بیت (شعر): تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
(←منابع) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{مدخل دائرة المعارف}}«بیت» در [[شعر]]، به دو [[مصراع]] گفته می شود که معمولاً به «ابیات» جمع بسته می شود و دارای انواعی است. |
| − | |||
| − | |||
| − | + | ==تعریف بیت== | |
| − | + | «بیت» در فرهنگهای لغت عرب به معنای خانه<ref>فراهیدی، العین، ج۸، ص۱۳۸؛ فیّومی، مصباح المنیر، ذیل واژه.</ref> و جمع آن «بیوت»، «ابیات» و جمع الجمع آن «ابابیت»، «ابیاوات» و «بیوتات» ذکر شده است.<ref>جمال قرشی، صراح اللغه، ص۵۰، ذیل «بیت».</ref> | |
| − | + | بیت در [[شعر]]، به دو [[مصراع]] گفته می شود. بیت به معنای دو مصراع معمولاً به «ابیات» جمع بسته می شود. سیبویه، جمع بیت به معنای شعر را «بیوت» نیز آورده و ابن جنی نیز، به پیروی از او به مناسبت نقل شعری از عجّاج، «بیوت» بکار برده است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ج۲، ص۱۴.</ref> | |
| − | بیت به | + | بیت «شِعر» را به بیت «شَعر» همانند کرده اند<ref>ابن سراج شنترینی، المعیار فی اوزان الاشعار، ص۱۲.</ref> و وجه تسمیه آن را به بیت مویی (چادر و خیمه عرب) مربوط می دانند؛ این به دلیل آن است که بیت شِعر دربردارنده سخن است، چنانکه بیت شَعر دربردارنده ساکنان آن است و به همین سبب اجزای تشکیل دهنده بیت شِعر را به اسباب و اوتاد (طنابها و میخهای) خانه مویی عرب تشبیه کرده و سبب و وتد نامیده اند. |
| − | + | نیز گفته اند: بیت شعر از این جهت بیت گفته شده که کلامی است با نظم و ترتیب خاص، همانند خانه که سقف و رواق و ستونها و سایر اجزایش بر اساس نظم خاصی پدید آمده است.<ref>نصیرالدین طوسی، معیار الاشعار در عروض و قوافی، ص۵۱ـ۵۲.</ref><ref>ابن منظور، ج۷، ص۱۸۴.</ref> می گوید: بیت شعر مبنی است بر بناء بیت مسکونی عرب و قوام بیت به [[علم عروض|عروض]] است، چنانکه قوام خانه به ستون وسط آن. از این رو می باید عروض قویتر از ضرب باشد. | |
| − | شمس قیس رازی <ref> | + | شمس قیس رازی<ref>کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ص ۲۹ـ۳۰.</ref> وجه تسمیه بیت شعر را از «بیتوتة»، به معنای شب گذرانی دانسته و گفته است: هر بیت دو نیمه دارد که «در متحرکات و سواکن به هم نزدیک باشند» و نیز هر نیمه را مصراع گویند و در نزد عرب مصراع یک لخت از دری دولخته است و همانگونه که هر یک از دو لخته آن را می توان باز و بسته کرد اما هرگاه که به هم نزدیک شوند «در» می شوند، هر یک از دو مصراع بیت را نیز می توان جداگانه خواند اما هرگاه هردو درکنار هم بیاید، بیت تشکیل می یابد. |
| − | == انواع بیت == | + | ==انواع بیت== |
| − | + | * '''بیت تام:''' بیتی است که نصف آن با نصف دایره مساوی باشد،<ref>تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۱۰.</ref> و به بیان دیگر همه افاعیل سالم و عروض و ضرب با حَشو تفاوتی نداشته باشد؛ مثل بیت کامل و نوع اول از طویل<ref>ابن سراج شنترینی، ص۲۶ـ۲۷.</ref>. به قول [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیر طوسی]]<ref>خواجه نصیر، معیار الاشعار در عروض و قوافی، ص۱۶.</ref>: «هر بیت را که هر مصراع از او مساوی دایره بُوَد، و هم بر آن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد، مانند وزن اول از کامل و رجز...، این بیت را تام خوانند.» | |
| − | + | * '''بیت وافی:''' خواجه نصیر'''<ref>خواجه نصیر، همان.</ref>''' گوید: «هر بیت را که ارکان هر مصراعی از او به عدد مساوی ارکان دایره بُود، خواه هم برآن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد و خواه بعد از تغییر، آن بیت را وافی خوانند». به تعبیر دیگر، وافی بیتی است که عروض و ضرب مخالف حشو باشد<ref>محمد دمامینی، العیون الغامزة علی خبایا الرامزة.</ref> مانند عروض و طویل و ضرب دوم طویل.<ref>ابن سراج شنترینی، ص۲۷.</ref> | |
