آیه 121 سوره بقره
| <<120 | آیه 121 سوره بقره | 122>> | |||||||||||||
| |||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
کسانی که کتاب بر آنها فرستادیم آن را خوانده و حق خواندن آن را (در مقام عمل نیز) بجا آورند، آنان اهل ایمانند و آنها که به کتاب خدا کافر شوند (و حق شناسی نکنند) آن گروه زیانکاران عالمند.
کسانی که کتاب آسمانی به آنان عطا کرده ایم، آن را به طوری که شایسته آن است قرائت می کنند [و آن قرائت نمودن با تدبر و به قصد عمل است] اهل ایمان به آن [کتاب] هستند و کسانی که به آن کفر می ورزند فقط آنان زیانکارند.
كسانى كه كتاب [آسمانى] به آنان داده‌ايم، [و] آن را چنانكه بايد مى‌خوانند، ايشانند كه بدان ايمان دارند. و[لى] كسانى كه بدان كفر ورزند، همانانند كه زيانكارانند.
كسانى كه كتابشان داده‌ايم و آنچنان كه سزاوار است آن را مى خوانند، مؤمنان به آن هستند، و آنان كه به آن ايمان ندارند، زيانكاران هستند.
کسانی که کتاب آسمانی به آنها داده‌ایم [= یهود و نصاری] آن را چنان که شایسته آن است می‌خوانند؛ آنها به پیامبر اسلام ایمان می‌آورند؛ و کسانی که به او کافر شوند، زیانکارند.
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
تلاوت: تلاوت به معنى تبعيت و از پى رفتن است. به نظر طبرسى خواندن آيات را از آن تلاوت گويند كه خواننده بعضى از حروف را پشت سر بعضى قرار مى دهد. [۱]
نزول
محل نزول:
این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۲]
شأن نزول:
از عبدالله بن عباس نقل نمايند: كه اين آيه درباره اهل سفينه نازل گرديده و آنان كسانى بودند كه با جعفر بن ابى‌طالب از حبشه وارد شده بودند و چهل نفر بودند كه سى و دو نفر از حبشه و هشت نفر از رهبانان شام بودند كه از جمله آنها بحيرا بوده است، برخى گويند: مراد آيه يهوديانى بودند كه اسلام اختيار نمودند مانند عبدالله بن سلام و شعبة بن عمر و تمام بن يهود و اسد و اسيد پسران كعب و ابن يامين و ابن صوريا چنان كه ضحّاك گويد و قتاده معتقد است منظور آيه اصحاب رسول خدايند چنان كه عكرمه گويد.[۳]
بنا به دو قول اول مقصود از كتاب در آيه شريفه تورات است و بنا به قول آخر مقصود از كتاب، قرآن خواهد بود چنان كه شيخ بزرگوار ما گويد در صورتى كه معنى كتاب را قرآن بدانيم عقيده قتاده و جبائى درست خواهد بود[۴].[۵]
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
«121» الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ
كسانى كه به آنها كتاب آسمانى داده‌ايم وآنرا چنان كه سزاوارِ تلاوت است تلاوت مى‌كنند، آنان به آن (قرآن يا پيامبر) ايمان مى‌آورند و كسانى كه به آن كافر شوند، آنان همان زيانكارانند.
نکته ها
در برابر يهوديان و مسيحيانى كه به سبب لجاجت و سركشى مورد انتقاد قرار گرفتند، گروهى از آنان مورد تمجيد و قدردانى خداوند قرار گرفته‌اند. آنان كسانى هستند كه به كتاب‌هاى آسمانى مراجعه كرده و نشانه‌هاى ظهور و بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را در آن ديده و به او ايمان مى‌آورند.
جلد 1 - صفحه 194
در تفسير اطيب‌البيان آمده است: مراد از «كتاب» در اين آيه، قرآن و مخاطب مسلمانانى هستند كه در قرائت قرآن، حقّ تلاوت را ادا نموده وبه پيامبر صلى الله عليه و آله ايمان آورده‌اند. تفسير الميزان نيز اين معنى را احتمال داده است.
روايتى درباره‌ى آداب تلاوت قرآن در تفسير الميزان نقل شده، كه هشت نكته را مورد توجّه قرار داده است: 1. ترتيل آيات. 2. تفقّه در آيات. 3. عمل به آيات. 4. اميد به وعده‌ها.
