هندوشاه نخجوانی
«هندوشاه نخجوانی» (م، 730 ق)، نویسنده، ادیب، مورخ و شاعر مسلمان در قرن هشتم هجری است. عمده کار و تخصص هندوشاه، متناسب با تحصیلات وى، منصب «منشى‌گرى» به‌ویژه در خاندان جوینى بوده است. او در فنون تاریخ و ادبیات عرب و فارسى استاد بوده و در این زمینه‌ها آثار مهمی مانند «تجارب السلف» تألیف کرده است.
| نام کامل | هندوشاه صاحبی نخجوانی |
| زادروز | 645 قمری |
| زادگاه | نخجوان |
| وفات | 730 قمری |
|
| |
| اساتید |
شمسالدین محمد كیشى،... |
|
| |
| آثار |
تجارب السلف، موارد الادب، صحاح العجم، دیوان شعر،... |
ولادت و وفات
اصل هندوشاه نخجوانی از «نخجوان» (در جمهوری آذربایجان کنونی) بود و در همانجا نشو و نما یافت. نام و نسب او، بر اساس آنچه خود وى در مقدمه کتابش «تجارب السلف» اظهار نموده و آنچه برخى صاحبان تراجم و بعضى پژوهش‌گران آورده‌اند، عبارت است از: فخرالدین ابوالفضل، هندوشاه ابن سنجر بن عبدالله صاحبى.
برخى محققان از روى پاره‌اى قرائن به طور ضمنى تاریخ تولد هندوشاه را حدود 645 ق. تخمین زده اند. در مورد تاریخ وفات وى نیز منابع، اطلاع دقیقى به‌دست نمى‌دهند؛ با این وجود، تاریخ تقریبى درگذشت وى مشخص گردیده، به طورى‌که برخى، تاریخ وفات وى را گاه حدود 730 ق. و گاه دقیقاً در سال 730 ق. گزارش کرده و برخى او را در 730 ق. در قید حیات دانسته‌اند، زیرا تاریخ اتمام كتاب «موارد الادب» او در سال 730 ق. بیان گریده است.
جایگاه علمی
بنا به گفته خود هندوشاه، وى از دانش‌آموختگان مدرسه «مستنصریه» بغداد بوده که به‌رغم انقراض حاکمیت خلفاى عباسى بر بغداد، این مدرسه هم‌چنان رونق علمى خود را حفظ کرده بوده و در آن کلیه دانش‌هاى متداول آن روزگار تدریس مى‌شده است.
از گفتار هندوشاه در مورد اساتید مدرسه مستنصریه که برخى از ایشان -مانند شمس الدین محمد كیشى- را به عنوان استاد خود یاد نموده و نیز از ارتباطى که با مورخان معروف زمان خود داشته، همچنین از تألیفات وى در رابطه با موضوعاتى چون: فن کتابت، فرهنگ لغت فارسى به ترکى، دستور زبان فارسى، تاریخ و ترجمه سلیس و روان متن عربى «منیة الفضلا» و دیگر منابع عربى به فارسى، چنین برمى‌آید که عمده تحصیلات وى در زمینه تاریخ و ادبیات عرب و فارسى بوده و او در این زمینه‌ها استاد بوده است.
ابن الفَوطى، دانشمند معاصر هندوشاه که در سال 679 ق. در مدرسه نظامیه بغداد با وى ملاقات کرده، مقام علمى هندوشاه را فراتر از این توصیف نموده و چنین نوشته است: «فخرالدین، ابوالفضل، هندوشاه ابن سنجر صاحبى، حکیم و منجّم و ادیب و از زمره افاضل علما است... وى به آموختن علم نجوم و ریاضى و انواع حکمت و فنون ادب همت گماشت...». بنابراین، هندوشاه در حکمت ـ که متبادر از آن فلسفه است ـ و علم ریاضى و نجوم نیز خبره بوده است.
آثار و تألیفات
چنان‌که پیش از این اشاره شد، عمده تحصیلات هندوشاه که بعضاً نقش مستقیمى در اشتغال وى در دستگاه‌هاى حکومتى داشته، عبارت بوده است از: ادبیات فارسى و عربى، فن کتابت، تاریخ؛ هم‌چنان‌که با توجه به زادگاهش، زبان ترکى نیز زبان مادرى وى بوده است. در نتیجه، آثار و تألیفات هندوشاه نیز در همین زمینه‌ها است. برخی آثار او عبارتند از:
- «تجارب السلف»؛ که جلوه‌اى از استادى نخجوانى در ادبیات فارسى و عربى و فن کتابت و تاریخ نگارى است. وى این كتاب را به نام نصرةالدین احمد بن یوسف شاه، از اتابكان لُر تألیف كرد. این كتاب در 724-723 ق. تألیف شده است و موضوع آن تاریخ خلفا و وزراى اسلام تا انقراض خلافت عباسى مى‌باشد. هندوشاه در تألیف «تجارب السلف» از «منیة الفضلاء فى تواریخ الخلفاء والوزراء» صفى‌‌الدین ابن طقطقى شیعی استفاده مستقیم نموده، با این تفاوت كه قسمت‌هایى از آن را حذف كرده و مطالبى از كتب معروف دیگر عربى و فارسى بر آن افزوده است.
