قیام زید بن علی بن حسین (ع)

زید بن علی بن الحسین فرزند امام زین العابدین علیه‌السلام در زمان هشام بن عبدالملک در شهر کوفه علیه دستگاه حکومت بنی امیه قیام کرد. این قیام به منظور امر به معروف و نهی از منکر و نیز انتقام از قاتلین شهدای کربلا در کوفه به وقوع پیوست. قیام در روز اول ماه صفر سال ۱۲۱قمری آغاز شد و روز نخست با پیشروی زید و یارانشان در محلات شهر کوفه همراه بود اما در پایان روز دوم زید زخمی شد و با شهادت او در اثر این زخم در روز سوم قیام به پایان رسید. علت شکست این قیام خیانت مردم کوفه به زید بود چرا که با وجود بیعت با او قبل از قیام در روز قیام به ندای او پاسخ نداند.

ورود زید به کوفه و بیعت مردم

ظلم و ستم بی­ حد و حصر حکام اموی و فسق و فجور آشکارشان و نیز تاخت و تاز بی­ باکانه آنان بر اساس و مبانی اعتقادات اسلامی روح بلند و آزاده زید بن علی را به شدت آزرده و متأثر ساخته بود. سفرهای زید به شام و برخورد زشت و زننده هشام بن عبدالملک با او در جمع درباریان و نیز اعمال و سخنانی که از خلیفه اموی در خلال این سفرها، سر زده بود نیز عزم زید را برای قیام راسخ تر نموده، آتش قیام را بیش از پیش در دل او شعله­ ورتر ساخت.

در بازگشت از سفر شام، مردم کوفه با اطلاع از ورود زید به عراق، به دنبال او رفتند و وی را در قادسیه ملاقات کردند، آن­ها او را به قیام فراخوانده، اعلام وفاداری کردند و سوگند یاد کردند که تا آخرین قطره خون در راه او جهاد کنند و حمایت­شان را از او دریغ ندارند. در پی اصرار زیاد کوفیان، سرانجام زید پذیرفت؛ اما سیاست­مداران کهنه­ کار حجاز و عراق، زید را از این کار بازداشته، پیمان­ شکنی کوفیان را یادآور شدند. زید نیز به هر یک از آنان جوابی در خور داده آماده قیام گردید.

یوسف بن عمر - استاندار عراق - ورود زید را به کوفه برنمی­ تابید؛ از این­رو خواستار خروج او از شهر شده به عامل خویش در کوفه، دستور داد که همواره مزاحم زید باشد؛ اما زید برای ماندن در کوفه اصرار می­ ورزید و به بهانه ­های مختلف چون اشتغال به تجارت و نیز بهانه بیماری و دعوی با طلحة بن عبیدالله بر سر مالی مشترک در مدینه، هر بار از دستور والی سر باز می­ زد.

او ده ماه در کوفه و بصره مخفیانه مردم را به نهضت و قیام و بیعت با خود دعوت می­ کرد، در این مدت زید در منازل شیعیان کوفه و بصره بسر می ­برد و گاه گاهی نیز به جهت امنیتی محل سکونتش را تغییر می ­داد. مردم فوج فوج به محل سکونت زید ­رفته و با او بیعت می­ کردند. نقل شده است که بیعتی که زید از مردم می­ گرفت، بر این اساس بود که: «ما شما را به کتاب خدا می­ خوانیم و سنت پیامبر او و نبرد با ستمگران و دفاع از ضعیفان و عطای محرومان و تقسیم غنیمت میان صاحبانش به مساوات و رد مظالم و باز آوردن سپاهیان دیر مانده و یاری اهل بیت علیهم السلام در مقابل مخالفان که حق ما را نشناخته ­اند...»؛ و چون می­ پذیرفتند، می­ گفت: «خدایا شاهد باش».