5. ترس از وعيدها. 6. عبرت از داستان‌ها. 7. انجام اوامر الهى. 8. ترك نواهى. در پايان روايت نيز امام صادق عليه السلام فرمود: حقّ تلاوت تنها حفظ آيات، درس حروف، قرائت و تجويد نيست. وبر اساس روايات، كسانى كه حقّ تلاوت قرآن را ادا مى‌كنند، تنها امامان معصوم مى‌باشند. «1»
پیام ها
1- حقّ تلاوت، در تلاوت با صوت زيبا ورعايت نكات تجويد خلاصه نمى‌شود، بلكه ملاك، ايمان و عمل است. «يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ»
2- كسى كه در انتخاب مكتب دچار انحراف شود، زيانكار واقعى است. «فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ (121) يا بَنِي إِسْرائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ (122)
تفسير اثنا عشرى، ج1، ص: 245
بعد از ذكر احوال كفار اهل كتاب، بيان حال مؤمنان را فرمايد:
الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ: آن كسانى كه عطا فرموديم ايشان را كتاب آسمانى، يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ: تلاوت مى‌كنند آن كتاب را حق تلاوت آن را، يعنى آن طورى كه بايد و شايد با خضوع و خشوع و صفاى اعتقاد و عمل به آن بدون تحريف و تغيير مانند عبد اللّه بن سلام و ابن صوريا و بحيراى راهب و اسيد و كعب از يهود پيروان كتب تورات آسمانى، و ملازمان نجاشى و جعفر بن ابى طالب عليه السلام از نصارى تابعان كتاب انجيل. أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ: آن جماعت ايمان آورده‌اند به كتاب آسمانى نه غير ايشان. وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ:
و هر كه كافر شود به كتاب آسمانى به تكذيب يا تحريف يا انكار حلال و حرام و امر و نهى آن، فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ: پس آن گروه ايشانند زيانكاران در دنيا و آخرت كه سرمايه ايمان و ربح ثواب را از دست داده‌اند.
تنبيه: آيه شريفه عام است نسبت به اهل اسلام كه كتاب مجيد قرآن به ايشان مرحمت شده، كسانى به قرآن ايمان آورده‌اند كه حق تلاوت قرآن را منظور دارند و آنانكه كافر شوند به قرآن، ايشانند زيانكار دنيا و آخرت.
تفسير برهان- عياشى از حضرت صادق عليه السلام روايت نمود در اين آيه شريفه كه فرمود: يرتّلون آياته و يتفقّهون به و يعملون باحكامه و يرجون وعده و يخافون وعيده و يعتبرون بقصصه و يأتمرون باوامره و ينتهون بنواهيه، ما هو و اللّه حفظ آياته و درس حروفه و تلاوة سوره و درس اعشاره و اخماسه، حفظوا حروفه و اضاعوا حدوده و انّما هو تدبّر آياته و العمل باحكامه قال اللّه تعالى كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ «1».
يعنى تلاوت كنند آيات آن را و دانائى يابند به آن و عمل نمايند به احكام آن و اميد دارند وعده آن را و بترسند عذاب آن را و عبرت گيرند به قصه‌هاى آن و بجا آورند اوامر آن را و بازايستند از نواهى آن، قسم به خدا نيست تلاوت قرآن حفظ آيات و درس حروف و خواندن سوره‌ها و درس اعشار و اخماس آن كه مراعات كنند حروفش را به قرائت و ضايع سازند حدودش را به مخالفت،
«1» تفسير برهان، جلد اوّل، صفحه 147، حديث 4.
تفسير اثنا عشرى، ج1، ص: 246
اينست و جز اين نيست تلاوت قرآن تدبر آيات، و عمل به احكام آنست؛ فرمود خداى تعالى كتابى است نازل فرموديم آن را در حالى كه با بركت و ميمنت باشد به جهت آنكه تدبر كنند آيات آن را.
يا بَنِي إِسْرائِيلَ: اى فرزندان يعقوب: اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ: ياد بياوريد نعمتهاى مرا كه انعام فرمودم بر شما و اسلاف شما؛ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ: و به درستى كه من برترى دادم شما و اجداد شما را بر عالميان زمان خود.
