ابونعیم اصفهانی
«ابونعیم احمد بن عبداللّه اصفهانی» (۳۳۶-۴۳۰ ق)، محدث، مورخ و متکلم برجسته مسلمان در قرن پنجم هجری بود. وی برای استماع حدیث و تکمیل دانش خود به سرزمینهای مختلف اسلامی سفر نمود و از علمای متعددی از جمله حاکم نیشابوری اجازه نقل روایت گرفت. وی شاگردان بسیاری مانند خطیب بغدادی داشت و آثار مهمی چون «حلیة الأولیاء» و «دلائل النبوة» تألیف کرد.
زندگینامه
ابونعیم احمد بن عبداللّه بن احمد بن اسحاق اصفهانی مهرانی، در ماه رجب سال ۳۳۶ قمری در اصفهان چشم به جهان گشود. [۱]ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۹، ص۲۷۵. نسبش از جانب پدر به جعفر طیار و از طرف مادر به محمد بن یوسف نباء میرسد.
عبدالوهاب سُبکی، ابونعیم اصفهانی را از شافعیان شمرده است. [۱۳]سبکی، عبدالوهاب بن تقیالدین، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۱۸. از طرف دیگر ابن عساکر از وی با عنوان اشعری یاد کرده است. [۱۴]ابن عساکر، علی بن حسن، تبیین کذب المفتری، ص۲۴۶. ابن جوزی نیز او را متمایل به اشعریان دانسته است. [۱۷]ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۱۵، ص۲۶۸.
ابونعیم را از مشاهیر محدثان اصفهان دانستهاند. درباره جرح و تعدیل او سخنها گوناگون است، گروهی او را ثقه دانستهاند. [۱۰]ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان، ص۹۱. اگرچه برخی او را به دلیل روایت احادیث ضعیف، حتی مجهول، و تسامح و تساهل او در نقل حکایات صوفیان مورد انتقاد قرار دادهاند[۱۲]،ابن جوزی، ابوالفرج، تبلیس ابلیس، ص ۱۶۹. اما آوازه او به عنوان محدثی مشهور و مورد احترام همچنان باقی است.
ابونعیم اصفهانی سرانجام در سال ۴۳۰ قمری در ۹۴ سالگی در اصفهان دیده از جهان فرو بست. [۲۹]ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره، ج۵، ص۳۰. به گفته برخی، مزاری در محله آب بخشان اصفهان وجود دارد که منسوب به ابونعیم است که گویا سنگ نوشتهای هم داشته است. [۳۴]مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۶، ص۲۵۵.
تحصیل و اساتید
ابونعیم اصفهانی به گزارش منابع، نخست در سال ۳۴۴ ق. در اصفهان و نزد پدرش و نیز عبداللّه بن جعفر بن فارسی به کسب دانش و استماع حدیث پرداخت. در همین دوره پدرش از محدثانی همچون جعفر خلدی بغدادی، ابوالعباس اصم نیشابوری و خشیمة بن سلیمان شامی، برای او اجازه روایت گرفت. از دیگر شیوخ متقدم او کسانی چون احمد بن بندار شعّار، ابوالشیخ اصفهانی، ابوالقاسم طبرانی و ابواحمد عسّال را می توان برشمرد. [۵]سبکی، عبدالوهاب بن تقیالدین، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۱۹.
ابونعیم از سال ۳۵۶ ق. برای آموختن و استماع حدیث به مشرق و مغرب قلمرو اسلامی سفر کرد و شهرها و سرزمین های مختلف گرگان، خراسان، همدان، عراق، حجاز، شام، مصر و اندلس را درنوردید و در این سفرها که دست کم تا ۳۵۹ ق. ادامه داشت، [۶]ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره، ج۵، ص۳۰. از بسیاری از شیوخ زمان خود همچون دار قطنی، حاکم نیشابوری، ابوبکر آجری، ابوبکر بن خلاد نصیبی، ابراهیم بن ابی العزائم، محمد بن جیش، محمد بن اسحاق اهوازی، ابوبکر قطیعی و ابن صوّاف بهره جست و اجازه روایت گرفت. [۸]سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۱۹.
شاگردان
ابونعیم شاگردان و راویان بسیاری داشت و از این میان کسانی چون خطیب بغدادی، ابوسعد مالینی و ابوعلی حداد را میتوان نام برد. [۹]ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۹۵.
آثار و تألیفات
ابونعیم اصفهانی آثار بسیاری از خود به جای گذاشت که عبارتاند از:
- مانزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علیه السلام،
- منقبة المطهرین و مرتبة الطیبین،
- حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء،
- معرفة الصحابه،
- فضائل الصحابه،
- دلائل النبوه،
- صفة الجنه،
- المستخرج علی البخاری،
- المستخرج علی المسلم،
- تاریخ اصفهان (ذکر اخبار اصبهان)،
- فضائل الجنه،
- الاربعین فی الحدیث،
- حرمة المساجد،
- الطب النبوی،
- فضل اللّه لعالم العفیف،
- الریاضة والادب،
- کتاب المهدی،
- معجم الشیوخ،
- طبقات المحدثین و الرواة،
- الشعراء،
- فضائل الخلفاء،
- الامامة و الرد علی الرافضه،
- الاربعین علی مذهب المحققین من الصوفیه،
- الفوائد مختصر الاستیعاب،
- الفتن.
پانویس
منابع
- دائرةالمعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن عبدالله اصفهانی (مقاله دوم)»، ج۳، ص۵۱.
- نرم افزارتراث۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
