المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم (کتاب)
کتاب «المُنتظَم فی تاریخ الملوک و الأمم»، تألیف عبدالرحمان بن جوزی (م، ۵۹۷ ق)، مشتمل بر تاریخ عالم از آغاز تا عصر مؤلف است. نویسنده در تاریخ هر سال، نخست اخبار مهم و حوادثی را که از نظر وی جالب یا شگفت‌انگیز بوده است می‌آورد و سپس به وفیات بزرگان می‌پردازد. می‌توان این کتاب را آیینه تمام‌نمای روزگار ابن جوزی دانست، که از لحاظ مطالعات علوم انسانی و اجتماعی حائز اهمیت فراوان است.
 | |
| نویسنده | عبدالرحمان بن جوزی |
| موضوع | تاریخ جهان و اسلام |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۹ جلد |
|
| |
مؤلف
«ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزى» (۵۱۰-۵۹۷ ق)، متکلم، مورخ، محدث و فقیه حنبلی در قرن ششم هجری است. بیشترین مایه شهرت ابن جوزی، وعظ و خطابه و تدریس بود، که بخش مهمی از زندگی اجتماعی او را در برمی‌گرفت.
وی کتب فراوانی در علوم مختلف علاوه بر «المنتظم» تألیف کرده است، از جمله: تلبیس ابلیس، زاد المسیر فی علم التفسیر، آفة اصحاب الحدیث، بستان الواعظین، صید الخاطر، صفة الصفوة.
سبط ابن جوزی (۶۵۴-۵۸۲ ق)، واعظ و مورخ نامدار اهل سنت در قرن هفتم هجری، نوه عبدالرحمن بن جوزى است.
معرفی کتاب
کتاب «المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم» که مهم‌ترین اثر ابن جوزی در تاریخ است، منبع بسیار مهم و اساسی در زمینه تاریخ اسلام، صحابه شناسی، رجال و حدیث بوده است و مورخان مهمی مثل ابن کثیر، ذهبی و ابن حجر عسقلانی غالب مطالب کتاب‌هایشان را از آثار او برگرفته و البته در بسیاری موارد نیز به شرح و نقد مطالب و نظرات وی پرداخته اند. مثلا ذهبی نظرات او درباره راویان و محدثان را معتبر ندانسته و گفته است که او راویان موثق و قوی را که کسی در توثیق و قوت آنها تشکیک نکرده بدون هیچ سند و پشتوانه ای، تضعیف و انکار نموده است. البته اعتراض های شخصی مثل ذهبی که پیرو سرسخت ابن تیمیه است، چندان معتبر نیست؛ زیرا صحت و عدم صحت سخنان علما را فقط با توجه به عقاید ابن تیمیه می سنجد. چنانکه ابن جوزی برخی مطالب را در فضیلت علی بن ابی طالب (علیه السلام) و ولایت او نقل کرده، که خوشایند ذهبی و دیگر پیروان ابن تیمیه نبوده است.
ابن جوزی خود کتاب المنتظم را که در ۱۰ جلد بزرگ تألیف کرده بود، در یک مجلد کوچک مختصر ساخت و آن را «شذور العقود فی تاریخ العهود» نامید. سخاوی این کتاب را به خط ابن جوزی دیده است.
نوه اش سبط ابن جوزی می‌نویسد تاریخ نِیایم یعنی «المنتظم» در سال ۵۷۴ق. به پایان رسید. او تاریخ کوچکی به نام «درة الاکلیل» دارد که ذیلی بر «المنتظم» و حاوی حوادث سال‌های ۵۷۵-۵۹۰ق (سال تبعید او به واسط) است و در این کتاب حوادث به طور کامل استقصا نشده است.
کسانی دیگر نیز بر «المنتظم» ذیل‌هایی نوشته‌اند: محمد بن احمد بن محمد قادسی (م، ۶۹۴ق) ذیل خود را که در چند مجلد است، «الفاخر فی ذکر حوادث ایام الامام الناصر» نامیده است. امام العز ابوبکر محفوظ بن معتوق بن بزوری نیز ذیلی بر المنتظم دارد.
محتوای کتاب
در این کتاب مؤلف پس از خطبه که با عبارت «الحمدلله الذی سبق الازمان و ابتدعها و الالوان واخترعها...» شروع می‌شود، به اقامه دلیل بر وجود خدای تعالی و سپس ذکر نخستین مخلوقات می‌پردازد و تاریخ عالم را از آغاز تا دوران حضرت رسول صلی الله علیه وآله و از آن زمان تا ۵۷۴ق (خلافت المستضی، ۵۶۶ - ۵۷۵ق) می‌آورد.