بیعت با احتیاط و مخفیانه انجام می ­شد، گفته شده در این مدت پنجاه هزار نفر از کوفیان با او بیعت کردند؛ این تعداد غیر از مردمی بودند که در مدائن و بصره و واسط و موصل و ری و گرگان با او بیعت کرده بودند. چرا که زید علاوه بر کوفه به دیگر شهرهای مهم عراق و حتی مراکز دوردست فرستادگانی را گسیل داشته بود تا برای او از مردم بیعت بگیرند. جمعیت بسیاری به نهضت زید پیوستند که از جمله آنان می­ توان به برخی علمای طراز اول اهل سنت هم­چون ابوحنیفه اشاره داشت، گفته شده زید نامه ­ای برای ابوحنفیه فرستاد و او را به کمک خود و جهاد بر ضد حکومت بنی­ امیه دعوت نمود، ابوحنیفه نیز برای زید کمک مالی فرستاده با امکانات خود او را یاری داد.

آغاز قیام مسلحانه

بعد از چند ماه و با فراهم شدن مقدمات قیام، زید آشکارا آماده قیام شد و به یارانش دستور آمادگی و تهیه لوازم نبرد داد. در این هنگام مردی به نام «سلیمان بن سراقه»، یوسف بن عمر را از موضوع آگاه ساخته، رفت و آمدهای زید به خانه ­های دو تن از یارانش به نام­های «عامر» و «طعمه» را به او گزارش کرد. خبر قیام به هشام نیز مخابره ­گردید؛ نامه ­های مکرر هشام به یوسف بن عمر در پی­گیری این مسأله سبب شد که وی با جدیت تمام اوضاع کوفه را تعقیب کند. از این­رو به حکم بن صلت نامه نوشته و به او تأکید می­کند که مراقب اوضاع باشد و دستور داد تا مأموران حکومتی زید را در خانه آن دو نفر بجویند؛ اگرچه عمال حکومتی در این جستجو به زید بن علی علیه السلام دست نیافتند؛ اما لو رفتن مقر زید و دستگیری و شهادت این دو یار نزدیک زید و احتمال حمله غافلگیرانه دشمن سبب شد که زید و یارانش زودتر دست به کار شوند و قبل از هجوم دشمن مواضع خود را مستحکم کنند و رسماً آماده نبرد گردند.

آنان شامگاه سه ­شنبه (مصادف با شب اول صفر) از شهر خارج شدند و خود را برای جنگ مهیا ساختند. یک روز قبل از خروج زی؛ (یعنی روز سه شنبه) از طرف حکم بن صلت عامل یوسف بن عمر در کوفه حکومت نظامی اعلام شده، رهبران طوایف و نگهبانان و بزرگان و جنگاوران قوم و به نقلی همه مردم کوفه را در مسجد اعظم کوفه جمع نمودند. او دستور داد که منادی در شهر ندا دهد که «هر که به این دستور سرپیچی کند، حرمت از او برداشته می ­شود (و خونش هدر است)». درهای مسجد و بازار بسته شدند و مردم در آن­جا زندانی شدند.

زید در این شب در بیرون کوفه به سر می­ برد، آن شب زید به همراه همراهان خود در بیابان آتش افروختند و دسته­ های نی آتش می­زدند و با شعار «یا منصورُ اَمِت» شب را صبح کردند. اما از آن پنجاه هزار نفری که با او بیعت کرده ­اند، تنها دویست و هشتاد نفر و به نقلی سیصد نفر اطراف او را گرفته بودند. صبحگاه او نگاهی به یاران اندکش کرد و گفت: «سبحان الله؛ فأین الناس؟» گفتند: «ای پسر پیغمبر صلی الله علیه و آله مردم را در مسجد زندانی کرده ­اند». او با حالت تأسف و ناراحتی گفت: «به خدا سوگند این برای آنان که با ما بیعت کرده ­اند، عذر نمی­ شود؛ مگر چند نفر در مسجد محصورند، پس بقیه چرا به سوی ما خارج نمی­ شوند؟ به درستی که آنان اهل اهمال و نیرنگند».

خبر این شب و شعارهای زید و همراهان به یوسف بن عمر که در حیره بود، رسید. پس تصمیم گرفت که شخصاً به کوفه بیاید و برای سرکوبی نهضت بکوشد. او عده ­ای را برای آگاهی از اوضاع و نفرات زید به کوفه فرستاد. آن­ها بعد از اطلاع از وضعیت او به نزد یوسف برگشتند.