پس اداى شكرگزارى اين نعمت عظيم را نمايند و به سپاسدارى منعم حقيقى قيام كنيد و فرمانبردارى امر الهى را نمائيد كه از جمله آن ايمان آوردن شماست به پيغمبر موعود يعنى حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ (121)
ترجمه
آنانكه داديمشان كتاب را ميخوانند آنرا حق خواندنش آنگروه ميگروند بآن و هر كس كه كافر شود بآن پس آنگروه ايشانند زيانكاران.
تفسير
در مجمع و عياشى از حضرت صادق (ع) روايت نموده است كه حق تلاوت قرآن آنستكه هر وقت بذكر بهشت و دوزخ برسد توقف نمايد و در صورت اول سؤال رحمت نمايد و در صورت دوم پناه بخدا ببرد از شيطان و در كافى از آنحضرت روايت نموده كه آنكسانيكه حق تلاوت قرآن را بجا آوردند ائمه هدى عليهم السلام هستند و عياشى هم بهمين مضمون روايت كرده است و بنظر حقير حق تلاوت قرآن آنستكه بر طبق آن عمل نمايند و مؤيد اين معنى آنست كه خداوند آنرا مخصوص باهل ايمان قرار داده و البته اگر مراعات آداب ظاهريه و باطنيه آنهم بقدر استعداد قارى بشود اتم و اكمل است و اجمال آن آداب تعقل و تدبر و تفكر و تطهير ظاهرى و باطنى و حفظ وقوف و بيان حروف و استعاذه و تسميه و حمد و شكر و سؤال و تغنى و تأنّى و خضوع و خشوع و تحزن و تحسر و تأدب و تنبه و تحفظ و ايقاظ و توطين نفس براى عمل است
جلد 1 صفحه 168
كه سر آمد همه و مقصود اصلى است رزقنا اللّه تعالى و روايت كافى هم شايد اشاره بهمين معنى باشد كه البته كسى مانند ائمه اطهار حق تلاوت قرآن را بجا نياورده است.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
الَّذِينَ آتَيناهُم‌ُ الكِتاب‌َ يَتلُونَه‌ُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤمِنُون‌َ بِهِ وَ مَن يَكفُر بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الخاسِرُون‌َ (121)
(كساني که بايشان كتاب داديم و كتاب را آن طوريكه سزاوار آنست تلاوت ميكنند اينان بكتاب ايمان دارند و كساني که بآن كافر ميشوند پس اينان خود زيان كارانند) اينکه آيه شريفه از چند جهت مورد بحث است: اول اينكه مراد از الَّذِينَ آتَيناهُم‌ُ الكِتاب‌َ يَتلُونَه‌ُ حَقَّ تِلاوَتِهِ چه كساني هستند، دوم اينكه مراد از كتاب چيست! سوم اينكه مقصود از حق تلاوت كدام است و ما نخست اخباري که در ذيل آيه وارد شده متذكر شده و سپس ببيان آن ميپردازيم.
در كافي از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده در تفسير آيه شريفه فرموده
(هم الأئمة)
مراد از الَّذِينَ آتَيناهُم‌ُ الاية امامانند و در مجمع البيان و تفسير
جلد 2 - صفحه 174
عياشي از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده که فرمود:
(ان‌ّ حق تلاوته هو الوقوف عند ذكر الجنة و النار يسال في الاولي و يستعيذ من الاخري)
در مورد ذكر جنت مسئلت ميكند و در ذكر نار استعاذه ميكند.
و در ارشاد ديلمي از آن حضرت روايت نموده که فرمود:
(يرتلون آياته و يتفقهون به و يعملون باحكامه و يرجون وعده و يخافون وعيده و يعتبرون بقصصه و يأتمرون باوامره و ينتهون بنواهيه ما هو و اللّه حفظ آياته و درس حروفه و تلاوة سوره و درس اعشاره و اخماسه حفظوا حروفه و اضاعوا احكامه و انّما هو تدبر آياته و العمل باحكامه)
قال تعالي كِتابٌ أَنزَلناه‌ُ إِلَيك‌َ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ شمرده ميخوانند و بمعاني آن پي ميبرند و باحكامش عمل ميكنند و بوعده‌هايش اميدوارند و از وعيدهايش ترسانند و از قصه‌هاي پيشينيان عبرت ميگيرند و اوامر آن را امتثال ميكنند و نواهي آن را اجتناب ميكنند بخدا قسم نيست مراد از حق تلاوت مجرد حفظ آيات يا درس كلماتش يا قرائت سور آن يا درس عشرها و خمس‌هاي آن قراء فقط حفظ عبارات كردند ولي باحكامش عمل نكردند و جز اينکه نيست که حق تلاوت تدبر آيات او است و عمل باحكامش سپس استشهاد فرمود بآيه شريفه كتاب الاية.
