ابن ابی جمهور احسائی

«ابن ابی‌جمهور احسائی» (م، 910 ق) عارف، فقیه، متکلم و محدث شیعی و از شاگردان علی بن هلال جزائری است. آثار متعددی از او بر جای مانده است از جمله کتاب عوالی اللئالی اثر مشهور روائی اوست و کتاب مُجْلی که در آن به مسائل کلامی غالبا به شیوه فلسفی و عرفانی جواب داده است.

زندگی‌نامه

ابوجعفر بن علی بن ابراهیم معروف به ابن ابی جمهور در احساء از شهرهای عربستان به دنیا آمد. پدرش شیخ علی و جد بزرگ وی ابراهیم، از علمای بزرگ احساء بودند. ابن ابی جمهور احسائی در سال‌های نخستین زندگی از محضر پدر بزرگوار خود و برخی دیگر از علمای دیار احساء علوم مقدماتی را فراگرفت.

او، سپس به عراق هجرت کرد و در نجف اشرف، از محضر بزرگانی چون: شیخ عبدالکریم نیشابوری استفاده‌ها برد. ابن ابی جمهور پس از سال‌ها تحصیل در محضر بزرگان عازم سفر حج شد. بعد از مراجعت و اقامتی کوتاه در احساء به زیارت کربلا رفت و دوباره به نجف برگشت و سپس به قصد زیارت ثامن الحجج علیه‌السلام به سوی مشهد مقدس روانه شد.

او پس از پانزده سال مجاورت حرم امام رضا علیه‌السلام، در سال 893 ق، برای دومین بار به سوی خانه خدا شتافت. در راه بازگشت از حج نیز نزدیک به دو سال در نجف بود و در اواخر سال 895 ق عازم مشهدالرضا گشت و تا پایان عمر شریف خود در آنجا باقی ماند.

ابن ابى جمهور پس از حدود 70 سال تلاش در راه احياى سنت آل رسول صلى الله عليه وآله در دهه اول قرن دهم هجرى دار فانی را وداع گفت. از تاريخ دقيق وفات آن عالم ربانى و نيز محل دفن او اطلاعى در دست نيست.

استادان و شاگردان

• شیخ زین الدین علی احسائی (پدر بزرگوارش)؛
• سید شمس الدین محمد موسوی احسائی؛
• شیخ حسن بن عبدالکریم فتال؛
• شیخ علی بن هلال جزائری؛ ابن ابی جمهور فقه و اصول و منطق و بالخصوص قسمتی از «مختلف» علامه حلی را از وی کسب فیض نموده و معترف است که با کثرت اساتید و مشایخ خویش، به پاس عظمت و جلالت قدر استادش ابن هلال، دیگر اساتید خویش را یاد نمی‌کند.

برخی از شاگردان او نیز عبارتند از:

• سید محسن رضوی قمی؛
• شیخ ربیعه جزائری؛
• سید شرف‌الدین طالقانی؛
• شیخ محمدصالح غروی حلی؛
• شیخ علی کرکی.

آثار و تألیفات

1. «عوالى اللئالى العزیزیّة فى احادیث الدّینیّه» یا «عوالى اللئالى الحدیثیّه على مذهب الامامیّه»، کتابی است شامل روایات فقهی و غیر فقهی‌. ابن ابی الجمهور در مقدمۀ کتاب می‌گوید: این کتاب را با استفاده از احادیث صحیح و قابل اعتماد از طریق مشایخ بزرگ حدیث گردآوری کرده‌ام تا وظیفۀ خود نسبت به اعلام و ابلاغ حقایق الهی و شرعی به مردم را به انجام رسانم.
2. «مُجْلی مِرآة المُنجی»، ابن ابی جمهور در این کتاب کوشیده است تا میان علم کلام و فلسفه (مخصوصاً افکار شیخ اشراق) و عرفان (به ویژه عقاید ابن عربی و شارحان او) تطبیق دهد و با تأویل آیات و روایات، تشیع را با تصوّف سازگار کند.
3. «رسالة الاقطاب الفقهیّه و الوظائف الدینیّه على مذهب الامامیه»، که در آن قواعد فقهى را مرتب و مدون کرده است.
4. «رساله البرمکیة فقه الصلوة الیومیة».
5. «الانوار المشهدیّه فى شرح الرّسالة البرمکیّه»، شرحى است بر رساله برمکیه.
6. «التحفة الحسینیّة فى شرح الرّسالة الالفیّة».
7. «المسالک الجامعیّة فى شرح الالفیّة الشهیدیّة».
8. «تحفة القاصدین فى معرفة اصطلاح المحدّثین».
9. «بدایة النهایة فى الحکمة الاشراقیة».
10. رساله «معین الفکر» در شرح کتاب «باب حادى عشر».
11. شرحى بر رساله «معین الفکر» به نام «معین المعین».
12. رساله «کاشفة الحال عن احوال الاستدلال»، کتابى است در مبحث اجتهاد.
13. «رسالة فى العمل باخبار اصحابنا».
14. «رسالة المناظرة مع الفاضل الهروىّ»، شرح سه مجلس گفتگو و مناظره مؤلف است با فاضل هروى در مسأله امامت و اثبات حقانیت حضرت على(علیه السلام).
15. رساله «زاد المسافرین فى اصول الدین»، در علم کلام.
16. «کشف البراهین در شرح رساله زاد المسافرین».
17. «در اللئالى العمادیّة فى الاحادیث الفقهیّه»، در روایات و اخبار که در 899 ق. به نام امیر عماد الدین، تألیف و در 901 ق. پاکنویس شده است.
18. «نثر اللئالى» در احادیث و اخبار.
19. رساله «التحفة الکلامیة»، در دو مقاله؛ یکى در تقریر قوانین منطق و دیگرى در مباحث کلامى.

در نظر عالمان

علامه حسن زاده آملی در مورد ابن ابی جمهور می گوید: «او شخصی جامع در علوم عقلی و نقلی بود و جامعیت او مطلبی است که بر فرد آشنا به نگاشته های علمی او و آگاه به کتابهای رجالی پوشیده نیست. و کتاب عوالی او بر تبحر او در احادیث و قوت او در شناخت جوامع روائی دلالت دارد».

آیت الله مرعشی نجفی او را چنین می ستاید: «الحبر النّبیل، المحدّث المتکلم، العارف المتألّه، الزاهد الورع التّقى، جامع العلوم السمعیّة و العقلیّة؛ عالم شریف، محدث متکلم، عارف متأله، زاهد متقى و با ورع، جامع علوم نقلى و عقلى».

منابع

• کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري، صفحه 378-379.
• نرم افزار جامع الحادیث [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• عيون مسائل النفس و سرح العيون في شرح العيون‏، حسن حسن زاده آملى‏، امير كبير، تهران‏، 1385ش، چاپ دوم‏.
• زندگینامه ابن ابی جمهور، غلامرضا رشیدیان، کیهان اندیشه 1376، شماره 72.