وی حوادث تاریخی قبل از هجرت را بر حسب ابواب و بعد از آن را به ترتیب سنوات ذکر می‌کند. در تاریخ هر سال نخست اخبار مهم و حوادثی را که از نظر وی جالب یا شگفت‌انگیز بوده است، می‌آورد. سپس به وفیات بزرگان می‌پردازد و در این بخش نام آنان را که گاه همراه شرح مختصری از احوال و آثارشان است، به ترتیب الفبایی ذکر می‌کند.
ابن جوزی در المنتظم نظیر آنچه در روزنامه‌های روزگار ما می‌آید، از حوادث گوناگون سخن می‌گوید: رویدادهای مهم سیاسی، توطئه‌ها، اخبار مربوط به جنگ‌ها، اخبار فرهنگی (برگزاری مجالس وعظ و خطابه و مناظره، تأسیس مدارس و نام مدرسان و معیدان آنها...)، منازعات مذهبی و کلامی، تاریخ آغاز و پایان بناها، قتل‌ها، سرقت‌ها، نیرنگ‌ها، آتش‌سوزی‌ها، رویدادهای شگفت‌انگیز، اخبار مربوط به خلیفه (شکار، سیاحت، بیماری...)، گزارش برخی نرخ‌ها در روزهای گرانی و ارزانی، قحطی، شیوع بیماری‌ها، سوانح طبیعی (طغیان رودها، باران‌های شدید، تگرگ‌های درشت...)، گزارش گرم‌ترین روز سال، اخبار مربوط به مهمانی‌ها به مناسبت‌های مختلف، گزارش اعدام‌ها (دزدان، قاتلان، بدمذهب‌ها...) و...، تا آن‌جا که اگر صحت این گزارش‌ها محقق گردد، می‌توان این کتاب را آیینه تمام‌نمای روزگار او دانست که از لحاظ مطالعات علوم انسانی به ویژه علوم اجتماعی حائز اهمیت فراوان است.
المنتظم در نظر عالمان
- حاجی خلیفه پس از معرفی «المنتظم» و اشاره به فواید جنبی آن در علم حدیث از قول مولا علی بن حنابی، می‌افزاید: در این کتاب مطالب بی‌اساس و اغلاط آشکار بسیار است که من به برخی از آنها در حاشیه نسخه‌ای که به خط مؤلف است، اشاره کرده‌ام. آنگاه می‌افزاید که این کتاب را شیخ علاءالدین علی بن محمد مشهور به مصنفک، در ۸۷۰ق. در یک مجلد خلاصه کرده و آن را «مختصر المنتظم و ملتقط الملتزم» نامیده است.
- بروکلمان از این کتاب با عنوان «المنتظم فی ملتقط الملتزم» سخن گفته است، که به نظر می‌رسد تصحیفی از نام مختصر مصنف باشد. وی می‌نویسد قسمت اول این کتاب مأخوذ از طبری است که مطالب بسیاری در وفیات بدان افزوده شده است و قسمت‌های اخیر آن مقتبس از «الکامل» ابن اثیر است، هر چند که ابن جوزی خود در المنتظم، ابن اثیر را مورد انتقاد قرار داده است. در مقایسه‌ای اجمالی که میان مطالب المنتظم و تاریخ طبری و همچنین الکامل ابن اثیر به عمل آمد، معلوم شد که نظر بروکلمان در مورد قسمت اول صحیح است، اما اقتباس قسمت‌های اخیر المنتظم از الکامل ثابت نشد. بنابراین و با توجه به سخن عبدالمنعم در مقدمه بر کتاب العسجد المسبوک‌ِ غسانی که می‌نویسد: گروهی از مؤلفان پس از ابن جوزی از جمله ابن اثیر از المنتظم سود جسته‌اند، می‌توان احتمال داد که بروکلمان تلخیص مصنفک را با المنتظم اشتباه کرده و آن را با تاریخ طبری و الکامل ابن اثیر مقایسه نموده باشد.
- ابن قفطی در بحث از علم تاریخ و کتب تاریخی، المنتظم ابن جوزی را به مثابه یکی از تکمله‌های متوالی تاریخ طبری که هر یک برای کامل کردن کتاب‌های پیش از خود تألیف شده، به شمار آورده و می‌گوید: ذکر حوادث پس از المنتظم را ابن قادسی تا ۶۱۶ق. ادامه داده و آن را تکمیل کرده است.
منابع
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جوزی، ابوالفرج»، ج۴، ص۱۴۸۴.
- "معرفی ابن جوزی"، آیین رحمت - دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