و اما اموري که از آيه شريفه بضميمه اينکه اخبار استفاده ميشود عبارت است از چند امر:
1- مراد از الَّذِينَ آتَيناهُم‌ُ الكِتاب‌َ عموم كساني هستند که قرآن را آن طوريكه سزاوار تلاوت آنست تلاوت ميكنند به بياني که در خبر منقول از ارشاد ذكر شده و اما تفسير بائمه هدي (ع) از باب بيان مصداق است زيرا اينکه خانواده اتم‌ّ مصاديق آيه شريفه هستند.
2- از مجموع اينکه اخبار استفاده ميشود که مراد از كتاب، قرآن مجيد است
جلد 2 - صفحه 175
نه تورات يا انجيل، بلكه استشهاد حضرت بآيه شريفه، كِتابٌ أَنزَلناه‌ُ إِلَيك‌َ صريح در اينکه معني است بنا بر اينکه قول بعضي از مفسرين که گفتند مراد از كتاب انجيل، و مراد از الَّذِينَ آتَيناهُم‌ُ الكِتاب‌َ آن عده از نصاري حبشه و شامند که با جعفر بمدينه آمدند و همچنين قول بعضي ديگر که گفتند مراد از كتاب تورات و مراد از كساني که بآنها كتاب داديم عبد اللّه سلام و ياران او ميباشند درست نيست براي اينكه مستند صحيحي براي اينکه گفتار نيست، و استناد بمراعات نظم آيات هم مردود است زيرا چنانچه مكرر گفته‌ايم مراعات نظم در آيات قرآن معتبر نيست.
3- در ذيل حديث اخير، حق تلاوت را بتدبر در آيات و عمل باحكام قرآن تفسير مينمايد و بآيه شريفه كِتابٌ أَنزَلناه‌ُ إِلَيك‌َ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ«1» استشهاد ميفرمايد که صريح است بر اينكه غرض اصلي از انزال قرآن تدبر در آيات آنست و در صدر حديث حق تلاوت که تدبر در آيات قرآن است بامور هشتگانه تفسير نموده: ترتيل در قرآن (شمرده تلاوت نمودن) فهم معاني، عمل باحكام و اميدواري بوعده‌ها، ترسيدن از وعيدها، عبرت گرفتن از قصص و حكايات، اطاعت اوامر و ترك نواهي آن 4- مراد از جمله ما هو و اللّه حفظ آياته تا اضاعوا حدوده تعريض بكساني است که صرفا بقرائت ظاهري و تجويد آن اكتفاء نموده و تعداد آيات و حروف آن را حفظ ميكنند ولي حدود و احكام آن را ضايع ميسازند، و اينکه امور اگرچه در حدّ خود داراي فضيلت است لكن حق تلاوت نيست و اگر با تدبر در آيات قرآن توأم نباشد فايده ندارد.
5- مراد از «
وقوف عند ذكر الجنة و النار
» که در حديث دوم است اينست که
1- سوره ص آيه 28
جلد 2 - صفحه 176
نزد آياتي که راجع به بهشت و نعم آنست توقف كند و از خدا مسئلت نمايد که او را باعمالي که موجب نيل به بهشت و نعم آنست موفق گرداند و نزد آياتي که راجع بدوزخ و عذابهاي آنست توقف كند و بخدا پناه برد و مسئلت نمايد که او را از آن نجات دهد و متذكر شود وسائل نيل به بهشت چيست انجام دهد و اموري که اسباب گرفتاري و دخول در عذابهاي الهي است چه چيزهايي است، از آنها اجتناب نمايد. بعد از توجه باين اموري که ذكر شد تفسير آيه از همه جهات آن بخوبي واضح و روشن ميگردد.