صبح چهارشنبه زید به دو نفر از شیعیان دستور داد تا به کوفه بروند و فریادشان را به شعار انقلاب بلند کنند؛ اما این دو در نزدیکی کوفه به گروهی از دشمنان برخوردند و به شهادت رسیدند. پس زید، سعید بن خیثم را که در داشتن صدایی­ رسا معروف بود، برای این کار فرستاد و او این کار را انجام داد.

در روز چهارشنبه اول صفر سال صد و بیست یک (یا دو) هجری، جنگ آغاز شد. زید لشکر خود را به سوی شهر حرکت داد و آنان را به جنگ تحریض کرد. امویان نیز خود را برای دفاع آماده کردند، نخستین برخورد در اطراف کوفه در منطقه صیادین (صائدین) انجام شد که به پیروزی یاران زید انجامید. با پیشروی یاران زید جنگ به کوفه کشیده شد، زید و یارانش به سوی کُناسه حرکت کردند.

در این هنگام زید با دیدن یاران اندکش رو به نصر بن خزیمه کرده گفت: «آیا نگران نیستی که کوفیان مرا نیز بمانند جدم حسین علیه السلام تنها بگذارند؟» نصر گفت: «خدا مرا فدایت کند، آن قدر در رکابت شمشیر می­زنم تا جان دهم». سپس پیشنهاد می­کند که جهت آزادی مردم در مسجد به سوی مسجد بروند، زید به همراه دو افسر رشید خود نصر بن خزیمه و معاویه بن اسحاق به همراه تنی چند از یاران خود تصمیم گرفتند، خود را به مسجد برسانند تا شاید بتوانند حلقه محاصره را شکسته، مردم گرفتار شده در مسجد را از محاصره امویان نجات دهند. زید و یارانش در راه به منزل انس بن عمرو رسیدند، زید ندا در داد: «ای انس خارج شو؛ جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل کان زهوقا»؛ اما او به سخنان زید توجهی نکرده، بیرون نیامد. زید گفت: «بر آنچه بر آن خلق شده ­اید، بمانید که خدا شما را کفایت می­کند».

زید و یارانش توانستند، خود را تا در مسجد برسانند آنان به دستور زید پرچم­ها و علم­های خود را به اهتزاز درآورده، داخل مسجد کردند تا مردم داخل مسجد پرچم­ها را ببینند. در این زمان نصر بن خزیمه فریاد زد: «ای اهل مسجد از خواری و ذلت به عزت درآیید، خارج شوید به سوی دین و دنیا چرا که اکنون نه دنیایی دارید و نه دینی».

اما کوفیان به این ندای او پاسخی ندادند و حرکتی از خود نشان ندادند، مأموران اموی نیز از بالای مسجد با پرتاب سنگ مانع پیشروی بیشتر زید و یارانش می­ شدند. در این زمان لشکر تازه نفس یوسف بن عمر از راه رسیدند و به سوی مسجد آمدند و با زید و یارانش به نبرد، پرداختند. جنگ شدیدی در اطراف مسجد و بازار درگرفت. زید و یارانش خود را به محله­ دیگر شهر (دارالرزق) رساندند، زید در آن­جا نیروهای خود را سر و سامان داده، فرمان نبرد می­ داد.

نبرد در این منطقه نیز با پیروزی زید و یارانش همراه بود. بدین ترتیب اولین روز جنگ با موفقیت نسبی یاران زید به پایان رسید. شب هنگام یوسف بن عمر جلسه نظامی تشکیل داد و در آن شب تصمیم گرفتند، فردا با لشکری مجهز هر طور که شده به غائله خاتمه دهند. در دومین روز جنگ، نصر بن خزیمه بدست نایل بن فروه به شهادت رسید. شهادت او در روحیه زید بسیار اثر گذاشت و او را به شدت متأثر کرد.