- «موارد الادب»؛ که ظاهراً در فن کتابت و دستور زبان است.
- «صحاح العجم» یا «تحفة‌العشاق»؛ فرهنگ لغت دو زبانه‌اى به صورت فارسى به ترکى، که مشتمل بر دو جلد و داراى 16000 واژه است.
- «دیوان اشعار»؛ صاحبان تراجم و پژوهش‌گران، غیر از سه مورد فوق، اثر دیگرى براى هندوشاه ذکر نکرده‌اند؛ اما از این‌که فرزند هندوشاه، محمد شمس منشى در «صحاح الفرس» در موارد متعدد براى تبیین معنى لغات فارسى، به اشعار پدرش استشهاد کرده است، چنین بر مى‌آید که هندوشاه داراى «دیوان اشعار» نیز بوده که به صورت مستقل به ما نرسیده و تنها در ضمن «صحاح الفرس» ابیاتى از آن به‌مناسبت آمده است. گفتار این فوطى نیز مدعاى فوق را تأیید مى‌کند. او در ذیل ترجمه هندوشاه مى‌نویسد: «... من او را در سال 679 ق. در مدرسه نظامیه بغداد دیدم، ولى مطلبى از وى ننوشتم و روایت نکردم. وى داراى شعر فارسى نیکو مى‌باشد. همچنین شنیدم که او به عربى نیز شعر سروده است، ولى شعر عربى وى به دست من نرسیده است.»
فعالیت‌های اجتماعی
بر اساس قراین، خاندان هندوشاه، دست کم از زمان پدر هندوشاه، با دستگاه‌هاى حکومتى مرتبط بوده و اعضاى این خانواده متناسب با ذوق و استعدادشان شغل حکومتى داشته‌اند. در خصوص هندوشاه، قراین و شواهد گویاى آن است که عمده دوران کار و تلاش وى متناسب با تحصیلاتش، در ارتباط با کارهاى حکومتى و آن هم اغلب در سمت «منشى‌گرى» سپرى شده است. به هر حال، تحصیلات و مهارت‌هاى هندوشاه نقش مستقیمى در اشتغالات و مشاغل وى داشته است. او در همین رابطه در دستگاه افراد مختلف حضور یافته و گاه به مناسبت این حضور، کتابى نیز تألیف و پیش‌کش نموده است.
ظاهرا نخستین دوره اشتغالات هندوشاه در دستگاه‌هاى حکومتى، ورود وى به دستگاه خاندان جوینى بوده که در دربار ایلخانان مغول سِمَت وزارت و صاحب دیوانى داشتند. هندوشاه در 674 ق. به نیابت از برادر خود، سیف الدوله چندى بر منطقه كاشان که جزو نواحى تحت فرمان بهاءالدین محمد بن خواجه شمسالدین جوینى بوده، عنوان نایب الحکومه داشته و در آنجا مدرسه اى ساخت و كتابهاى بسیارى وقف نمود.
همچنین از اظهارات هندوشاه در مقدمه «تجارب السلف»، چنین بر مى‌آید که وى به جز حضور در دستگاه خاندان جوینى، دست کم در دستگاه دو امیر و حاکم دیگر نیز وارد شده است. یکى از این دو مورد، حضور در دستگاه «زنگى‌شاه بن حسن بن احمد دامغانى» و دیگری حضور در دستگاه اتابکان لُر بزرگ است.
از توضیحى که هندوشاه در رابطه بانگارش تجارب السلف مى‌دهد، پیداست که او به هر دلیل، مدتى از اشتغالات حکومتى منعزل و در وطن مألوف خود، نخجوان اقامت داشته، تا این‌که در سال 714 ق. به دستگاه اتابکان لر بزرگ پیوسته است. احتمالاً، هندوشاه برخى از تألیفات خود مانند «صحاح العجم» را در همان دوران فراغت از کارهاى حکومتى و اقامت در نخجوان به رشته تحریر در آورده است.
منابع
- "هندوشاه و تجارب السلف"، محمد دشتی، تاریخ در آیینه پژوهش، 1381، شماره 1.
- اثرآفرینان، انجمن مفاخر فرهنگی، ج6، ص150.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