| − | + | * '''بیت مجزوء:''' مجزوء به معنای چیزی است که جزئی از آن افتاده باشد<ref>نصیرالدین طوسی، ص۵۳.</ref> و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که رکنی از هر مصراع بیت حذف شده باشد، آن را مجزوء گویند<ref>همان، ص۱۶.</ref> و به تعبیر دیگر، مجزوء آن است که دو جزء یک بیت حذف شده باشد<ref>ابن منظور، ج۱، ص۴۶.</ref> و یا به تعبیری دیگر، آن است که جزئی از آخر صدر و جزئی از آخر عَجُز بیفتد.<ref>دمامینی، ص۷۴.</ref><ref>ابن سراج شنترینی، همانجا.</ref> | |
| − | + | * '''بیت مشطور:''' اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که نیمی از آن حذف شده باشد، آن را مشطور گویند؛<ref>نصیرالدین طوسی؛ همان.</ref><ref>خطیب تبریزی، الوافی فی العروض والقوافی، ص۱۸۹.</ref> و در شعر فارسی مشطور همان مربع است زیرا دایره کامل در شعر فارسی مثمّن است و چون نیمی از آن برود، مربّع می شود که هر چند موارد استعمالی دارد ولی چنان شعری عَذْب نیست. | |
| − | + | * '''بیت منهوک:''' منهوک در لغت یعنی بسیار لاغر شده از بیماری و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که دو ثلث آن حذف شده باشد، آن را منهوک گویند.<ref>نصیرالدین طوسی، همان.</ref><ref>ابن منظور، ج۱۰، ص۵۰۰.</ref> مثال منهوک از رجز را چنین آورده است: «یالیتنی فیها جذع»، و از مُنْسَرِح: «ویلُ امِّ سَعدٍ سَعداً». ضمناً باید دانست که هیچیک از ارقام مجزوء و مشطور و منهوک، ضرورتاً تام و وافی نیست زیرا تمام و وفاء، مستلزم استکمال اجزای دایره اند.<ref>دمامینی، همان.</ref> | |
| − | + | * '''بیت مصرّع:''' بیتی است که هر دو مصراع او متساوی و مقفّی باشد.<ref>نصیرالدین طوسی، همان.</ref> | |
| − | + | * '''بیت مصمّت و مقفّی:''' اگر در عروضِ بیت [[قافیه]] نباشد، آن را مصمّت خوانند و اگر قافیه داشته باشد، مقفّی نامند.<ref>تهانوی، همان.</ref> | |
| − | + | * '''بیت معقّد:''' اگر مصراع اول بیت از مصراع دوم جدا نشود، آن را معقّد گویند.<ref>نصیرالدین طوسی، همان.</ref> | |
| − | + | ==پانویس== | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | ==پانویس == | ||
<references /> | <references /> | ||
| − | + | ==منابع== | |
| − | == منابع == | + | *دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «بیت»، شماره ۲۳۶۴. |
| − | دانشنامه جهان اسلام، | + | *[http://lib.eshia.ir/23019/1/2364/ کتابخانه مدرسه فقاهت] بازیابی: ۶ آبان ۱۳۹۲. |
| − | + | {{شعر فارسی}} | |
[[رده:ادبیات]] | [[رده:ادبیات]] | ||
[[رده:شعر]] | [[رده:شعر]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۲۷
این صفحه مدخلی از یک دائرة المعارف است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
«بیت» در شعر، به دو مصراع گفته می شود که معمولاً به «ابیات» جمع بسته می شود و دارای انواعی است.
محتویات
تعریف بیت
«بیت» در فرهنگهای لغت عرب به معنای خانه[۱] و جمع آن «بیوت»، «ابیات» و جمع الجمع آن «ابابیت»، «ابیاوات» و «بیوتات» ذکر شده است.[۲]
بیت در شعر، به دو مصراع گفته می شود. بیت به معنای دو مصراع معمولاً به «ابیات» جمع بسته می شود. سیبویه، جمع بیت به معنای شعر را «بیوت» نیز آورده و ابن جنی نیز، به پیروی از او به مناسبت نقل شعری از عجّاج، «بیوت» بکار برده است.[۳]
بیت «شِعر» را به بیت «شَعر» همانند کرده اند[۴] و وجه تسمیه آن را به بیت مویی (چادر و خیمه عرب) مربوط می دانند؛ این به دلیل آن است که بیت شِعر دربردارنده سخن است، چنانکه بیت شَعر دربردارنده ساکنان آن است و به همین سبب اجزای تشکیل دهنده بیت شِعر را به اسباب و اوتاد (طنابها و میخهای) خانه مویی عرب تشبیه کرده و سبب و وتد نامیده اند.
نیز گفته اند: بیت شعر از این جهت بیت گفته شده که کلامی است با نظم و ترتیب خاص، همانند خانه که سقف و رواق و ستونها و سایر اجزایش بر اساس نظم خاصی پدید آمده است.[۵][۶] می گوید: بیت شعر مبنی است بر بناء بیت مسکونی عرب و قوام بیت به عروض است، چنانکه قوام خانه به ستون وسط آن. از این رو می باید عروض قویتر از ضرب باشد.