نبرد سخت زید و یارانش در صبح این روز نیز با پیروزی زید و یارانش تمام شد. یوسف بن عمر لشکری دیگر تهیه دید تا به یاران زید حمله­ ور شود؛ اما زید و یارانش با درهم شکستن سپاهش آنان را تا منطقه «شوره ­زار» تعقیب کردند. سپس از آنجا به محله «بنی­ سلیم» و از آنجا تا «راه­بند» در پی امویان رفته در منطقه «بارق و رؤاس» بر آن­ها حمله برده بر آنان غلبه یافتند. عمال اموی چون دیدند که سواران و پیادگان آن­ها را یارای نبرد با سواران و پیادگان زید و یارانش نیست، از یوسف بن عمر تقاضای تیرانداز کردند. با اعزام گروه­های تیرانداز به صحنه جنگ و آغاز تیراندازی کار بر زید و یارانش دشوار گردید، در این روز معاویه بن اسحاق فرمانده دیگر زید نیز به شهادت رسید و او را غرق در اندوه کرد. غروب این روز زید نیز بر اثر اصابت تیری که به پیشانی او اصابت کرد، به شدت مجروح گردید.

شهادت زید

پس از مجروحیت، یاران زید او را به منزل یکی از اصحابش به نام حران بن ابی ­کریمه برده، برای معالجه ­اش طبیب آوردند؛ اما متأسفانه تلاش طبیب برای مداوای زید ثمری نداشت و او پس از بیرون کشیده شدن تیر از پیشانی­اش، در روز جمعه سوم صفر سال صد و بیست و یک هجری، در سن چهل و دو یا چهل و شش سالگی به شهادت رسید.

یاران زید پس از مشورت با یکدیگر تصمیم گرفتند، برای این­که جسدش بدست مأموران اموی نیفتند او را تا «عباسیه» ببرند و در آن­جا دفن کنند. آن­ها کنار جوی آبی فرود آمدند و پس از انحراف آب نهر از مسیرش جسد زید را در بستر نهر دفن کردند، سپس آب را در مسیر خود جاری ساختند تا دشمن متوجه بدن نگردد؛ اما غلامی سندی که همراه آنان بود، حکم بن صلت را از موضوع باخبر کرده، آنان را به محل قبر راهنمایی کرد. امویان جسد را بیرون کشیده سرش را بریدند و نزد یوسف بن عمر فرستادند، سپس به دستور یوسف بن عمر بدن زید و تنی چند از یارانش را در محله کناسه به ­دار زدند. سر زید را هم برای هشام فرستادند، آن سر بر دروازه شام آویخته و بعد از آن به مدینه فرستاده شد و یک شبانه روز سر زید را نزدیک قبر مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله نصب کردند. بر اثر اعتراض مردم والی مدینه سر را به مصر فرستاد تا در مسجد جامع مصر نصب شود؛ اما مردم مصر آن سر را شبانه دزدیدند و با احترام دفن کردند.

بدن زید چهار سال بر سر دار ماند تا این­که هشام درگذشت و ولید بن عبدالملک به حکومت رسید، به دستور او بدن مطهر زید را پایین کشیده آتش زدند و خاکسترش را در فرات ریختند.

نتیجه قیام زید

برخی قیام زید را انگیزه ای برای قیام مردم خراسان دانسته اند که منجر به سقوط بنی امیه و روی کار آمدن عباسیان شد. یعقوبی در این باره می نویسد: «چون زید به شهادت رسید و کار او به هر صورتی که بود، به انجام رسید، شیعیان خراسان به جنبش درآمدند و این حرکت روز به روز آشکارتر و سریعتر شد و دوستان و شیعیانشان بسیار شدند. آنان مرتب جنایات و بدکرداری بنی­ امیه را برای مردم متذکر می­ شدند و ظلم­ و ستم­هایی را که نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله روا می­ داشتند، باز می­ گفتند. دیگر جایی نبود که از جنایات بنی ­امیه بی­ خبر باشند؛ مگر آن­که این خبر در آن آشکار گشت...».

