عقل

«عقل» به معنای درک کامل چیزی، یکی از قوای انسان و ارزشمندترین نعمت الهی برای اوست که به واسطه آن خیر و شرّ و حق و باطل را از یکدیگر تشخیص می‌دهد و به همین جهت است که انسان، اشرف مخلوقات نامیده شده است. اسلام بیش از هر دینی انسانها را دعوت به تفکر و تعقّل کرده و از نظر قرآن مجید و روایات، یکی از بهترین و مطمئن‌ترین راه‌ها برای شناخت دین و رسیدن به مراتب بالای ایمان، نیروی عقل است. عقل در کنار قرآن، سنت و اجماع، یکی از منابع چهارگانه اجتهاد در فقه شیعه بشمار می‌رود.

مفهوم‌شناسی

عقل در لغت به معنای امساک و نگه‌داشتن، بستن و بند کردن، باز ایستادن و منع چیزی است. در بارۀ معنای لغوی عقل گفته شده است که عقل از «عِقال» گرفته شده است؛ و «عقال» به معنای طنابی است که به وسیلۀ آن زانوی شتر سرکش را می بندند و به این دلیل به عقل، عقل می گویند که این نیروی باطنی، شهوات و هواها و خواسته های شیطانی درون انسان را به بند می کشد. به این مناسبت، ادراکی که انسان بر آن دل ببندد و چیزی را که با آن درک می کند «عقل» نامیده می شود.

واژه «عقل» هم معنی مصدری دارد و آن عبارت است از درک کامل چیزی، و هم معنی اسمی دارد و آن حقیقتی است که خوب و بد و حق و باطل و راست و دروغ را تشخیص می دهد.

همچنین واژۀ عقل و مشتقات آن در لغت به معنای فهمیدن، دریافت کردن است؛ چنانکه در قرآن کریم نیز بیشتر به معنای فهم و ادراک آمده است. در روایات به معانی گوناگونی استعمال شده است که یکی از معانی آن، قوۀ تشخیص و ادراک و وادار کننده‌ انسان به نیکی و صلاح و بازدارندۀ وی از شر و فساد است.

در مقابل عقل، مفاهیمی چون جنون و سَفَه و حَُمق و جهل قرار دارد که هر کدام به اعتباری استعمال می شود.

شناخت حقایق و رسیدن به واقعیت با ابزارهاى گوناگونى -از جمله راه حس، راه دل و قلب و راه وحى- صورت مى‌پذیرد که از جمله ‌آنها، عقل مى‌باشد.

عقل در اصطلاح فلسفی و منطقی، به‌معنای جوهر مجرّد به حسب ذات و فعل است و در دو مورد مشخص به‌کار رفته است: ۱. عقل به معنای جوهر مستقل بالذات و بالفعل که اساس و پايه جهان ماوراء طبیعت و عالم روحانيت است. ۲. عقل به همان معنای نفس که حاکم بر اعمال و رفتار انسان است و دارای اطلاقات مختلفی است. در اصطلاح فلاسفه، عقل جوهر بسیطی است که مردم به وسیله‌ آن واقعیت ها را دریافت می‌کنند. بنابراین، عقل دریافتن واقعیت است. علاوه بر دریافت حقایق، نگهدارنده‌ نفس ناطقه و شرف دهنده‌ آن نیز هست. عقل از نظر فلسفی، جوهری است که هم ذاتاً مجرد است و هم فعلاً؛ یعنی نه خودش جوهری مادی و جسمانی است و نه برای انجام دادن کارهایش احتیاج به ارتباط با بدن یا جسمی همانند بدن دارد تا آن را به منزله ابزاری بکار گیرد.

عقل در اصطلاح حکما دارای دو قسم است: ۱. عقل نظری: عقل نظری کارش درک و شناخت واقعیت‌ها و قضاوت در باره آنها است. ۲. عقل عملی: عقل عملی همان قوه ای است که کنش و رفتار آدمی را کنترل می کند. یا کارش درک باید ها و نباید ها است و در واقع عقل عملی مبنای علوم زندگی می باشد و مورد قضاوت در عقل عملی این است که این کار را بکنم یا نه؟ عقل عملی به تعبیر امام صادق (ع) مرکز عبودیت انسان و سرمایه تحصیل بهشت از خداى سبحان است: «العقل ما عُبِد به الرحمن و اکتُسِب به الجِنان».

