ابن داوود حلی

«حسن بن علی بن داوود» معروف به «ابن داوود حلی» (زنده در ۷۰۷-۶۴۷ ق)، فقیه، رجالی، متکلم و ادیب بزرگ شیعه در قرن ۷ قمری و از شاگردان محقق حلی و سید احمد بن طاووس است. ابن داوود حلی در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، کلام، رجال و ادبیات متبحر بوده و آثار متعددی در این حوزه‌ها نگاشته، که معروفترین آنها «کتاب الرجال» اوست.

نام کامل	حسن بن علی بن داوود حلی
زادروز	۶۴۷ قمری
زادگاه	حله
وفات	۷۰۷ قمری
اساتید	محقق حلی، سید احمد بن طاووس حلی، سید عبدالکریم بن طاووس، محمد بن جهیم الاسدی،...
شاگردان	علی بن احمد بن مزید حلی، علی بن طراد مطارآبادی، سید تاج‌الدین محمد دیباجی حلی،...
آثار	کتاب الرجال، ارجوزه فی الکلام، عقد الجواهر فی الاشباه والنظائر، المنهج القویم فی تسلیم التقدیم، تحصیل المنافع،...

زندگی‌نامه

ابومحمد حسن بن علی بن داوود، ملقب به تقی‌الدین، ـ چنان که در کتاب رجال خود گفته است ـ پنجم جمادی الثانی‌ ۶۴۷ هـ.ق ولادت یافت. در کتاب‌های تراجم به محل ولادتش، اشاره نشده؛ اما از آن جا که نزد دانشمندان نام‌آور حله دانش آموخته، احتمالاً بیشتر عمرش را در این شهر گذرانده و در همین شهر نشو و نما کرده است.

نیز به قرینه این که ابن داوود، استادش ابن طاووس را «بغدادی التحصیل» خوانده و از سوی دیگر، گفته که: تا هنگام مرگ قرین او بوده، روشن می‌شود که گویا مدتی نیز در بغداد اقامت داشته است. همچنین بر اساس بیتی از ارجوزه «عقد الجواهر»، او در ذی القعده ۷۰۰ هـ.ق در کاظمین بوده و نیز در ارجوزه «منهج التقویم»، از زندگی در نجف یاد کرده است.

تاریخ و محل وفات این رجالی نامی، همچون سایر مقاطع زندگی وی روشن نیست؛ اما با توجه به شواهد می‌توان گفت او سال‌هایی از آغاز سده هشتم را درک کرده است. چنانکه ابن داوود در ارجوزه «عقد الجواهر» تاریخ ۷۰۰ هـ.ق را قید کرده؛ که این نشان می‌دهد وی حداقل تا آخر سده ‌هفتم در قید حیات بوده است. همچنین مرحوم آقا بزرگ تهرانی، تاریخ فراغت ابن داوود از کتاب رجالش را، سال ۷۰۷ هـ.ق ذکر کرده و در الذریعه گفته است که این تاریخ را در آخر نسخه‌ای از رجال ابن داوود مشاهده کرده است.

تحصیل و استادان

در کتب معروف رجال به چهار تن از استادان ابن داود اشاره شده است. خود وی در کتاب رجالش، نام سه تن از استادان خویش را ذکر کرده و شرح حال مختصری از آن‌ها را آورده است؛ اما در مورد فرد دیگر، تنها در آغاز کتابش اشاره کرده که: وی طریق روایتی اوست. این استادان عبارتنداز:

• جعفر بن حسن حلی، مشهور به «محقق حلی» (م، ۶۷۶ ق)؛ ابن داوود، از این استادش به بزرگی یاد کرده است؛ گویا ابن داوود، از محقق حلی بهره‌ای وافرتر برده، چنان که می‌گوید: «از کودکی، استاد و مربی من بود و احسان و التفات زیادی به من داشت»؛ «محقق حلی، در نقل همه مصنفات و روایت‌هایش، به من اجازه داده است». این گفتار نشان می‌دهد که وی نزد محقق حلی، ارج و قربی ویژه داشته و مورد اعتماد فراوان او بوده است.

• سید احمد بن موسی بن طاووس (م، ۶۷۳ هـ.ق)؛ در «اعیان الشیعه» آمده است که‌ وی در حله وفات یافته و دفن گردیده و مرقدش مشهور و زیارتگاه است. او برادر سید رضی‌الدین بن طاووس (صاحب کرامات معروف) است.

• سید عبدالکریم بن موسی بن طاووس، (۶۴۸ـ۶۹۳ هـ.ق)؛ ابن داوود از وی چنین نام برده است: «سرور ما، پیشوای معظم، غیاث الدین، فقیه، نحوی، عروضی، نسابه و زاهد».

• مفیدالدین محمد بن جهیم الاسدی؛ وی از علمای قرن هفتم حله بوده است. به کسانی چون: علامه حلی و ابن داوود، اجازه روایت داده است و ابن داوود در مقدمه کتاب رجالش، وی را یکی از طرق نقل روایت خود معرفی کرده است.

گذشته از موارد مذکور، علامه امینی کسانی چون: خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۳)، یوسف بن مطهر (پدر علامه حلی) و یحیی بن سعید (پسرعموی محقق حلی) را نیز از مشایخ ابن داوود برشمرده است.

