محمد بن یعقوب فیروزآبادی
«مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادى» (۷۲۹-۸۱۷ ق)، عالم لغوى، محدّث، مفسر، سیرهنویس و فقیه شافعی مذهب ایرانی در قرن نهم هجری است. فیروزآبادى در علوم اسلامى مختلف دانش وسیعى داشت، اما مشهورترین اثر وى واژهنامه «القاموس المحیط» است.
| نام کامل | محمد بن یعقوب فیروزآبادى |
| زادروز | ۷۲۹ قمری |
| زادگاه | کازرون |
| وفات | ۸۱۷ قمری |
| مدفن | زبید، یمن |
|
| |
| اساتید |
عبدالله بن بكتاش، محمد بن یوسف زرندى، ابن قیم جوزیه، تقىالدین سُبكى، احمد بن مظفر نابلسى، ابن جماعة،... |
| شاگردان |
ابن حجر عسقلانى، صلاحالدین صَفَدى، ابن مقرى، شاكر بن عبدالغنى، ابن الواحى، محمد بن مقبل حلبى،... |
| آثار |
القاموس المحیط، الاحادیث الضعیفه، بصائر ذوى التمییز فى لطائف الكتاب العزیز، تفسیر فاتحةالكتاب، الدّرر الغوالى فى الاحادیث العوالى، سفر السعاد فى السیرة النبویة،... |
زندگینامه
ابوطاهر مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادى در اصل از فیروزآباد از توابع شیراز بود، اما به سال ۷۲۹ ق. در كازرون متولد شده است. نَسَبش به ابوبکر میرسد، به طوری که گاه در پایان نامههایش مینوشت: «الصدیقی». او از احفاد شیخ ابواسحاق شیرازى (۳۹۶-۴۷۶ ق) فقیه بزرگ شافعی و رئیس نظامیه بغداد و صاحب «التنبیه» بود.
مذهب فقهی فیروزآبادى نیز شافعی بود. وى بسیار اهل سفر بود. به هر شهر و دیارى كه وارد مىشد مورد استقبال متولیان آنجا قرار مىگرفت. هوش و حافظه قوى وى تا دم مرگ برقرار بود و گزارش شده كه همهجا سلاطین و حكّام با اشتیاق مقدمش را گرامى مىشمردند. وى در نهایت به زبید در یمن رفت و دو دهه باقیمانده از عمرش را در آنجا اقامت گزید. این شهر اكنون در استان حُدَیده واقع است و دیگر لغوى مشهور، مرتضى زبیدى، صاحب «تاج العروس» نیز بدانجا منتسب است.
پادشاه یمن، مَلِك اشرف اسماعیل از وى به گرمى استقبال نمود و در بزرگداشتش بسیار كوشید و او را در كارهاى علمىاش در كنف حمایت و كمكهاى مادى و معنوى خود قرار داد و منصب مهمّ قاضى القضاتى یمن را به وى بخشید و بعد به درجه شیخالاسلامى یمن رسید.
همچنانكه ذكر شد فیروزآبادى بیست سال آخر عمرش را در دوران اشرف و پسرش ناصر در یمن به سر برد و در خلال این مدت بارها به زیارت مكه رفت و در مدینه و طائف نیز مدت سه سال اقامت گزید.
وفات:
زمان مرگ فیروزآبادى را شب بیستم ماه شوال ۸۱۶ ق. یا ۸۱۷ ق. ذكر كردهاند. وى به هنگام مرگ ۸۸ سال سن داشت. سال فوت وى را. نیز نوشتهاند (دهخدا، ذیل مدخل فیروزآبادى) اما قول متواتر، همان ۸۱۷ هجرى است. پیكرش را در كنار آرامگاه شیخ اسماعیل جبروتى به خاک سپردهاند.
استادان و شاگردان
محمد بن یعقوب در هفت سالگى قرآن را حفظ كرد و در هشت سالگى به شیراز نقل مكان نمود. وى علم لغت و ادبیات را نزد پدرش فراگرفت. و نزد قوامالدین عبدالله بن محمود بن النجم و دیگر علماى شیراز تلمّذ نمود.
فیروزآبادى سپس در جوانى به عراق سفر كرد. در شهر واسط نزد احمد بن على دیوانى دانش قرائتهاى دهگانه مربوط به قرآن را فراگرفت و در بغداد محضر شرف عبدالله بن بكتاش را كه قاضى بغداد و مدرس نظامیه بود درك كرد. بعدها ابن بكتاش به وى مسند تدریس در بغداد را داد. پس از عراق به آسیاى صغیر (تركیه)، شام، فلسطین، مصر و هند رفت و همه جا با دانشمندان مجالست و تبادل نظر داشت.
مجدالدین فقه را نزد محمد بن یوسف زرندى آموخت و در فراگیرى دانش حدیث در دمشق از مشایخى چون حافظ ابن قیم جوزیه شاگرد ابن تیمیه استفاده نمود؛ همچنین تقىالدین سُبكى و پسرش تاجالدین سبکی و ابن نباته، ابن خباز، احمد بن عبدالرحمن مرداوى، احمد بن مظفر نابلسى و ابن جماعة از اساتید و مشایخ وى بودهاند. در قدس نیز مجلس قَلقَشَندى را درك نمود.
همچنین افرادى چون ابن حجر عسقلانى، صلاحالدین صَفَدى، تقىالدین محمد بن محمد بن عبدالعزیز مصرى معروف به ابن فهد و نیز برادرش، ابن مقرى، شاكر بن عبدالغنى، محمد بن على معروف به ابن الواحى، محمد بن مقبل حلبى، فخرالدین احمد بن محمد شیرازى از جمله شاگردان او بودهاند.
آثار و تألیفات
از آنجا كه فیروزآبادى در كنار دانش زبان عربى، در علوم اسلامى نیز دانش وسیعى داشت، علاوه بر «القاموس المحیط» كه مهمترین اثر وى است، آثار دیگرى (بیش از چهل جلد) از خود برجاى گذاشته كه از آن میان آثار زیر قابل ذكرند كه هنوز اكثرشان بصورت نسخه خطی در كتابخانهها نگهدارى مىشود:
- الاحادیث الضعیفه
- الاسعاد بالاصعاد الى درجه الاجتهاد
- الاشارات الى ما فى كتب الفقه من الاسماء والاماكن و اللغات
- اسماء السراح فى اسماء النكاح
- انواء الغیث فى اسماء اللیث
- بصائر ذوى التمییز فى لطائف الكتاب العزیز
- البلغة فى ترجمة ائمة النحاة و اللغة
- تحبیر المُوشّین فى ما یقال بالسّین و بالشّین
- تسهیل طریق الوصول الى الاحادیث الزائدة على جامع الاصول
- تفسیر فاتحة الكتاب
- الدّرر الغوالى فى الاحادیث العوالى
- سفر السعاد فى السیرة النبویة.
منابع
- "شرح احوال فیروزآبادى (لغوى مشهور ایران)"، سلطانى، فرهنگ و هنر «مهر»، خرداد ۱۳۱۷، شماره ۵۹.
- "رساله فى ما لم یثبت فیه حدیث صحیح من الأبواب (مجدالدین ابوطاهر محمد بن یعقوب فیروزآبادى)"، مهدى مهریزى، میراث حدیث شیعه، ش ۱۷.
- "مجدالدین فیروز آبادى، مؤلف قاموس اللغة یا سهم ایرانیان در نهضت فرهنگنویسى به زبان عربى"، محمود یزدى مطلق، مجله دانشكده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد، بهار و تابستان ۱۳۷۸، ش ۴۳ و ۴۴.
- نرم افزار قاموس، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