علامه شعرانی درباره تفاوت عقل با حسّ می گوید: «فرق حسّ و عقل آن است که باید آنچه ما حس می کنیم مانند نور و حرارت و بو و غیر آن، از جسمی باشد که در یکی از جوانب ما قرار گرفته و در یکی از اعضای ما تأثیر کند، اگر چیزی فعلاً موجود نباشد حس نمی کنیم و اگر در اعضای بدن ما تأثیر نکند بسبب دوری یا حاجب نیز حس نمی کنیم و اگر جوارح و آلات حس ناقص باشد باز حس نمی کنیم. چون چیزی که نیست، تأثیر در بدن ندارد و عضو آفت‌ناک متأثر نمی شود. وقتی چیزی را حس کردیم همان یکی را حس کرده ایم در همان وقتی که حاضر بود و افراد دیگر احساس دیگر می خواهند و آن فرد هم در وقت دیگر همچنین. اما عقل منحصر به یک فرد و یک وقت نیست، هر معنی کلی را که ادراک کنیم شامل همه افراد در همه زمان می شود و گویند هر چه انسان در کودکی و بزرگی بیش از طفل نوزاد می داند زاید بر حس است زیرا که حس در طفل دو روزه و سه روزه هست و مادرش را می بیند و طعم شیر را می پسندد و از صدا می ترسد، اما معنی انسان که مادرش یک فرد آن است نمی داند. سخن گفتن از لوازم ادراک کلیات است، زیرا که کلمات در هر جمله کلی است و این نعمتی است که خداوند خاص انسان فرمود تا علوم را فرا گیرد و از معلومات به مجهولات پی برد و دانش خویش را به دیگران بیاموزد و اگر حس تنها داشت، نمی توانست سخن بگوید و نه علم بیاموزد و این نخستین نعمت است که خدای به انسان داد؛ که فرمود: «علّمَ آدمَ الاسماءَ کُلَّها» همه نام ها را به آدم آموخت. «خَلقَ الانسانَ علَّمَه البیان» انسان را آفرید، به او سخن آموخت. «علَّم الانسانَ ما لَم یَعلَم». باری، همه آنچه ما به حواس درک می کنیم همه حیوانات درک می کنند؛ علت آنکه علوم انسانی را استنباط نکرده اند آن است که حس برای استنباط علوم کافی نیست و نیروئی دیگر می خواهد».

جایگاه عقل در اسلام

اسلام بیش از هر دینی انسان را دعوت به تفکر و تعقّل کرده است. این حقیقت را به راحتی می توان با رجوع به ظواهر قرآن و روایات اسلامی دریافت. بسیاری از آیات قرآن و روایات بطور صریح انسان را دعوت به تفکر در آیات و نشانه های الهی می کنند.

کلمه «عقل» و مشتقات آن ۴۹ بار در قرآن تکرار شده است و اغلب آنها دربارۀ منافقین و کفار است که این دو گروه به عنوان کسانی توصیف شده اند که از نعمت عقل بهره نمی برند: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لا یعْقِلُونَ». و نیز از قول اهل دوزخ می فرماید: «وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ‌ ما كُنَّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ» و گفتند: اگر گوش می‌داديم و می‌فهميديم در ميان اهل سعیر نمى‌بوديم‌.

عقل در کنار قرآن، سنت و اجماع، یکی از منابع چهارگانه اجتهاد در فقه شیعه است. حجیت عقل از نظر شیعه به این معنی است که اگر در موردی عقل یک حکم قطعی داشت، آن حکم به حکم اینکه قطعی و یقینی است، حجت است. بنابراین بدیهی است کسی که اصلاً نمی اندیشد و از نعمت عقل استفاده نمی کند از نظر اسلام مطرود است و اگر به حکم ظاهر مسلمان باشد یقینا مؤمن نیست. رسول خدا (ص) می فرماید: «قوام المرء عقله و لا دینَ لمن لا عقلَ له». و امام صادق (ع) می فرماید: «العقلُ دلیلُ المؤمن». زیرا عقل قدرت تمییز حق از باطل است و انسان بی ایمان، قدرت تمییز حق از باطل را ندارد.

