روى آنان گشوده است... این روزى ما است که هرگز آن را پایانى نیست!

۳. بهره مندی تمام وقت بهشتیان از روزیهای بهشت:[۱۵]

  • «...وَلهَُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکرَةً وَ عَشِیا»؛(سوره مریم/۶۲) ...و هر صبح و شام، روزى آنان در بهشت مقرر است.

آمدن رزق در صبح و شام، کنایه از آمدنِ آن پشت سر هم و بدون انقطاع است‌.[۱۶]

منابع رزق

۱. آسمان:

  • «هُوَ الَّذِى یرِیکمْ ءَایاتِهِ وَ ینزَِّلُ لَکم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا یتَذَکرُ إِلَّا مَن ینِیبُ»؛ (سوره غافر/۱۳) او کسى است که آیات خود را به شما نشان مى‌دهد و از آسمان براى شما روزى (باارزشى) مى‌فرستد تنها کسانى متذکر این حقایق مى‌شوند که بسوى خدا بازمى‌گردند.

منظور از این رزق آسمانى باران است که بوسیله آن گیاهان می روید که روزى بندگان است و علت این که باران را رزق نامیده، آن است که باران سبب روزى است‌.[۱۷]

۲. زمین:

  • «قُلْ مَن یرْزُقُکم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ...»؛ (سوره یونس/۳۱) بگو: چه کسى شما را از آسمان و زمین روزى مى‌دهد؟...

روزی دادن از زمین به معنای این است که زمین محل رویشِ گیاهان و درختان و انواع متعدد مواد غذایی است.

عوامل جلب رزق و روزی

اولین عاملی که تأثیر آن در جلب روزی پیداست کار و تلاش و استفاده از زور بازو است. اما مهم‌ این است که بدانیم میزان تأثیرگذاری تلاش انسان در جلب روزی، چقدر است؟ واقعیت آن است که «انسان»، همه کاره جهان خلقت نیست و همه چیز به هوش و تلاش او بستگی ندارد و از میان عوامل و اسباب بی‌شماری که در نظام اسباب و مسببی جهان در کاراند، «هوش و تلاش» انسان جزیی از آن به شمار می‌رود.

در فرهنگ قرآن، قارون نماینده انسان متکبری است که مال و ثروت خود را، حاصل فکر و تلاش خود می‌داند و از کارگردان هستی غفلت می‌‌ورزد: «... قالَ إنّما اوتیتُهُ عَلی عِلمٍ عندی، أوَلَم یَعلَم أن اللهَ قَد أهلَک مِن قَبلِهِ مِن القُرونِ مَن هُوَ أشَدُّ مِنه قُوَّهً و أکثَرُ جَمعاً ولا یُسئَلُ عَن ذُنوبِهِم المجُرِمون» (سوره قصص/۷۸)؛ (قارون) گفت: این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است بدست آورده‌ام. آیا او نمی‌دانست که خداوند اقوام پیش از او را که نیرومندتر و ثروتمندتر از او بودند هلاک کرد؟ (و هنگامی که عذاب الهی فرارسد) مجرمان از گناهانشان سؤال نمی‌شوند.

حاصل آنکه، جلب رزق و روزی به عامل و شرایط زیادی وابسته است که فکر و اراده انسان جزئی از آنها است، به گفته شهریار:

اگر روزی به قدر عقل بودی تمام عاقلان بودند قارون

ولیکن رزق در میزانِ عدل است نه عاقل در شمار آرد نه مجنون

روایات نیز به همین نکته متذکر شده‌اند که هوش سرشار و قوت بازو «تمام علتِ» جلب روزی نیست: امام صادق علیه السلام: «اِنَّ اللهَ تَعالی وَسَّع اَرزاقَ الحُمقی لِیَعتَبِرَ العُقَلاءُ وَ یَعلَموا اَنَّ الدُّنیا لَیسَ یَنالُ ما فیها بِعَمَلٍ وَلا حیلهٍ»؛ خداوند روزی احمقها را وسعت بخشید تا عاقلان عبرت گیرند و بدانند که دست یافتن به دنیا، تنها با کار و تدبیر میسر نیست.

ارتباط ضمانت روزی با تلاش انسان:

تقدیر الهی بر دخالت کار و تلاش انسان در جلب روزی، تضمین روزی او به صورت مطلق و غیرمشروط نیست، بلکه به شرط تدبیر و تلاش است:

  • امام علی علیه السلام: اطلُبوا الرِزقَ فَإنَّهُ مَضمونٌ لِطالِبِه؛ رزق را طلب کنید، چرا که برای طالب خود ضمانت شده است.