قیام زید در نظر امام صادق

در مورد قیام زید چند روایت به شرح زیر در منابع آمده است:

۱. در روایتی از امام رضا علیه السلام است که در پاسخ به مأمون فرمود: « همانا زید از علمای آل محمد بود. به خاطر خدای عز و جل غضب نمود و دشمنان خدا را کشت تا اینکه در راه او کشته شد. پدرم موسى بن جعفر عليهما السّلام برايم نقل كرد كه از پدرش جعفر بن محمّد بن علىّ عليهم السّلام چنين شنيد: خداوند عمويم زيد را رحمت كند، زيرا او مردم را به رضا (شخص پسنديده) از آل محمّد دعوت مى‌‏كرد و اگر پيروز مى‌‏شد، به آنچه مردم را بدان دعوت مى‏‌كرد، وفا مى‏‌نمود. و با من در باره قيامش مشورت نمود و من به او گفتم: عمو جان! اگر راضى هستى كه كشته شوى و در محلّه كناسه و جسدت‏ را بردار آويزان كنند، اين كار را انجام بده. و بعد از رفتن زيد، حضرت صادق عليه السّلام فرمود: واى بر كسى كه فرياد او را بشنود و او را يارى نكند.

مأمون گفت: يا ابا الحسن! آيا رواياتى در مذمّت افرادى كه به ناحقّ ادّعاى امامت مى‌‏كنند، وارد نشده است؟ حضرت فرمود: زيد ادّعاى ناحقّ نمى‏‌كرد او متّقى ‏تر از اين بود كه چنين كند، او مى‏‌گفت: شما را به شخصى مرضى و پسنديده از آل محمّد دعوت مى‌‏كنم، آن رواياتى كه وارد شده در مورد افرادى است كه ادّعا مى‏‌كنند خداوند آنان را به امامت تعيين كرده است و مردم را به غير دين خدا دعوت كرده و آنها را از راه خدا منحرف مى‌‏سازند. قسم به خدا كه زيد از مخاطبين اين آيه بود: «وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ» (در راه خدا- آن طور كه شايسته جهاد در راه خداست- جهاد كنيد او شما را برگزيده است (حجّ/78).

۲. فضیل بن یسار گوید در صبح روزی که زید قیام نمود به او رسیدم. پس شنیدم که می گفت چه کسی من را بر کشتن این سپاهیان شامی کمک می کند؟ قسم به کسی که محمد را به حق بشارت دهند و انذار کننده فرستاد هیچ کس از شما مرا در کشتن آنان یاری ندهد مگر اینکه در روز قیامت دست او را می گیرم و با او در بهشت داخل می شوم به اذن خدای متعال. پس چون او رضی الله عنه کشته شد شتری کرایه کردم و به سمت مدینه حرکت کردم و خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و با خودم گفتم والله او را به قتل زید خبر نمی دهم که برایش جزع می کند. پس وقتی به خدمت او رسیدم گفت عمویم زید چه کرد؟ پس گریه گلویم را گرفت. فرمود: او را کشتند؟ گفتم: بله قسم به خدا او را کشتند. گفت: و او را به دار آویختند؟ گفتم بله به خدا قسم او را به دار آویختند. پس شروع کرد به گریه کردن و اشکهایش بر دو طرف گونه هایش جاری شد. سپس گفت ای فضیل با عمویم زید در جنگ با شامیان شرکت کردی؟ گفتم بله گفت چه تعداد از آنها را کشتی؟ گفتم: 6 نفر را فرمود: و شاید که در درستی کشتن آنها شک داری؟ گفتم اگر شک داشتم آنها را نمی کشتم. فرمود: «خداوند مرا در اين خون ها شريك گرداند، به خدا سوگند عمويم زيد روش حضرت علی علیه السلام و يارانش را در پيش گرفتند.»

۳. در اصول کافی در کتاب حجّت مرحوم کلینی با اسناد خود از أبان از احْوَل (مومن الطاق) نقل می‌کند: که زید بن علی بن الحسین علیهم السّلام به طلب او فرستاد در زمانی که از ترس جاسوسان مخفی شده بود. مومن طاق می گوید: من به پیش او رفتم. به من گفت: ای ابا جعفر! اگر فردی از ما از تو یاری بخواهد آیا با او در قیام همراه می‌شوی؟

در پاسخ او گفتم: اگر او پدر تو (حضرت علیّ بن الحسین) یا برادرت (حضرت امام محمّد باقر) باشد من برای حمایت او خروج می‌کنم.