عقل مورد اشاره اسلام، عقلی است که انسان را به سوی دین که عهده دار سعادت بشری است راهنمایی می کند. بنابراین عقل از نظر اسلام برای رسیدن به مراتب کمال ضروری بوده و در نهایت مراتب نازله عقل در صورت متابعت از آن، انسان را به انوار وحی که خود مراتب بالاتری از عقل محسوب می شوند مرتبط می کند. به این ترتیب، هر مرتبه ای از عقل در محدوده خود دارای حجیت بوده و آنچه مذموم است تحکم و جمود در انکار حقایقی است که درک آنها نیاز به اتصال به مراتب بالاتری از معرفت دارد.

اعتبار و گستره فعالیت عقل

اعتبار دینى عقل موجب شده است تا عقل به عنوان حجتى الهى در دامنه‌ ادراک و معرفت دینى از جایگاه معتبر و محترمى برخوردار باشد. عقل انسان می‌تواند جهان، ‌پدیده‌های آن،‌ قوانین حاکم بر آن را بشناسد و در آنها حکم و داوری کند.

در علم فقه نیز، ‌عقل به عنوان یکی از دلایل شناخت احکام قرار دارد و به عقل اعتماد می‌کنند. در علم اصول نیز در باب حسن و قبح عقلی ثابت است که لزوم اطاعت اوامر و نواهی شارع به حکم عقل است.

البته، گفتنی است در اسلام در دو حوزۀ عقاید (اصول) و احکام (فروعات)، بعضی از احکام و مسائل فوق عقل وجود دارد که عقل، گرچه مخالفتی با آنها ندارد، اما به کُنه آنها نمی رسد و نمی تواند آنها را درک کند؛ مانند مباحث مربوط به جزئیات معاد. به هر حال، عقل انسان تا این اندازه می‌فهمد که این جهان دارای خدایی است و آن خدا دارای صفات کمال و جلال است... تا این اندازه از شناخت وظیفه عقل است و توان آن را هم دارد و خداوند تا این حد عقل را منع نکرده،‌ اما بیش از این مقدار که همان شناخت کنه و حقیقت ذات و صفات باری تعالی باشد،‌ عقل انسان عاجز است و توان شناخت آن را ندارد.

قرآن مجید و روایات معصومان‌ (ع)، عقل را در شناخت پاره ‌اى از معارف و حقایق برتر، ناتوان دانسته، آن را نه تنها براى سعادت بشر کافى نمى‌داند، بلکه حتى فاقد فهم و درک همه ‌علومى مى‌داند که آدمى براى تدبیر زندگى این دنیایى، به آنها نیازمند است، بدین جهت وحی در بخشى از آموزه ‌هاى خود نقش تأییدى و ارشادى نسبت به عقل بشرى دارد و در بخشى دیگر به اظهار حقایقى مى‌پردازد که فهم و عقل بشر عادى را جز از طریق پیروى وحى بدان راهى نیست، مانند مواقف و مقاماتى که در صحنه‌ قیامت وجود دارد و در آیات و اخبار وارده از آنها خبر داده شده است.

همچنین بر اساس دلایل عقلی و نقلی، عقل در برخی از حوزه ها نمی تواند فعالیت کند و به نتیجه برسد؛ اسلام برای تعقل آدمی علاوه بر شرط تبعیت از حجت و هدایت الهی، محدودیت موضوعی نیز قائل است. مثلا عقل انسان توان شناخت ذات و کُنه خداوند و درک آن را ندارد؛ زیرا که هر پدیده‌ای به دلیل پدیده و حادث بودن نمی‌تواند نامحدود و بی‌نهایت باشد، عقل بشری چون پدیده و مخلوق خداست، ‌بنابراین، محدود است و محدود نمی‌تواند نامحدود و بی‌نهایت را بشناسد. در مقابل، انسان را دعوت به تفکر در مظاهر و آیات الهی می کند؛ قال النبی (ص): «تفکّروا فی خَلق الله و لا تفکّروا فی الله فإنکم لَن تقدروا قدرَه».