أُولئِكَ يُؤمِنُون‌َ بِهِ مرجع ضمير ظاهرا همان كتاب است که عبارت از قرآن باشد و ارجاع ضمير برسول بنحو استخدام وجهي ندارد و ايمان بقرآن در حقيقت ايمان بهمه عقايد از توحيد و عدل و نبوت و امامت و معاد و جميع ضروريات دين و آنچه انبياء آورده و ائمه بيان فرموده‌اند ميباشد، و از اينکه جمله استفاده ميشود که حق تلاوت خاص‌ّ اهل ايمان است و ساير فرق و مذاهب از اينکه معني بي‌بهره‌اند، و مخفي نماند که صدق كلي از يك جانب است يعني هر که حق تلاوت را رعايت كند مؤمن بقرآن است ولي چنين نيست که هر که مؤمن بقرآن باشد حق تلاوت را مراعات مينمايد.
وَ مَن يَكفُر بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الخاسِرُون‌َ خسران و زيان دنيا و آخرت از براي آن كساني است که بقرآن كافر باشند و اينکه كفر بقرآن اعم است از اينكه بهمه قرآن يا ببعض آيات آن ايمان نداشته باشند و معني خسران را قبلا متذكر شده‌ايم
177
برگزیده تفسیر نمونه
اشاره
آیه 121
شأن نزول:
بعضی از مفسران معتقدند که این آیه در باره افرادی که با «جعفر بن أبی طالب» از حبشه آمدند و از کسانی بودند که در آنجا به او پیوستند نازل شد، آنها چهل نفر بودند، سی و دو نفر اهل حبشه، و هشت نفر از راهبان شام
ج1، ص117
که «بحیرا» راهب معروف نیز جزء آنان بود.
بعضی دیگر معتقدند که آیه در باره افرادی از یهود همانند «عبد اللّه بن سلام» و «سعید بن عمرو» و «تمام بن یهودا» و امثال آنها نازل شده که اسلام را پذیرفتند و به راستی مؤمن شدند.
تفسیر:
اشاره
از آنجا که جمعی از حق طلبان یهود و نصاری، دعوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله را لبّیک گفتند و این آیین را پذیرا شدند، قرآن پس از مذمت گروه سابق از اینها به نیکی یاد می‌کند و می‌گوید: «کسانی که کتاب آسمانی را به آنها دادیم و از روی دقت آن را تلاوت کرده و حق تلاوتش را (که تفکر و اندیشه و سپس عمل است) ادا کردند به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله ایمان می‌آورند» (الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ). «و آنها که نسبت به آن کافر شدند به خودشان ظلم کردند، همان زیانکارانند» (وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ).
1- جلب رضایت دشمن، حسابی دارد
درست است که انسان باید با نیروی جاذبه اخلاق دشمنان را به سوی حق دعوت کند، ولی این در مقابل افراد انعطاف‌پذیر است، اما کسانی که هرگز تسلیم حرف حق نیستند، نباید در فکر جلب رضایت آنها بود، اینجا است که اگر ایمان نیاوردند باید گفت: به جهنّم! و بیهوده نباید وقت صرف آنها کرد.
2- حق تلاوت چیست؟
این تعبیر پر معنایی است. در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه می‌خوانیم که فرمود: «منظور این است که آیات آن را با دقّت بخوانند و حقایق آن را درک کنند و به احکام آن عمل بنمایند، به وعده‌های آن امیدوار، و از وعیدهای آن ترسان باشند، از داستانهای آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهی آن را بپذیرند، به خدا سوگند منظور حفظ کردن آیات و خواندن حروف و تلاوت سوره‌ها و یاد گرفتن اعشار و اخماس «1» آن نیست- آنها حروف قرآن
(1) منظور از «اعشار» و «اخماس» تقسیماتی که در قرآن می‌شود مانند: تقسیم به سی جزء و یا هر جزء به چهار حزب و امثال آن است.
ج1، ص118
را حفظ کردند اما حدود آن را ضایع ساختند، منظور تنها این است که در آیات قرآن بیندیشند و به احکامش عمل کنند، چنانکه خداوند می‌فرماید: این کتابی است پر برکت که ما بر تو نازل کردیم تا در آیاتش تدبّر کنند»
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
- محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.