شمس قیس رازی[۷] وجه تسمیه بیت شعر را از «بیتوتة»، به معنای شب گذرانی دانسته و گفته است: هر بیت دو نیمه دارد که «در متحرکات و سواکن به هم نزدیک باشند» و نیز هر نیمه را مصراع گویند و در نزد عرب مصراع یک لخت از دری دولخته است و همانگونه که هر یک از دو لخته آن را می توان باز و بسته کرد اما هرگاه که به هم نزدیک شوند «در» می شوند، هر یک از دو مصراع بیت را نیز می توان جداگانه خواند اما هرگاه هردو درکنار هم بیاید، بیت تشکیل می یابد.
انواع بیت
- بیت تام: بیتی است که نصف آن با نصف دایره مساوی باشد،[۸] و به بیان دیگر همه افاعیل سالم و عروض و ضرب با حَشو تفاوتی نداشته باشد؛ مثل بیت کامل و نوع اول از طویل[۹]. به قول خواجه نصیر طوسی[۱۰]: «هر بیت را که هر مصراع از او مساوی دایره بُوَد، و هم بر آن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد، مانند وزن اول از کامل و رجز...، این بیت را تام خوانند.»
- بیت وافی: خواجه نصیر[۱۱] گوید: «هر بیت را که ارکان هر مصراعی از او به عدد مساوی ارکان دایره بُود، خواه هم برآن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد و خواه بعد از تغییر، آن بیت را وافی خوانند». به تعبیر دیگر، وافی بیتی است که عروض و ضرب مخالف حشو باشد[۱۲] مانند عروض و طویل و ضرب دوم طویل.[۱۳]
- بیت مجزوء: مجزوء به معنای چیزی است که جزئی از آن افتاده باشد[۱۴] و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که رکنی از هر مصراع بیت حذف شده باشد، آن را مجزوء گویند[۱۵] و به تعبیر دیگر، مجزوء آن است که دو جزء یک بیت حذف شده باشد[۱۶] و یا به تعبیری دیگر، آن است که جزئی از آخر صدر و جزئی از آخر عَجُز بیفتد.[۱۷][۱۸]
- بیت مشطور: اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که نیمی از آن حذف شده باشد، آن را مشطور گویند؛[۱۹][۲۰] و در شعر فارسی مشطور همان مربع است زیرا دایره کامل در شعر فارسی مثمّن است و چون نیمی از آن برود، مربّع می شود که هر چند موارد استعمالی دارد ولی چنان شعری عَذْب نیست.
- بیت منهوک: منهوک در لغت یعنی بسیار لاغر شده از بیماری و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که دو ثلث آن حذف شده باشد، آن را منهوک گویند.[۲۱][۲۲] مثال منهوک از رجز را چنین آورده است: «یالیتنی فیها جذع»، و از مُنْسَرِح: «ویلُ امِّ سَعدٍ سَعداً». ضمناً باید دانست که هیچیک از ارقام مجزوء و مشطور و منهوک، ضرورتاً تام و وافی نیست زیرا تمام و وفاء، مستلزم استکمال اجزای دایره اند.[۲۳]
- بیت مصرّع: بیتی است که هر دو مصراع او متساوی و مقفّی باشد.[۲۴]
- بیت مصمّت و مقفّی: اگر در عروضِ بیت قافیه نباشد، آن را مصمّت خوانند و اگر قافیه داشته باشد، مقفّی نامند.[۲۵]
- بیت معقّد: اگر مصراع اول بیت از مصراع دوم جدا نشود، آن را معقّد گویند.[۲۶]
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، ج۸، ص۱۳۸؛ فیّومی، مصباح المنیر، ذیل واژه.
- ↑ جمال قرشی، صراح اللغه، ص۵۰، ذیل «بیت».
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج۲، ص۱۴.
- ↑ ابن سراج شنترینی، المعیار فی اوزان الاشعار، ص۱۲.
- ↑ نصیرالدین طوسی، معیار الاشعار در عروض و قوافی، ص۵۱ـ۵۲.
- ↑ ابن منظور، ج۷، ص۱۸۴.
- ↑ کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ص ۲۹ـ۳۰.
- ↑ تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۱۰.
- ↑ ابن سراج شنترینی، ص۲۶ـ۲۷.
- ↑ خواجه نصیر، معیار الاشعار در عروض و قوافی، ص۱۶.
- ↑ خواجه نصیر، همان.
- ↑ محمد دمامینی، العیون الغامزة علی خبایا الرامزة.
- ↑ ابن سراج شنترینی، ص۲۷.
- ↑ نصیرالدین طوسی، ص۵۳.
- ↑ همان، ص۱۶.
- ↑ ابن منظور، ج۱، ص۴۶.
- ↑ دمامینی، ص۷۴.
- ↑ ابن سراج شنترینی، همانجا.
- ↑ نصیرالدین طوسی؛ همان.
- ↑ خطیب تبریزی، الوافی فی العروض والقوافی، ص۱۸۹.
- ↑ نصیرالدین طوسی، همان.
- ↑ ابن منظور، ج۱۰، ص۵۰۰.
- ↑ دمامینی، همان.
- ↑ نصیرالدین طوسی، همان.
- ↑ تهانوی، همان.
- ↑ نصیرالدین طوسی، همان.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «بیت»، شماره ۲۳۶۴.
- کتابخانه مدرسه فقاهت بازیابی: ۶ آبان ۱۳۹۲.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