با بیان فوق این حقیقت آشکار مى‌شود که وحى و دین با اشرافى که نسبت به ادراکات عقلى و حسّى بشر دارند، نه تنها آنها را تخطئه و انکار نمى‌نماید، بلکه همراه إِخبار غیبى از وقایعى که در هنگام حشر و نشر حاصل مى‌شود، از ضوابط، حدود و قواعدى که عقل آدمى در چهارچوب آن مشى مى‌نماید نیز خبر داده و ضمن تلاش براى بارورى دانسته‌هاى عقلى، با اخبار مفهومى از مکاشفات و دریافت ‌هاى الاهى مواد نوینى را براى داورى ‌هاى عقلانى فراهم مى‌آورد. حاصل این که گزاره‌ ها و قضایاى عقلى نیز به عنوان بخشى از گزاره‌ هاى دینى مورد اعتبار بوده و از این رو اظهارات دینى حتى آن گاه که از حقایق غیبى خبر مى‌دهند، گرچه مشتمل بر حقایق فوق عقلانى باشند، هرگز مخالف و رویاروى با دریافت ‌هاى عقلى نمى‌باشند.

رابطه عقل و دین

از نظر قرآن مجید و روایات، یکی از بهترین و مطمئن ترین راه ها برای شناخت دین و رسیدن به مراتب بالای ایمان، نیروی عقل است؛ به همین جهت اسلام ارزش فوق العاده عقل را در مناسبت هاى مختلف آشکار ساخته است. تا جایی که رسول خدا (ص) فرمود: «کسی که عقل ندارد، دین هم ندارد».

اما علت آن که در اندیشه و نظرگاه ما برخی احکام با عقل تعارض و مخالفت دارند، در دو چیز است: یک. آن که بسیاری از واقعیات بنیادین اسلامی با عقل جزئی و حسابگر قابل تحلیل و تبیین نیست. دو. می بایست بین عقل و وهم فرق نهاد، و همان گونه که بیان شد، ممکن است یافته های وهم، یافته های عقل پنداشته شود.

عقل و فطرت انسان، مانند مخزنی است که تمام حقایق و واقعیت‌ها در آن وجود دارد، ‌لذا پیامبران هرآنچه را که می‌گویند مطابق عقل و منطق است. در اصول فقه اصطلاحی است به نام «قاعده ملازمه» که می‌گوید: «کلّ ما حَکم به العقل حَکم به الشرع»؛ هر چیزی را که عقل حکم می‌کند، شرع هم به آن حکم می‌کند. عکس آن هم صحیح است؛ یعنی «کلّ ما حکم به الشرع حکم به العقل». لذا یکی از مبانی احکام شرع عقل است. بنابراین، احکام پیامبران و شارع بر خلاف عقل نیست، ‌آنچه را که آنان می‌گویند همان مرتکزات عقل است که در اثر القائات شیاطین، انسا‌ن‌ها از آنها غفلت کرده‌اند. پیامبران آمدند تا مرتکزات و دفائن عقول مردم را به آنان یادآوری کنند.

نتیجه آن که شرع و عقل با هم هماهنگ و توأمند و در شرع حکمی که واقعاً مخالف فطرت باشد وجود ندارد. به همین جهت است که انسان برای قبول هر چیزی به دنبال دلیل می‌رود که وجدان و ارتکازش را قانع سازد و زمانی که با دلیل حقیقتی روشن شد می‌پذیرد. علامه طباطبایی در جواب پرسش‌ “هانری کُربن” فرانسوی که پرسید در صورت پیدایش اختلاف و تعارض میان عقل و کتاب و سنت و شرع چه می‌کنید؟ فرمود: در صورتی که کتاب (قرآن) صریحاً نظر عقل را امضا و تصدیق نمود و به آن حجیت داده است، ‌هرگز اختلاف نظر میان آنها پیدا نخواهد شد.

منابع

• "عقل"، حسن رضایی، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۷ خرداد ۱۳۹۱.
• "عقل"، پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی.
• "عقل"، پایگاه اسلام پدیا.
• نثر طوبی، علامه شعرانی و محمد قریب.
• آشنایی با علوم اسلامی، مرتضی مطهری.