در دسته‌ای از روایات، ائمه دین حداقل کار و تلاش انسان را مشخص کرده‌اند:

  • قٌلتٌ لِابی عبداللهِ علیه السّلام: أیُّ شیئٍ عَلَی الرجُلِ فی طَلَبِ الرزقِ؟ فقالَ: إذا فَتَحتَ بابَک و بَسَطتَ بساطَک فَقَد قَضَیتَ ما عَلَیک؛ (راوی گوید) از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: وظیفه بنده در طلب روزی چیست؟ امام علیه السلام پاسخ داد: «وقتی مغازه خود را گشودی و بساط خود را پهن کردی، وظیفه خود را به انجام رسانده‌ای.

از جمع‌بندی روایات مشخص می‌شود که وظیفه انسان برای جلب رزق و روزی، خود را در معرض روزی قرار دادن و «طلب» آن است. رزق و روزی، گمشده و یا گنجینه‌ای نیست که ما مکلف باشیم به هر قیمتی که شده آن را به چنگ آوریم و تصاحب کنیم بلکه مانند جویی روان است که هر کس باید ظرفی بدست گیرد و کنار جوی نشیند و به قدر رفع عطش خود از آن بهره گیرد. ما مکلّف به فراهم کردن «زمینه» روزی هستیم نه «بدست آوردن» آن.

روش کسب رزق:

در مورد طلب روزی، روایت است که مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول الله صاحب عیالم و قرض و وام دارم و حالم سخت است. دعایی به من یاد دهید تا به وسیله آن طلب روزی کنم. از خداوند حضرت فرمودند: وضوی کاملی بگیر و دو رکعت نماز بخوان پس رکوع و سجود آن را تمام به جا آور و سپس بگو: یا ماجد یا واحد یا کریم الوجه إلیک بمحمد نبی الرحمه... .(ادامه این دعا در کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی موجود است).

در پایان اسبابی که باعث ازدیاد روزی و فقر و تنگی روزی می شود را بیان می کنیم:

عوامل زیاد شدن روزی:

دعا، دعا برای پدر و مادر سحرخیزی، دوری از فحشاء، جارو کردن ‌درب خانه، شستن ظرفها، صله ارحام، شستن دست پیش از غذا و بعد از غذا، روشن کردن چراغ پیش از غروب آفتاب، خوردن ریزه های طعام کنار سفره، شانه کردن موی، گرفتن ناخن و شارب روز جمعه، انگشتر عقیق و فیروزه و یاقوت در دست کردن، دعا برای مؤمن در خلوت، خواندن آیة الکرسی، سلام کردن، قل هو الله احد خواندن بعد از داخل شدن به خانه، خواندن سوره واقعه در شب پیش از خواب و... .

عوامل تنگی روزی:

انجام گناهان خصوصاً دروغگویی، اظهار فقر در حالی که فقیر نیست، خوابیدن بین مغرب و عشا و بعد از اذان صبح تا طلوع آفتاب، عاق والدین، شانه کردن موی در حال ایستاده، جاروب کردن خانه در شب، برطرف نکردن تار عنکبوت از خانه، ناشسته گذاشتن ظرفهای کثیف در منزل و... .

پانویس

  1. راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن، ماده "رزق".
  2. طباطبائى،سید محمدحسین؛ المیزان فى تفسیرالقرآن، ترجمه سیدمحمد باقر موسوى همدانى، قم دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسین ۱۳۷۴ ش ذیل آیه ۲۷ سوره آل عمران.
  3. مکارم شیرازى؛ تفسیر نمونه؛ دارالکتب الإسلامیة، تهران، ۱۳۷۴ش، چاپ اول، ج‌۸، ص۲۷۶.
  4. تفسیر نمونه، ج‌۹، ص۱۸.
  5. طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۱۴۳.
  6. سوره انفال/۲و۴.
  7. سوره نور/۲۶.
  8. ترجمه المیزان، ج‌۱۷، ص۲۰۴.
  9. مجمع البیان، ج‌۷، ص۱۴۷.
  10. به ترتیب: سوره هود/۸۸ (ر.ک المیزان ذیل آیه)، سوره نحل/۶۷.
  11. پیشین، ج‌۱۸، ص۳۴.
  12. تفسیر نمونه، ج‌۱۰، ص۲۰۵.
  13. شیخ صدوق؛ من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۵۷.
  14. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۴، ص۲۳۸.
  15. جهت مطالعه بیشتر ر.ک. هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ چاپ اول، ج۱۴، ص۴۷۲.
  16. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۴، ص۷۹.
  17. مجمع البیان ذیل آیه نامبرده.

منابع