شاگردان

در کتب رجال، تنها به سه نفر از شاگردان ابن داوود اشاره شده است؛ به اعتقاد برخی، آنان شاگردان روایتی وی بوده‌اند، که عبارتند از:

• رضی‌الدین ابوالحسن علی بن احمد بن یحیی بن مزید حلی (م، ۷۵۷ ق)؛ او از استادان شهید اول و از شاگردان علامه است. شهید از وی با القابی چون: «شیخ، پیشوا، پادشاه ادبا و علما...» یاد کرده است. ابن مزید، علاوه بر علامه و ابن داوود، از پدرش نیز روایت کرده است.

• شیخ زین‌الدین علی بن طراد مطارآبادی (م، ۷۶۲ ق)؛ شهید اول از وی نیز روایت کرده و در اجازه‌اش، زین‌الدین مطارآبادی را چنین توصیف نموده است: «امام، فقیه، محقق و دانشمند مدقق».

• سید تاج‌الدین محمد بن قاسم بن حسین علوی حسنی دیباجی حلی، معروف به «ابن معیه» (م، ۷۷۶ ق)؛ شهید وی را «اعجوبه زمان در همه فضائل» توصیف می‌کند. آثار وی عبارتند از: «معرفه الرجال»، «نهایه الطالب فی نسب آل ابیطالب» و «الفلک المشحون».

آثار و تألیفات

ابن داوود در کتاب رجالش، آثار خود را این گونه برشمرده است:

• در رجال:

1. «کتاب الرجال». این کتاب یک بار در سال ۱۳۸۳ هـ.ق به کوشش سید جلال الدین محدث ارموی در تهران و بار دیگر در سال ۱۳۹۲ هـ.ق به کوشش سید محمدصادق بحرالعلوم در نجف به چاپ رسیده است.

• در فقه:

1. «تحصیل المنافع»، نسخه‌ای از آن، در کتابخانه سید محمدعلی روضاتی در اصفهان است.
2. «التحفة السعدیة»، نسخه‌ای از آن، در کتابخانه موزه بغداد وجود دارد.
3. «المقتصر من المختصر»، نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس موجود است.
4. «الکافی»،
5. «النکت»،
6. «الرائع»،
7. «خلاف المذاهب الخمسه»،
8. «تکملة المعتبر» (ناتمام)،
9. «الجوهرة فی نظم التبصرة» (این کتاب همان «تبصره» علامه حلی است که ابن داوود آن را به نظم درآورده است)،
10. «لمعه» (در احکام فقه، منظوم)،
11. «الرائض فی الفرائض» (منظوم)،
12. «عقد الجواهر فی الاشباه والنظائر» (این ارجوزه با ۱۳۰۹ بیت در ۱۰ ذی القعده ۷۰۰ هـ.ق در کاظمین سروده شده است)،
13. «اللؤلؤه» (منظوم و ناتمام)،
14. «عدة الناسک فی قضاء‌المناسک» (منظوم).

• در کلام و اصول دین:

1. «ارجوزه فی الکلام» (منظومه‌ای است زیبا در ۱۴۵ بیت، با الفاظی موجز درباره‌ عقاید کلامی شیعه)،
2. «الدر الثمین فی اصول الدین» (منظوم)،
3. «الخریدة العذراء فی العقیده الغراء» (منظوم)،
4. «المنهج القویم فی تسلیم التقدیم» (ارجوزه‌ای است با ۲۰۱ بیت، مشتمل بر داستانی از مباحثه‌های مربوط به «شایسته‌ترین خلیفه پس از پیامبر» که در مجلسی از مجالس علمای مذاهب مختلف در شهر بغداد انجام گرفته است).

• در منطق:

1. «حل الإشکال فی عقد الأشکال»،
2. «البغیة».

• در ادبیات عرب:

1. «الإکلیل التاجی فی العروض»،
2. «قرة عین الخلیل فی شرح النطم الجلیل»،
3. «شرح قصیده صدرالدین الساوی»،
4. «مختصر الإیضاح»،
5. «حروف المعجم»،
6. «مختصر اسرار العربیه».

جامعیت علمی ابن‌داوود

آن چه از آثار ابن داوود و اقوال علما به روشنی بدست می‌آید، این نکته است که او در علوم مختلف، جامعیت داشته و دست کم در چهار حوزه فقه، کلام، رجال و ادبیات متبحر بوده است. با این حال، تخصص وی در رجال و ادبیات، نظر علما را بیشتر به خود جلب کرده است. شهرت ویژه ابن داوود بیش از همه، مرهون کتاب «رجال» اوست که جزو چهار کتاب اصلی رجال متأخر محسوب می‌شود و نشانه اهمیت و جایگاه این آثار نزد علمای رجال است.

تبحر وی در شعر نیز چنان است که حتی برخی از آثار کلامی و فقهی خود را به صورت شعر تألیف کرده است؛ از جمله نظم «تبصره» علامه حلی. این امر، شاید پیش از آن که بیانگر جامعیت او باشد، از قدرت و تسلط ادبی او حکایت می‌کند. لذا علما، او را «سلطان ادبا و بلغا» دانسته‌اند. علامه امینی در آغاز جلد ششم الغدیر، با ارائه شرح حالی کوتاه از ابن داوود، او را در شمار «شعرای غدیر در قرن هشتم» آورده و پاره‌ای از اشعارش را ذکر کرده است.

منابع

• گلشن ابرار، "معرفی شخصیت ابن داوود"، ابوالقاسم آرزومندی، ج ۴، ص ۷۱.
• دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، "ابن داوود حلی"، ج ۳، ص ۴۸۴.