احْولَ می‌گوید: زید به‌من گفت: من اراده خروج دارم، که با این قوم مجاهده نمایم، تو هم با من خروج کن.

من گفتم: چنین کاری نمی‌کنم فدایت گردم.

زید گفت: آیا جان خود را خیلی دوست داری، و از کمک ما دریغ میکنی؟

گفتم نه من یک جان بیش ندارم. اگر زمین دارای امام و حجّت باشد، آنکه از همراه شدن با تو تخلف کند نجات یافته و آنکه با تو خروج کند به هلاکت رسیده و اگر زمین دارای امام و حجّتی نیست، بنابراین افرادی‌ که با تو خروج کنند یا نکنند در مرتبه مساوی، و در منزلت برابرند.

زید به‌من گفت: ای ابا جعفر! من با پدرم در سر سفره می‌نشستم، پدرم برای من لقمه بزرگ می‌گرفت، و لقمه داغ را سرد می‌نمود تا خنک شود و به‌من می‌داد، از روی دلسوزی و مهری که با من داشت؛ چگونه می‌شود برای من دلسوزی نکند، و از آتش دوزخ مرا نرهاند؟ آیا می‌شود تو را به دین خبردار کرده باشد، و مرا با خبر نکرده باشد؟

من به زید عرض کردم: فدایت شوم، روی دلسوزی که پدرت با تو برای رهانیدنت از آتش داشته، خبردارت نکرده است. چون خوف داشته است که آن را قبول نکنی و داخل در آتش شوی، و لیکن به‌من خبر داده تا اگر من اطاعت او را گردن نهم نجات پیدا می‌کنم، و اگر نپذیرم باکی نداشته است که داخل آتش گردم.

سپس به زید گفتم: فدایت شوم، آیا شما برترید یا انبیاء؟

زید گفت بلکه انبیاء برترند.

گفتم: یعقوب به‌فرزندش یوسف گفت: «يا بُنَيَّ لا تَقْصُصْ رُؤْياكَ عَلى إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً، ای فرزند من، خواب خود را با برادران خود مگو زیرا آنها بر علیه تو مکر و حیله خواهند نمود.» چرا یعقوب برادران را از خواب یوسف خبر نکرد، و مخفی نمود؟ به‌جهت آنکه بر فرزندش یوسف شفقت و مهربانی داشت و می‌دانست که در اثر افشاء خواب، یوسف را هلاک می‌کنند؛ همین‌طور پدرت چون بتو شفقت و مهر داشته، معرّفی امام را از تو مخفی داشته، چون می‌دانسته اگر بگوید، و قبول نکنی، داخل در آتش خواهی بود.

زید گفت: قسم به‌خدا که چون این مطالب را گفتی من هم به‌تو بگویم که صاحب تو (حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام) در مدینه به‌من خبر داد: که من کشته خواهم شد، و به دار آویخته می‌شوم! و در نزد آن‌حضرت صحیفه‌ای است که در آن قتل، و به دار کشیده شدن من نوشته شده است.

احْوَل می‌گوید: من به حج رفتم و این جریان مناظره با زید را خدمت حضرت صادق علیه السلام بازگو نمودم.

حضرت فرمودند: راه را از جلو و عقب و راست و چپ و بالا و پائین بر او بستی! و برای او راه برون رفتی نگذاشتی.

منابع

• سید علی اکبر حسینی، قیام زید بن علی، دانشنامه پژوهه، بازیابی: 18 بهمن 1391.
• اصول کافی، کلینی، چاپ اسلامیه
• قاموس الرجال، محمدتقي تستری، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، چاپ دوم
• ترجمه عيون أخبار الرضا عليه السلام‏، مستفيد، حميد رضا و غفارى، على اكبر، نشر صدوق‏، تهران‏، 1372 ش‏
• زید بن علی بن الحسین، همین دانشنامه